International Journal of Languages Education and Teaching

Transkript

1 ISSN: , Mannheim GERMANY p THE ROLE OF ŞAKİRCAN TAHİRÎ ON THE USE OF THE AVAZ METHOD IN KAZAN TATARS ŞAKİRCAN TAHİRÎ NİN KAZAN TATARLARINDA AVAZ METODUNUN KULLANILIŞINDAKİ ROLÜ 1 Hülya GÖKÇE 2 ABSTRACT The avaz method is a sound teaching method which was introduced in the last quarter of the XIX. Century. The avaz method was used for the first literacy education up to 40 alphabet book at Tatar Turks from 1892 until Most of this alphabet book separated from the alphabet book which prepared on the basis of syllabic method and based on the words in the Tatars literary language in point of regulation principles and contents. Tatar scholar Şakircan Tahirî prepared the first Tatar alphabet for the first literacy teaching with avaz method. In addition, Şakircan Tahirî prepared the help book which explains using the alphabet methodically. Avaz method used in his alphabet book Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ. He increased the number of vowels in the Tatar alphabet in this study. He showed some Arabic letters to meet the multiple audio with using a variety of signs. Şakircan Tahirî accepts the thesis of ten sonant letter must be presented to orthographic to meet sonant sounds which was defended from Kayyum Nasırî. In addition, the arrangement of his alphabet book is different from similar studies during that period. İn our work, the role of Şakircan Tahirî on the use of the avaz method at Kazan Tatar Turks will be discussed. Key Words: Şakircan Tahirî, Kazan Tatar Turks, the avaz method, alphabet, a sound teaching method. ÖZET Avaz metodu, Kazan Tatar okullarında XIX. yüzyılın son çeyreğinde kullanılmaya başlanmış bir ses öğretim metodudur. Tatar Türkleri arasında 1892 yılından 1917 yılına kadar 40 a yakın alfabe kitabında ilk okuma yazma öğretimi için avaz metodu kullanılmıştır. Bu alfabe kitaplarının çoğu gerek içerik gerekse düzenlenme ilkeleri bakımından Tatar edebî dilindeki kelimeler üzerine temellenen ve hece metodu esasında hazırlanan alfabe kitaplarından ayrılmaktadır. Avaz metodu ile ilk okuma yazma öğretimi için ilk Tatar alfabesini hazırlayan Tatar âlimi Şakircan Tahirî dir. Ayrıca Şakircan Tahirî bu alfabenin metodik olarak kullanılmasını açıklayan yardımcı kitabı da hazırlamıştır. Onun Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ adlı alfabe kitabında avaz metodu kullanmıştır. O, bu çalışmasında Tatar alfabesindeki ünlü harflerin sayısını artırmıştır. Bazı Arap harflerini çeşitli işaretler kullanarak birden fazla sesi karşılayacak şekilde göstermiştir. Şakircan Tahirî, Kayyum Nasırî nin savunduğu Tatar Türkçesinde on ünlü harfin ünlü sesleri karşılamak için imlada gösterilmesi gerektiği tezini kabul eder. Ayrıca alfabe kitabının düzenlenişi de dönemindeki benzer çalışmalardan farklıdır. Çalışmamızda Şakircan Tahirî nin Kazan Tatar Türkleri arasında avaz metodunun kullanılışındaki rolü ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Şakircan Tahirî, Kazan Tatar Türkleri, avaz metodu, alfabe, ses öğretim metodu. 1 Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen 1. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu nda sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 2 Yrd. Doç. Dr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, e-posta: hgokce@ybu.edu.tr

