III. Throrax ve Uzantıları

Transkript

1 III. Throrax ve Uzantıları 1. Thorax yapısı Böcek vücudunun ikinci bölümünü oluşturan thorax, üç segmentten meydana gelmiştir. Bu segmentlere baştan itibaren sıra numarası verildiği gibi özel adlar da kullanılır. Bunlar aynı sıra ile, Prothorax Mesothorax Metathorax tır. Pekçok böcek takımında (Örneğin Orthoptera, Coleoptera, Hemiptera gibi.) prothorax diğerlerine göre gayet iri yapılışladır Hymenoptera takımında ise aksine bu segment ufak kalmıştır. Bir tek thorax halkası incelenecek olursa, üstte Tergum, yanda Pleurum (Pleuron)'lar altta Sternum olmak üzere dört kısımdan yapılmış olduğu görülür. Fakat, bunların her biri de tek parça değildir. Bu duruma göre, ilk thorax seğmenimin üst yüzüne Pronotum, ikinciye Mesonotum ve üçüncüye Metanotum da denilir. Her notumun arkasında bir sonrakinden doğan Postnotum bulunur. Aynı şekilde, sternumlar da Presternum, Sternum ve Sternellum ile bazen da Poststernellum olmak üzere üç veya dört parçacıktan oluşmuştur. Tergumlar üç kısma aynlır; bunlar sırası ile Prescutum, Scutum Scutellum adını alır. Tergumlann üstte teşkil ettikleri yüzeylere Notum adı da verilir; Aynı zamanda sternum bacak kaidesinin önünde ve arkasında iki lam ile yer almıştır; bunlara Precoxal ve Postcoxal parçaları adı' verilir. - Bacağın thorax'a bağlandığı yerin üzerinde Pleurum (Pleuron) kısımları, ortadan bir dikiş ile ayrılmış olan Episternum ve Epimeron'dan meydana gelmiştir. Her üç thorax seğmentinden birer çift bacak ve son iki halkadan birer çift kanat çıkmıştır. 1

2 2. Bacaklar ve tipleri a) Bacakların genel yapısı. Ergin böceklerin hemen hepsi (Bazı dişi coccoid'ler söz dışı) üç cift bacağa sahiptir. Bunlar thorax halkalarının pleurum ve sternumları arasından çıkmış veya diğer bir deyişle, buraya bağlanmış durumdadır. Bir bacak 5 bölümden ibarettir: Coxa, Trochanter, Femur, Tibia Tarsus. Coxa Bacağın thorax segmentlerine bağlanan kısmıdır ve sadece bir segmentten ibarettir; bazan şekilce değişiklik gösterir ise de genel olarak kısa ve kalın yapışlıdır Trochanter Ekseriya ufak yapılı olan bu parça, bir evvelki ile bir sonraki segmentin kolayca oynamasını sağlayan bir bilya vazifesini görür. Bazı böcek gruplarında (Hymenoptera takımından Symphyla ve Terebrantia'da) bir yerine iki trochanter vardır. Femur Bacağın en iri ve kuvvetli kısmıdır. Özellikle sıçrayıcı tipteki bacaklarda, örneğin Orthoptera takımında çok gelişmiştir. Tibia Bacağın ince ve uzun yapılı olan bu kısmı, çoğunlukla diken çıkıntıları ile donanmıştır. Bazı hallerde genişlediği veya yassılaştığı görülür; bacağın en fazla değişiklik gösteren parçasıdır. Bazı böceklerin tibiasında Mahmuz denilen uzantılar vardır. Tarsus (Çoğul: Tarsi). Bacağın en sonunda bulunan bu kısmı 1-5 segmentten (tibia'dan itibaren numara alırlar) yapılmıştır. Tarsus halkalarının sayı ve yapılışı taksonomik (böceklerin sınıflandırılmasına ait) önemlerini arttırmıştır. Bu sebeple, bu segmentlerin üzerinde durmak gerekir. Bir böceğin üç çift bacağının tarsus sayılan aynı (Homomer) olabildiği gibi, bunun aksi de (Heteromer) geçerlidir. Fakat, heteromer olanlarda da bir düzen mevcuttur. Homomer olanlar beş kısma ayrılır, bunlar aşağıda gösterilmiştir: Pentamer (Beşli) Tarsus segmentleri 5 adet olan böceklerin teşkil ettiği gruptur. Örnekler: Orthoptera'dan Mantidae, Coleoptera'dan Carabidae, Lepodoptera'dan Danaidae, Hymenoptera'dan Chalcididae ve diğer pekçok familyaya bağlı böcek türleri.. Bazı pentamer böceklerin tarsuslarında, dördüncü seğmeni üçüncü tarafından saklanmış durumdadır; bu gibilere Cryptopentamer adı verilir. Örnek olarak Cofeoptera'dan Cerambycidae familyasını gösterebiliriz. Tetramer (Dörtlü) Tarsus segmentleri 4 adet olan bu gruba Orthoptera'dan Tettigoniidae, Coleoptera'dan Curculionidae familyaları örneklir. Cryptotetramer olanlara örnek ise Coleoptera takımının Coccinellidae familyasıdır. Trimer (Üçlü) Üç tarsus segmentine malik böceklerin teşkil ettiği bu gruba Orthoptera'dan Acrididae, Coleoptera'dan Spheridae familyaları örnek olarak verilebilir; ayrıca Hemiptera, Homoptera, Dermaptera gibi bazı takımlar genellikle bu gruba girer. I II III IV V I II III IV I II III Dimer (ikili). Tarsuslarında iki seğmenti bulunan böceklere örnekler bazı thysanopter'ler, Homoptera 'dan Aphididae familyası ve Mallophaga takımıdır. Monomer (Birli). Tarsusları sadece bir tek seğmenle sahip olanlar Podura lar ve Campodea lar ile Homoptera'dan Coccoidea üst- familyasına bağlı türlerdir. Son tarsus seğmentinin ucunda Pretarsus adını alan uzantı bulunur. Pretarsus bir cifi "Tırnak" ve bunlar arasında bir "Orta kabarcıktan ibarettir. Arolium adını alan bu kabarcık cilalı yüzeylerde tutunma işinde yardımcı olur. Diptler' lerde arolium'un iki yanında Pulvillus (çoğul: Pulvilli) adını alan iki "Yan kabarcık" bulunur; bazı türlerde ise arolium yerine kalın bir "Kıl" bulunur (Empodium). Pretarsusun yanlarındaki tırnak, Unguis (çoğul: Ungues) adını alır. b) Bacak tipleri Böcek bacaklarının genel yapısı, yukarıda bildirildiği gibi olmakla beraber gördükleri vazifeye göre şeklen değişmelere uğramışlardır. Bu değişmeler Özellikle birinci ve üçüncü çift bacaklarda görülür. Birinci çift bacağın değişmesi sonucu meydana gelen bacak tipleri şunlardır a. Kazıcı bacak; b, Yakalayıcı bacak; c. Temizleyici bacak; ç. Çengelli bacak; d, Tutucu hacak; 2

3 Kazıcı bacak. Bu tipi en iyi temsil eden Gryllotalpa gryllotalpa L.'yi göz önünde tutarak. coxa'dan itibaren bütün bacak parçalarının kalın ve kuvvetli bir yapıda olduğunu; tibia'nın alt tarafında kazma işini kolaylaştıracak diş gibi çıkıntıların bulunduğunu; kazma esnasında tarsus segmentlerinin içeri doğru çekildiğim söyleyebiliriz. Bu tür, Orthoptera takımının Gryllotalpidae familyasına bağlıdır Yakalayıcı bacak. Bu tipe örnek olarak ele alacağımız böcek Mantis religiosa L.'dır (Orth.). Bacağın coxa kesiminin uzaması sayesinde, böcek önünde bulunan diğer böcekleri yakalamak üzere, ön bacağını ileri doğru uzatma yeteneğini kazanmıştır. Femur ile tibia'nın birbirine karşı olan yüzeyleri diken çıkıntıları ile donatılmış olduğundan, av bu iki kesim arasında sıkıştırılarak yakalanır. Orthoptera'dan Mantidae familyasının diğer türlerinde de bacak yapısı yakalayıcı tiptedir. Hemiptera takımına bağlı familyalardan Ploiariidae'lerde de durum böyledir. Coleoptera takımına bağlı