2 1396 Hülya GÖKÇE 1. GİRİŞ Avaz metodu, Kazan Tatar okullarında XIX. yüzyılın son çeyreğinde kullanılmaya başlanmış bir ses öğretim yöntemidir. Tatar Türkleri arasında 1892 yılından 1917 yılına kadar 40 a yakın alfabe kitabında ilk okuma yazma öğretimi için avaz metodu kullanılmıştır. Bu alfabe kitaplarının çoğu gerek içerik gerekse düzenlenme ilkeleri bakımından Tatar edebî dilindeki kelimeler üzerine temellenen ve hece metodu esasında hazırlanan alfabe kitaplarından ayrılmaktadır. Avaz metodu ile ilk okuma yazma öğretimi için ilk Tatar alfabesini hazırlayan ve bu alfabenin metodik olarak kullanılmasını açıklayan yardımcı kitabı hazırlayan Tatar âlimi Şakircan Tahirî dir. Şakircan Tahirî, Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ adlı alfabe kitabında o dönemde Rus okullarında yaygın olarak kullanılan avaz metodunu kullanmıştır. O, bu çalışmasında Tatar alfabesindeki ünlü harflerin sayısını artırmış, bazı Arap harflerini de çeşitli işaretler kullanarak birden fazla sesi karşılayacak şekilde göstermiştir. Örneğin, vav harfinin altına ve üstüne kendine has özel işaretler koyarak farklı şekillerde dört sesi karşılayacak biçimde dört farklı harf olarak alfabesinde ünlü harfler arasında sıralamıştır. Kayyum Nasırî nin savunduğu Tatar Türkçesinde on ünlü harfin ünlü sesleri karşılamak için imlada gösterilmesi gerektiği tezini kabul eden Şakircan Tahirî, alfabesinde on ünlü sesi karşılayan harf kullanmıştır. Ayrıca alfabe kitabının düzenlenişi de dönemindeki benzer çalışmalardan farklı bir metotla okuyucuya sunulmuştur. Çalışmasında 43 derste örnek kelimelerle harf öğretimini gerçekleştirmiştir. Şakircan Tahirî nin alfabedeki harfleri içeren kelimeleri resim kullanarak ses öğretimini konu edinen Resimli Elifbâ adlı çalışması da oldukça önemlidir. Bu çalışmada Şakircan Tahirî nin Kazan Tatar Türkleri arasında ilk okuma yazma öğretiminde avaz metodunun ilk uygulayıcısı olması münasebetiyle taşıdığı önem, bu yöntemi uygulama tarzı, çalışmaları ve katkıları ele alınmıştır. Şakircan Tahirî nin Kazan Tatar Türkleri arasında avaz metodunun kullanılışındaki rolünü belirlemek için öncelikle XIX. yüzyılın başında Rusya Türkleri arasında doğan yenileşme arayışları sonucunda ortaya çıkan Ceditçilik hareketinin eğitimdeki yansımaları kısaca açıklanmıştır. Eğitimde yenileşmeyi amaçlayan usûl-i cedit hareketinin Türk Dünyasında başlatılması ve yaygınlaştırılmasında İsmail Gaspıralı nın önemi ve bazı Tatar âlimlerin katkıları ana hatlarıyla açıklanmıştır. İdil- Ural sahasında Ceditçilik hareketiyle birlikte imlanın ıslah edilmesi meselesinde Şakircan Tahirî nin önemine değinilmiştir. Şakircan Tahirî nin imla konusunda Tatar âlimleri arasındaki farklı görüşler sonucunda ortaya çıkan Oncular veya Yeni İmlacılar, Beşçiler (daha sonraları Altıcılar ) veya Orta İmlacılar olarak adlandırılan gruplardan hangisinin görüşlerini savunduğu ve çalışmalarında uyguladığı belirtilmiştir. Şakircan Tahirî nin Tatar Türkçesindeki ünlülerin tespiti ile ilgili görüşleri kısaca açıklanmış, alfabe çalışmalarının metodik olarak yenilikçi yönleri üzerinde durulmuştur.