Scarabaeidae familyası türlerinden bazılarında (Scarabaeus spp.) da kazıcı bacak tipi görülür. Çengelli bacak. Sularda yaşayan bazı hemipter familyalarında (Örneğin, Belostomatidae ve Naucoridae) bacakların tibia ve bunun ucunda ufak yapılı olarak bulunan tarsus çengel şeklini almıştır. Adı geçen familyalardan ikincisine bağlı bir tür Pelocoris femoratus Beauv., bu tip için iyi bir örnektir Tutucu bacak. Coleoptera'dan Dytiscidae familyası türlerinde, örneğin Dytiscus veriicalis (Say)'de, erkeklere özgü ve tarsusun ilk üç segmentinin genişlemesi ile meydana gelen ve Tutucu bacak adını verebileceğimiz bu tip, bazı kitaplarda çengelli bacaklara dahil edilir. Bu tipte genişleyen tarsus halkaları üzerinde bulunan ikisi iri, diğerleri ufak vantuzlar çiftleşme sırasında dişilerin tutulmasında işe yarar. Temizleyici bacak. Vanessa'lar gibi Nymphalidae familyasına bağlı bazı kelebeklerin ön bacaklarının tarsus kısmı -birinci seğmenti sözdışıçok ufalmış ve hatta erkeklerde tamamen yok olmuştur. Bu bacakların ince yapılı femur, tibia ve tarsus kısımları sık ve uzun kıllarla kaplıdır. Bu bacaklar, sadece kelebeğin baş kısmının temizlenmesinde kullanılır; yürümede işe yaramaz. Apis mellifera L. (Hym.) nın birinci çift bacağının tibia kısmında özel temizleyici bir yapı vardır. Bu tipleri daha da arttırmak mümkündür; nitekim, sularda yaşayan Corisidae (Hemîptera) türleri av ve besinlerini (algler ve ufak akuatik organizmalar) ön bacaklarının tarsus segmentlerinin- yüzucü bir şekle dönüşmesinin yardımı ile alırlar Böceklerin üçüncü çift bacaklarının uğramış olduğu değişiklikler sonucu ortaya çıkan tiplerin başlıcaları şunlardır a. Sıçrayıcı bacak; b. Yüzücü bacak; c. Koşucu bacak; ç. Toplayıcı bacak. 3

4 Sıçrayıcı bacak. Bu tipte femur gayet iri ve kuvvetli yapılıştadır; fazla sayıda kas'a sahiptir. Tibia da oldukça uzundur. Sıçrama için tibianın femur altına çekilmesi ve bundan sonra yere doğru bir tepme hareketinin yapılması gerekir Çeşitli çekirgelerin teşkil ettiği Acrididae ve Tettigoniidae familyaları türlerinde ve keza Orthoptera takımına bağlı diğer bir familya olan Gryllidae'de, Coleoptera takımından Chrysomelidae'ye bağlı Halticinae all-familyasırida ve diğer bazı böceklerde örneğin Siphonaptera takımında ve Psyllidae (Homoptera) ve Chalcididae (Hymenoptera) familyalarında sıçrayıcı bacak vardır. Pulex irritans (Siphon.) için saptanan en uzun atlayışın 33 cm, en yükseğin ise yaklaşık 20 cm olduğu kayıtlıdır. Yüzücü bacak. Sularda yaşayan böceklerin bacaklarında muhtelif değişiklikler olmuş ise de, hepsinde amaç su içerisinde veya yüzeyinde kolay yüzmeyi sağlamaktır. Coleoptera takımından Dytiscidae ve Hydrophilidae familyalarına bağlı böceklerde tibia ve özellikle tarsus segmentlerinin iç yüzeylerinde iri ve geriye doğru uzanmış kıllar bulunur. Bacaklar geriye itildiğinde, suya karşı gelen bu kıllar böceğin ilerlemesini temin eder; bacaklar ileri çekilirken, kıllar segmentler üzerine yattığı için, bu hareket kolayca sağlanır. Hemiptera'dan sularda yaşayan Notonectidae,Belostomatidae ve Corixidae familyalarında da durum böyledir. Bilhassa sonuncuda son iki çift bacak yüzücüdür Toplayıcı bacak. Balarısı ve polen toplayan diğer bazı arıların (üçüncü çift bacakları, bu görevi yapabilecek şekle dönüşmüştür. Apis mellifera L. çiçekler üzerinde dolaştığı sırada, vücudunun çeşitli yerlerine yapışan polenleri tibiasının alt tarafı ile ilk tarsus segmenti genişlemiş olan üçüncü çift bacağının iç kısmında bulunan ve fırça adını alan diziler halindeki kıllar yardımı ile toplar. Bundan sonra, örneğin sağ bacak fırçasında toplanan polenler, sol bacağın tibiasının tarsusa bakan yüzeyindeki kalın ve tarak adını alan kıllar vasıtasıyla taranarak toplanır, ilk tarsus segmentinin tibia'ya bakan yüzeyindeki kılların teşkil ettiği mahmuz tarafından itilerek tibianın dış yüzeyindeki sepet adlı çukurluğa geçirilir. Sepetin etrafındaki kıllar, topak haline gelmiş olan bu polenleri tuttuğu gibi; arı ikinci çift bacağı ile de bu kısma ara sıra dokunarak iyi yerleşmelerini sağlar. Koşucu bacak. Bu değişiklik böceğin hemen her üç bacağında da görülür ve çok yaygın bir bacak tipidir. Böceğin süratli hareketini sağlamaya yarar şekilde, femur ve tibia ince ve uzun yapılıştadır. Örnek olarak Orthoptera takımından Blattidae, Coleoptera dan Cicindelidae familyalarını gösterebiliriz Ergin böceklerin birinci çift bacakları dinlenme durumunda iken öne, diğer iki çift arkaya doğru yönelmiştir. Yürüme sırasında bir tarafın bir ve üçüncü çift bacağı ile diğer tarafın ikincisi birlikte hareket ettirilir; ikinci harekette, diğer üç bacak aynı işi yapar. Böylece dengeli bir yürüyüş sağlanır. Böceklerin çoğu, dinlenme durumunda iken veya yürürken tabanları üzerine basarlar; yani tarsus segmentleri yere yatık olarak dokunur. Bunun aksine, Coleoptera ve Thysanoptera takımlarına bağlı böcekler pençeleri üzerine basarlar; yani tarsus dik olarak tutulur Böcek larvalarının bacak sayı, yer ve yapıları değişiktir. Hiç bacağı olmayanlar bulunduğu gibi, 11 çift bacağa sahip larvalar da vardır. Fakat çoğunluk toraks segmentlerinden birer çift bacak çıkmıştır. Bunlarda değişik yapıda olmakla beraber, ergin bacaklarında adı geçen parçalar bulunur ve bunlar uca doğru incelen kitinsel koni parçalarına benzer yapıdadır. Bazı larvalarda ve örneğin lepidopter tırtıllarında görülen abdomen bacakları (ki bunlara yalancı bacak da denilir), ucunda bir takım çengeller (tırnakçıklar) bulunan ve silindir şeklinde deri uzantılarından ibarettir. Bu tırnakçıkların dizilişi Lepidoptera takımının Microlepidoptera ve Macrolepidoptera adı altında iki alt takıma ayrılmasında rol oynaması bakımından önemlidir: Microlepidopter'lerde tırnakçıklar yalancı bacağın alt tarafında çepeçevre çelenk veya taç şeklinde bulunduğu halde, macrolepidopter'lerde yarım daire veya daire parçası şeklinde dizilmiştir a) Kanatların genel yapısı. Böceklerin ikinci ve üçüncü thorax seğmenlerinden çıkmış olan kanatlar ekstremited değil, sadece deri kıvrımının uzamasından ibarettir. Bu deri uzantısı iki tabaka halindedir; aralarında kanat damarları uzanmıştır. Damarlar içerisinde tracheae (solunum korucukları) boşluğu, vücut sıvısı sinir kolu bulunur. Kanatlar ve uçuş 4