3 ŞAKİRCAN TAHİRî NİN KAZAN TATARLARINDA AVAZ METODUNUN KULLANILIŞINDAKİ ROLÜ YÖNTEM Bu çalışmada Şakircan Tahirî nin Kazan Tatar Türkleri arasında avaz metodunun kullanılışındaki rolü belirlenirken kullanılan temel araştırma yöntemi, art zamanlı yöntemdir. Şakircan Tahirî nin Kazan Tatar Türkçesinin alfabesinin oluşturulmasına katkıları, alfabedeki harflerin ilk okuma yazma sırasında kolay öğretilebilmesi için ileri sürdüğü ceditçi fikirleri ve savtiye metodu olarak da bilinen avaz metodunu alfabe kitaplarında uygulama tarzı, nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi kullanılarak tespit edilmiştir. Çalışmanın sonucunda elde edilecek olgu ve kavramlara ulaşabilmek için yol gösterecek olan yazılı malzeme, bu yöntemle incelenmiştir. 3. BULGU VE YORUMLAR Bu çalışmada Şakircan Tahirî nin Kazan Tatar Türklerinin eğitim tarihinde ilk okuma yazma öğretiminde avaz metodunu kullanan ilk âlim olduğu mevcut yazılı kaynaklardan araştırılarak tespit edilmiştir. Onun Kazan Tatar Türkçesinin alfabesi ile ilgili yaptığı çalışmalar incelenmiş, Kazan Tatar Türkleri arasında avaz metodunun kullanılmasındaki rolü açıklanmıştır. Alfabe çalışmalarında Kazan Tatar Türkçesindeki on ünlü sese karşılık olarak sekiz harf kullandığı belirlenmiştir. Alfabe kitabının düzenlenişinde dönemindeki benzer çalışmalardan farklı bir metot kullandığı görülmüştür. İnceleme Ceditçilik Hareketinin Eğitimdeki Görünümü XIX. yüzyılın başında Rusya Türkleri arasında doğan yenileşme arayışları zamanla aydınlanma, uyanma düşüncesine dönüşmüştür. İdil-Ural sahasında Ceditçilik hareketi olarak adlandırılan yenileşme çabalarının etkileri hızla yayılmıştır. Rusya da bulunan Müslüman Türk nüfusunun özellikle eğitim yönünden geliştirilmesi ve cahillikten kurtarılması Ceditçilik hareketinin temel amacını oluşturuyordu. Bölge Müslüman Türk halklarının siyasî, dinî ve kültürel isteklerinin elde edilebilmesi için öncelikle eğitim bakımından yenileştirilmesi ve geliştirilmesi gerekiyordu. Bu yüzden de Ceditçilik hareketinin özellikle eğitim esasında yenileşme ihtiyacı üzerinde durduğunu görüyoruz. XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başında eğitimi halka kolay, hızlı ve basitçe verebilmek için öncelikle mevcut alfabenin ıslah edilmesi gerektiğini düşünen bazı âlimler bu konuda çeşitli projeler geliştirmişlerdir. Bu dönemde İdil-Ural sahası alfabe ıslahı konusundaki projelerin merkezî olarak karşımıza çıkmaktadır. Ceditçilik hareketinin ıslahatçı aydınları, daha çok dinde ve eğitimde olmak üzere iki reform üzerinde durmuşlardır. Bu hareketin eğitimde öne çıkan kavramı usûl-i cedit tir. Türkçe karşılığı, yeni metot olan usûl-i cedit, eğitimde yenileşme veya diğer bir deyişle maarif reformuyla ilgili bir kavramdır. İlk olarak Osmanlı ıslahat hareketleri çerçevesinde kullanılmaya başlanan bu kavram, daha sonraları Kırım da İsmail Gaspıralı yla birlikte Kırım,

4 1398 Hülya GÖKÇE Rusya, Sibirya ve Türkistan da yaşayan bütün Müslüman Türklere mal edilmiştir (Maraş, 2002: 39). XIX. yüzyılın sonlarında bir Türk maarif-kültür akımı olarak ortaya çıkan ve ilkokulları ıslah davranışı olarak tanımlanan usûl-i cedit hareketi, ilk olarak Kırımlı İsmail Gaspıralı tarafından başlatılmıştır (Battal-Taymas, 1966: 160). İsmail Gaspıralı, eğitim ve öğretim amacıyla bulunduğu İstanbul da Genç Türkler den, Paris te bulunduğu sürede ise sosyalist ve liberalistlerden etkilenmiş, bu sayede