5 Aynı zamanda kanatların gerginliğini bu damarlar sağlar Kanatlar apterygot larda primer olarak yoktur; yani, bunların embriyo döneminde de kanat izlerine rastlanmaz. Böceklerin pek çoğunun oluşturduğu Pterygota alt-sınıfında ise, kanatlar genel olarak iki çift olmakla beraber, bazen sadece bir çifttir, bazen da tamamen yok olmuştur. Bu durumda, kanatlar sekonder olarak yoktur diyoruz. Zira, bu böceklerin embriyo dönemlerinde kanat izleri görülmektedir. Ptergot'larda kanatlar larva evresinde iken ya dışarıdan görülür fakat, yapıca küçüktür ve dönemler ilerledikçe ergine has şeklî almaya başlar, ki bu şekilde olan böceklere exopterygot adını vermekteyiz. Başkalaşımı hemimelabol olan böceklerde (Orthoptera, Hemiptera, Homoptera v.s.) durum böyledir. Başkalaşım şekli holometabol olan (Lepidoptera, Diptera, Coleoptera v.b.) takımlara bağlı böceklerde ise kanatlar ancak pupa döneminde görülmeye başlar; bunlara endopterygot adı verilir. Zira, larvaların tlıorax seg-mentlerinde ve yanlarda, deri altında gizli şekilde ileride kanat olacak kabartılar vardır, Yukarıda bildirildiği gibi. kanatlar esas İtibariyle ikinci ve üçüncü thorax scgmentlerinden çıkar. Fakat birinci halkada da kanada benzer çıkınlılar görülebilir. (Örneğin Lepidoptera'dan Vaneşsa cinsinde); bazan da mesothorax'da buna benzer ufak bir çıkınlı (Örneğin Lepidoptera'dan Agrotis cinsinde) bulunabilir. Bunlardan birincisine Patagia, ikincisine Tegula adı verilir. b) Kanat damarları. Kanat damarlarının sayı ve durumları da takım ve daha alt böcek kategorilerine göre değişmektedir. Genel olarak, ilkel böceklerin kanatlarında özellikle enine damar sayısının çok, buna karşı İleri böceklerde az olduğunu söyleyebiliriz. Kanat damarları Boyuna damarlar ve Enine damarlar olarak iki kısma ayrılır, içbükey veya dış büyek olabilen boyuna damarlar tek veya dallanmış durumda olur. Adları ve dallanma durumları, kanadın ön kenarından itibaren şöyledir Boyuna Damarlar: Costa, kanadın ön kenarını takiben tek bir damar halinde uzanır (C). S u b c o s t a, bir evvelkine aşağı yukarı parelel olarak uzanır; esas itibariyle dallanmaz ise de, Costa'ya doğru bir, iki ufak dalcık gönderdiği de olur {Sc). Radius, dört defa çatallanma göstererek, beş kol halinde nihayetlenir; bu kollar önden itibaren numara sırası ile adlandırılırlar: R], R2, R3,r4,R5 Media, bir defa ana dalda ve birer defa da kollarda çatallanma göstererek, dört kol halinde kanat kenarına ulaşır: M1, M2, M3,M4 C u b i tu s, bir defa ana dalda ve bir defa da ön kolda çatallanmaya uğradığından üç kol halindedir: bu kollar Radius ve Media kollarında olduğu gibi numara sırası ile değil Cu1a, Cu1b ve Cu2 olarak adlandırılır. Bazan sadece iki kolludur, Anal damarlar, birkaç adet ve müstakil durumdadır: 1A,2A,3A... Enine damarlar, Boyuna olanları birbirine bağlayarak bir takım kapalı ve açık hücrelerin meydana gelmesine sebep olur. isimleri ve yerleri şöyledir humeral (h), kanat dibine yakın durumdadır ve Costa'dan Subcosta'ya doğru uzanır. radial {r), Radius'un öndeki tek kolu ile ilk sekonder kolu arasında bulunur. sectorial (s), Radius 3 İle Radius 4 arasındadır. radio-medial (r-m), Radiusun primer kolu arasına yerleşmiştir. m e di a ( m ) enine damar, Media 2 İle Media 3 arasındadır. medîo-cubital (m-cu), Medianın ikinci primer kolu ile Cubitus'un ön primer kolu arasında bulunmaktadır. cubito -anal (cu-a),"cu2 ile 1A arasında bulunur. Kanat damarlarının isimlendirilmesinde, daha doğrusu adların yazılmasında kabul edilmiş olan genel kural, boyuna damar adlarının büyük harf ile; enine damarların ise küçük harf ile gösterilmesidir. 5

6 c) Çeşitli böcek takımlarında kanat yapısı. Kanat damarlarının durumu ile kanat yapısı taksonomik bakımdan çok önemlidir; nitekim böcek takımlarının adlandırılması bu hususlar göz önünde tutularak yapılmıştır. Örneğin Hymenoptera = Zar kanatlılar, Neuroptera = Sinir kanatlılar gibi. Odonata'da her iki çifi kanat da zar gibidir; pek çok sayıda damar kanat yüzeyini ufak hücrelere bölmüştür. Kanatların bazı yerlerinde kitinleşmiş lekeler göze çarpar, bunlara pterostigma adı verilin Orthoptera'da üst kanatlar hafifçe kitinleşerek parşömenimsi bir durum almıştır; yani ince bir elytra teşkil etmiştir. Alt kanatlar zar şeklinde ve bol damarlıdır; istirahat halinde, üst kanadın altında yelpaze gibi katlı olarak bulunur. Diğer taraftan, Örneğin Sağa, Tmethis, Isophya. Nocarodes ve Bradyporııs gibi bazı cinslerde kanatlar yok olmuştur. Pararcyptera (=Arcypıera) labiata Broll.'nın alt kanadı körelmiştir. Gryllotolpa gryllolalpa L.'nın üst kanatları kısadır. Blalta orientalis L.'de ise dişilerde kanatlar çok kısalmıştır. Phasmidae familyasında kanatlar ya yoktur ya da yaprak şeklindedir. Dermaptera'da özellikle birinci çift kanat çok kısalmış ve deri gibidir.ikinci çift yelpaze şeklindedir. Isoptera'da kanatlı olanların bu yapıları benzer, uzun ve zar gibidir. Thysanoptera'da kanatlı ve kanatsızlar vardır, kanatlar bulunduğu takdirde ince uzun, damarsız veya pek az damarlı ve aynı zamanda kenarları kirpiklidir. Hemiptera'da üst kanadın dip (proximal) yarısı kitinleşrniştir, alt kanat tamamen zar şeklindedir. Homoptera da her iki çift kanat da zar gibidir ya da birinci çift derimsidir ve istirahat halinde vücut üzerinde çatı gibi durur. Aleyrodidae familyasında kanatlar ufacık beyaz tozlar ile örtülüdür. Aphididae familyasında kanat damarları azdır, çoğunluk kanatsız formlara da rastlanır. Coccoidea üstfamüyası sadece bazı türlere ait erkekler kanatlıdır ve bunların kanadı bir çifttir; diğer türlerde kanat bulunmaz. Neuroptera takımında kanatlar pek çok enine damara sahip olup, takım adı olarak Sinir kanatlılar denmesine sebep teşkil etmiştir. Bu durum her kanatta da görülür. Coleoptera'da ön kanatlar sert ve kalın bir elytra (tekil: elytron) durumundadır. Alt kanatlar ise zar şeklindedir. Az damarlıdır ve istirahat halinde ikinci çiftin altında gizlidir. Elytra'nın şekil ve büyüklüğü değişiklik gösterir Örneğin Coccinellidae familyasında yarım küre şeklindedir. Carabidae familyası türlerinde çoğunluk alt kanat bulunmaz, Tenebrionid'lerde alt kanat olmadiği gibi elytra ortadan kaynaşmış vaziyettedir. Lampyrid'lerin sadece erkekleri kanatlıdır. Meloidae ve Staphylinidae familyalannda kanatlar kısadır. Önemli bir tür olan Sitophilus granarius (L.) (Curculionidae) sadece üst kanatlara sahiptir; halbuki: S. oryzae (L,)'nin alt kanadı vardır. Daha birçok familyada çeşitli şekiller görülür. Lepidoptera'da zar gibi ince