Batı daki eğitim sistemini tanıma şansını yakalamıştır. İsmail Gaspıralı, Kırım da ve Rusya daki diğer Türk topraklarında halkın içinde bulunduğu geriliği farketmiş, bu durumdan kurtulmak için öncelikle eğitim ve kültüre önem verilmesi gerektiğini düşünmüştür. Bunun sağlanması için ıslah çalışmalarının ilkokullardan başlatılması gerekmekteydi. Ayrıca bu okullarda uygulanan usûl-i kadîm terkedilmeli yerine usûl-i cedit yerleştirilmeliydi. İsmail Gaspıralı, 1883 yılından itibaren Kırım da çıkarmaya başladığı Tercüman gazetesinde usûl-i cedit le ilgili fikirlerini dile getirmeye başlamıştır. Bu gazetede ilk eğitimdeki mevcut sistemi eleştirmiş ve usûl-i cedit in temel unsurlarını dile getirmiştir (Akyol, 1993: 211). İsmail Gaspıralı ya göre, okuma yazma öğretiminde eski harf usûlünden ses (avaz) metoduna geçilmeli, eski medreselerde yer verilmeyen imtihan sistemi getirilmeli, öğretim yılının sınırlarının belirlenmesiyle birlikte sene iki öğretim yılına bölünmeli, öğrencilere ana dilleri öğretilerek okuma yazmaya bu dille başlatılmaları sağlanmalı, ders programında dinî bilgilerin yanında fen bilimlerine de yer verilmeli, mektep ve medreselerin fizikî şartları uygun hâle getirilmeliydi. Bunlar usûl-i cedit in temel unsurlarını oluşturuyordu (Maraş, 2002: 40-41). Yine İsmail Gaspıralı ya göre, mektep ve medreseler birbirinden ayrılmalı, ilkokulların özel öğretmenleri olmalı, bu öğretmenlere aylık bağlanmalı, kızlar için ayrı okullar açılmalı ve eğitimin her seviyesine uygun kitaplar hazırlanmalıydı. İsmail Gaspıralı, bu hedefler ve ilkeler doğrultusunda 1884 yılında Bahçesaray da usûl-i cedit mektebini açtı ve yeni yöntemi uygulamaya başladı. Daha sonra bu mektep örnek alınarak yeni okullar açılmış ve bu okullara usûl-i cedit mektepleri denilmiştir. Buradan mezun olan öğrencilerin başarıları halkın kısa sürede dikkatini çekmiş ve böylelikle bu okullara olan ilgi artmıştır. Bunun üzerine Kazan dan, Kafkasya dan ve Türkistan ın çeşitli bölgelerinden usûl-i cedid i tanımak ve öğrenmek isteyen öğretmenler, mollalar Bahçesaray a gelmeye başlamıştır (Akyol, 1993: 211). Usûl-i cedit kavramının muhtevası İsmail Gaspıralı dan önce bazı Tatar âlimler tarafından da düşünülmüştür. Örneğin, Şehâbeddin Mercanî nin ders okutmaya başladığı erken yaşlarında, ders kitaplarının yetersizliği ve zorluğundan yakındığı, bu sebepten dolayı bazı ders kitapları yazarak bunları derslerinde kullandığı bilinmektedir. Yine Şehâbeddin Mercanî nin öğrencisi olan Hüseyin Feyzhanî ve Abdülhabir Müslimî, medreseleri ve dersleri düzene sokma, talim usûlünün ıslah edilmesi gibi özellikle eğitimle ilgili konularda özgün bazı görüşler öne sürmüşlerdir (Maraş, 2002: 40). İsmail Gaspıralı, usûl-i cedit mekteplerinde tarih, coğrafya ve matematik gibi tamamen dünya ile alakalı bir eğitim sistemini ön görmüş bunun yanı sıra İslam geleneklerini kısmen terk ederek derslerde Arapça yerine Türkçe okutulmasını da istemiştir (Zenkovski, 1966: 30). Kazan Tatar Türkleri arasında İsmail Gaspıralı dan önce, Abdünnasîr Kursavî tarafından başlatılan eski-yeni tartışması, medreselerde Kazan Türkçesiyle eğitim yapılması fikrinin