yapılı kanatların her iki yüzü pek çok pullar ile örtülüdür. Rhopalocera alt takırnında kanatlar istirahat halinde kalkık ve birbirine deymiş durumdadır; bunlarda iki kanadın birlikle hareket etmesini frenulum sağlar. Heterocera'da vücut ürerine yapışık veya baz açık bulunur; bu alt-takımda frenulum yerini jugum'a bıraknıışlır. Aeg familyasında kanatlar pulsuz olduğundan bu kelebekler hymenopter'lere Bazı geometri d türlerinde ise (Hibernia defoliaria Cl., Operophtera h (L.), Erannis spp., Alsopfıilo spp., ilh) dimiler ufak kanallı (yani brach ous) veya tamamen kanatsız (yani apterous)'dır. Lymantriidae yasından Orgyia antiqua L.'nın da dişileri kanatsızdır. Pterophoridae familyasında ise kanatlar yırtmaçlıdır. 6

7 Lepidopter'lerin kanatları üzerinde renkli işaretler teşhis bakımından önemli bir karakterdir. Diptera takımında, özgün karakter olarak, diğer böcekler gibi dört yerine sadece bir çift kanat bulunur, ikinci cift kanat Halter adını verdiğimiz ufak bir topuz şeklini almıştır. Diğer taraftan pupipar'ların çoğu kanatsızdır. Kanat damarları dipter'lerde azalmıştır ve bir takım hücreler teşkil edecek şekilde birbirine kavuşur. Bazı sineklerde kanat kaideye doğru ufak bir veya iki çıkıntı (Lobe = lobus) gösterir. Hymenoptera'da her iki kanat çifti de zar "gibidir ve bir takım kapalı hücreler meydana getiren az sayıda damara sahiptir Bazı familyalarda ve örneğin Mymaridae'de kanatlarda hiç damar göze çarpmaz; Pteromalidae'de kanatsız türler de vardır. Radius nihayetinde gene! olarak pterostigma bulunur. Bazılarında her iki kanadın birlikle hareketini sağlamak için arka kanadın ön kenarında bir dizi çengel (Hamuli, lekil olarak Hamulus) ve buna karşılık ön kanadın arka kenarında kalınca bir damar vardır. Esas yapıdan farklı olarak Mutillidae familyası dişilerinde, formicîd işçilerinde ve Blastophaga psent-s L. Erkeklerinde kanat bulunmaz d) Böceklerde uçuş. Kanatların hareketleri, böceklerde genel olarak, pasif şekildedir; yani, kanatları thorax segmentlerindeki dikine ve boyuna kasların kasılma ve uzamaları sonucu olarak, bu segmentlerin hafif yassılanıp kabarması ile, aşağı yukarı hareket ederler. Odonata takımında ise kanat hareketi aktiftir; yani kanatları oynatmak için bunların tabanında özel kaslar vardır. Böcekler kanatlarının iki çiftini birlikte hareket ettirirler. Bu hareket aşağı ve yukarı olmak üzeredir, uçuş sırasında kanatlar havada bir 8 şekli çizer. Uçuş yönünü düzenleyen Coleoptera'da elytra, hymenopter'lerde abdomen, Orthoptera takımında art bacaklar. Diptera 'da halterlerdir. Uçuşun kuvvet ve hızı iki faktöre bağlıdır. Bunlar kanatların büyüklüğü ve kanat hareketinin süratidir. Bu sebeple, kanadı ufak olan böcekler ile hızlı uçmak isteyenler kanatlarını süratli hareket ettirmek zorunluluğundadır. D. Abdomen ve Uzantıları Bazı böceklerin bir saniyedeki kanat hareket sayısı şöyledir: Musca domestica L. (Diptera): 330 Apis mellifera L, (Hymenoptera): 190 Vespa spp. (Hymenoptera): 110 Libella spp. (Odonata): 28 Schîstoccrca gregaria (Forsk.) (Orth.): 20 Pieris brassicae (L.) (Lepidoptera): 9 Uçuş hızı rekoru ise sphingid (Lepidoptera) lürlerindedir; bunlar saatte 50 km hızla uçarlar. 1. Abdomen yapısı Böcek vücudunun üçüncü bölümü olan abdomen, embriyo döneminde 12 segment olarak görülür ise de, gelişmiş böceklerde tipik olarak 11 segmentili olarak ortaya çıkar. Bunlardan sonuncu ise sadece uzantıları dolayısıyla varlığını hissettirir. Bu sebepledir ki abdomen halkalarının sayısı pek nadiren 10 dan fazla olarak görülür. Kanatsız böceklerde Protura da 12 segmentte gelişmiştir.. Pekçok böcekte bu sayı 10 dan daha azdır. Örneğin Colembola takımında abdomen 6 segmentlidir. Coleoptera'da ventralde 3-9 seğmeni görülür. Her bir abdomen segmenti sadece bir tergum ve bir sternuma sahiptir; yanları deriden ibarettir. 2. Abdomen uzantıları Cerci (tekil olarak Cercus). Bir çift olarak son abdomen segmentinin dorsalinden çıkar. Genel olarak ince silindirik yapıda, ayrıca halkalı şekildedir. Dokunum organı olarak vazife görür. Cerci Thysanura, Orthoptera, Zoraptera, Isoptera, Ephemeroptera, Plecoptera ve Dermaptera takımlarında bulunur. Epiproct. Çıkıntı şeklindedir. Tek olarak Anus'un üst kısmında yer almıştır; kitinsel bir çıkıntı şeklindedir. Paraproct. Anus'un altında bir çift olarak yerleşmiş, kitinsel, ufak yapılı çıkıntıdır. 7

8 Eşey organları: Çok değişik yapılarda görülür ve çok defa abdomen içerisine çekilmiş olduğundan dışarıdan fark edilmez. Dişi böceklerin genitalia'sı (dış eşey organları) üç çift uzantıdan ibarettir; bunlar numara sırası ile anılan Valvulae (tekil: Valvula)'dır, 8 ve 9. abdomen segmentinin ventralinden çıkarlar. Bazen bulunmayan bu uzantılar, genel olarak yumurta koyma işini yüklenmiştir ve OVİPOSİTOR (Yumurta koyma borusu) adını alır. Sokucu arı ve karıncalarda (Apocrita alt takımında) bu organ bir iğneye dönüşmüştür; iğne kullanılmadığı zaman abdomen içerisine çekilmiş durumdadır. Özellikle erkek böceklerin dış eşey organlarının yapısı taksonomik bakımdan çok önemlidir. Pek çok böcek takımında ve özellikle Lepidoptera'da tür teşhisi genital organın yapısına göredir. Bu organ bir çift Yan-kıskaç adını verebileceğimiz tutucu kısımlar ile bir adet Aedeagus'tan ibarettir; bu sonuncu esas çiftleşme organıdır. Ayrıca diğer bazı çıkıntılı parçalar genital organı tamamlar. Erkek böceklerin bu organı esas itibariyle 9. seğmenle aittir. Odonata takımında farklı bir durum vardır; erkek bireylerin eşey organı abdomenin 2. segmentinin ventralindedir. Furcula. Abdomende görülen diğer bir organ da furcııla'dır; buna Türkçe Sıçrama çatalı adı verilmektedir. Collembola takımında dördüncü abdomen segmentinin ventralinden çıkar ve böceğin sıçramasını sağlar Styli (tekil olarak Stylus). Bazı böceklerin abdomenleri sonunda görülen segmentsiz bir çift veya tek uzantıdır. Kanatsız böceklerden Machilis (Thysanura) cinsinden diğer abdomen segmentlerinde de styli vardır. Bu uzantılar, böceğin hareketi sırasında abdomenin yukarıda tutulmasını sağlar. Corniculi (tekil olarak Corniculus) Homoptera takımının Yaprakbitleri (Aphididae) familyasında abdomenin cauda - lateralinde (üst-yan gerisinde) bulunan bir çift uzantı Mum borucuğu adını alır. Ergin olmayan böceklerin abdomeninde görülen uzantılar, böcek bacakları bölümünde bildirildiği üzere, bazı larvalarda bulunan karın bacaklarıdır. 8