5 ŞAKİRCAN TAHİRî NİN KAZAN TATARLARINDA AVAZ METODUNUN KULLANILIŞINDAKİ ROLÜ 1399 gelişmesinde oldukça etkili olmuştur. Hüseyin Feyzhanî ve Abdülhabir Müslimî, öğretim dilinin Türkçeleştirilmesini savunmuşlar ve hatta ders kitaplarının da Türkçe olmasını, kolaydan zora doğru yazılması gerektiğini dile getirmişlerdir. Hüseyin Feyzhanî ve Abdülhabir Müslimî nin bu tür istekleri, Kayyum Nasırî tarafından belli bir ölçüde yerine getirilmiş ve onun tarafından pek çok ders kitabı Tatar Türkçesiyle yazılmıştır (Maraş, 2002: 303). Mektep ve medreselerde öğretim dilinin Türkçeleştirilmesi görüşü beraberinde Tatar Türkçesinin okutulması meselesini de gündeme getirmiştir. Bu amaç doğrultusunda Kayyum Nasırî ve Hüseyin Feyzhanî, Tatar Türkçesi üzerine çeşitli çalışmalar yapmışlardır. 3 Öğretim dilinin Türkçeleştirilmesi ile mektep ve medreselerde Tatar Türkçesinin okutulması konuları ceditçiler tarafından uzun süre tartışılmıştır. Islâh-ı Lisân-ı Türkî, Islâh-ı Mekâtip ve Neşr-i Maarif cemiyetinin 15 Haziran 1898 yılından 1917 yılına kadar yaptığı pek çok toplantıda özellikle öğretim dilinin Türkçeleştirilmesi ve Tatar Türkçesinin gramerinin hazırlanması konusunda ortak bazı kararlar alınmıştır. Bu kararlar 1905 yılından sonra Ceditçiler tarafından yazılan eserlerin çoğunda Tatar Türkçesinin ya da Osmanlıcaya yakın bir dilin kullanılmasında oldukça etkili olmuştur (Maraş, 2002: ). Tatar Ceditçilerinin dil alanındaki yenileşme istek ve çabalarını, farklı alanlardaki çalışmalar izlemiştir. Kazan Tatar Türklerinden Şehâbeddin Mercanî, tarih alanındaki araştırmalarıyla, Musa Carullah Bigi nin ilâhiyat alanındaki eserleriyle Ceditçilik hareketi iyice gelişmiştir. Bu harekete katkıda bulunan bilim, düşünce, edebiyat ve sanat adamları arasında Hadi Atlasî, Fatih Kerimî, Abdürreşid İbrahim, Abdullah Tukay, Fatih Emirhan, Kerim Tinçurin, Hadi Maksudî, Sadri Maksudî, Yusuf Akçura, Ayaz İshakî ve Sultan Galiyev i de saymak mümkündür (Akyol, 1993: 212) li yıllardan itibaren toplumsal bir uyanış hareketine dönüşen Tatar Ceditçiliği, eğitimdeki yenileşme anlayışı ve dinî düşüncedeki yenilikçilik hareketiyle iyice bütünleşmiştir. XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarından itibaren ceditçi, usûl-i ceditçi ve ıslahçı gibi tabirlerin hepsi bu hareketin temsilcileri için kullanılmıştır. Abdurrahim Otuz İmeni, Abdunnasir Kursavî, Kayyum Nasırî ve Hüseyin Feyzhanî gibi bazı Tatar âlimleri, uzun süre cahil, fakir ve zayıf bırakılmış halkın kaderinin ancak eğitimle düzeleceğini düşünmüş, bu sebepten dolayı mektep ve medreselerde sadece dinî eğitim verilmesine karşı çıkarak dinin yanı sıra dünyevî ilimlerin de öğretilmesine imkân tanıyan yeni bir düzenlemenin yapılmasının şart olduğunu dile getirmişlerdir. Ancak kendi zamanlarında bu istekleri gerçekleşmemiştir. Onların bu fikirleri, Türk dünyasında özellikle de İdil-Ural sahasında pek çok taraftar bulmuştur. Bu âlimler dönemlerinde çeşitli ıslahatçı çalışmalara imza atmışlar ve Ceditçilik hareketinin öncüleri olmuşlardır. Dönemdeki ıslahatçı âlimler mektep ve medrese müfredatının değişen dünya şartlarına uygunlaştırılmasının gerekli olduğunu sürekli ifade etmişlerdir. Bu durumun çözülmesi gereken temel meselelerin başında geldiği üzerinde ısrarla durmuşlardır. Bunun başlıca sebebi, o dönem ilk mekteplerinde eğitimin ilk basamağını oluşturan okuma yazma öğretiminin çabuk verilememesidir. Beş altı yıl okula devam eden bir çocuğun okumayı zorlukla sökebilmesi 3 bkz. Kayyum Nasırî, Nahiv Kitabı, Kazan, 1860; -----, Kratkaya Tatarskaya Grammatika, Kazan, 1860; , Lehçe-i Tatarî, 2. cilt, Kazan, ; Hüseyin Feyzhanî, Kratkaya Grammatika Tatarskogo Yazıka, St. Petersburg, 1862.

6 1400 Hülya GÖKÇE mevcut durumla ilgili önlem alınması gerektiğini açıkça göstermektedir. Alfabe öğretimi okullarda icek denilen hece yöntemiyle yapılmaya çalışılıyordu. Bu da oldukça zaman alıyordu. İşte bu durumu düzeltmek için usûl-i cedit adı verilen okuma yazma öğretiminde yeni bir metot kullanılmaya başlanmıştır. Usûl-i cedit ile hece yerine sesleri esas alan bir öğrenme metodu yaygınlaşmıştır. Bu hareketle birlikte Türk çocuklarına alfabe, o zaman için yeni sayılan bir metotla öğretilmeye başlanmıştır. İdil-Ural sahasında Ceditçilik hareketiyle birlikte imlânın ıslah edilmesi meselesi üzerinde de durulmuştur. İşĕtĕlgençe yazuw olarak adlandırılan fonetik prensip esasında imlânın ıslah edilebileceği dönem âlimleri tarafından düşünülmüş ve bu konuda pek çok fikir ileri sürülmüştür. Fonetik prensip esas alınarak yapılan çeşitli imlâ tecrübeleri doğrultusunda, XX. yüzyılın başlarında Arap harflerinin ve imlânın daha kullanışlı hâle getirilmesini sağlayan reformun yapılması mümkün hâle gelmiştir. Bu konuda öne çıkan âlim Kayyum Nasırî dir. Kayyum Nasırî den sonra imlânın ıslahı meselesinde çaba gösterenler Şakircan Tahirî, Alimcan Barudî ve Hadî Maksudî dir. Muallim Şakircan Tahirî nin Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ (Kazan 1893) adlı alfabe kitabının yayınlanması da bu döneme rastlamaktadır (Kurbatov, 1966: 35). Şakircan Tahirî nin Kazan Tatar İmlasındaki Ünlülerle İlgili Görüşü Ceditçilik döneminde İdil-Ural sahasında imlâ konusunda âlimler arasında farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Âlimlerin edebî dil ve fonetik imla ile ilgili düşünceleri, hazırladıkları çalışmalarda açıkça görülmektedir. O dönemde âlimlerin çoğu her ses için ayrı bir harf gerektiği ve dildeki ses sayısına göre alfabedeki harflerin sayısının artırılmasının doğru olacağı düşüncesindeydi. Fikir ayrılığı Tatar Türkçesinde kaç sesin bulunduğu konusunda ortaya çıkıyordu. Özellikle Tatar Türkçesinde bulunan ünlü sayısı ve bu sesler için oluşturulan harfler konusundaki farklı kabuller ve farklı eğilimler Ceditçilik dönemi Tatar imlâsının şekillenmesinde etkili olmuştur. Yine Tatar Türkçesinde her sesin ayrı bir harfle gösterilmesini isteyen aydınlar arasında fikir birliğinin oluşmadığını görüyoruz. Şakircan Tahirî, Kayyum Nasırî, Gıybad Nugaybek, Muhyiddin Kurbangaliyev gibi bazı aydınların Tatar Türkçesinde kalınlı-inceli beş çift ünlü bulunduğunu (on ünlü), G. Alparov ünlü sayısının dokuz, Hadi Maksudî ve Galimcan İbrahim ise üç çift (altı ünlü) bulunduğunu iddia etmişlerdir. Bu dönemde Tatar Türkçesinde on ünlü bulunduğunu ileri süren gruba Oncular veya Yeni İmlâcılar, altı ünlü bulunduğunu ileri süren gruba ise Beşçiler (daha sonraları Altıcılar ) veya Orta İmlâcılar adı verilmiştir. Şakircan Tahirî bu gruplardan ilki içerisinde yer almıştır. Yeni imlâcıların Tatar Türkçesinde on ünlü bulunduğu hakkındaki görüşleri Kayyum Nasırî nin görüşlerine dayanmaktadır. Kayyum Nasırî nin Tatar dilinde on ünlü sesin karşılığı olarak on harfin bulunması gerektiği düşüncesindedir. Onun 1895 yılında hazırladığı Änmüzäc adlı gramer kitabında Tatar Türkçesinde on ünlü bulunduğu belirtilmiş ve her biri için ayrı harfler kullanılmıştır. (Nasırî, 1895: 3) Kayyum Nasırî nin Tatar Türkçesindeki ünlüleri on ayrı işaretle belirtmesinden sonra, 1910 lu yıllarda dildeki ünlü sayısının on olduğunu kabul eden bir grup aydına oncular adı verilmiştir (Baldauf, 1993: 137). Tatar Türkçesindeki ünlülerin sayısını Kayyum Nasırî gibi belirtmese de Şakircan Tahirî nin Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ (Kazan 1893) adlı çalışmasında ünlüler için sekiz ayrı

7 ŞAKİRCAN TAHİRî NİN KAZAN TATARLARINDA AVAZ METODUNUN KULLANILIŞINDAKİ ROLÜ 1401 işaret kullanılmıştır. Şakircan Tahirî nin vav ( و ) harfinden dört farklı ünlü sese (o,ö,u,ü) karşılık olarak dört farklı harf geliştirdiği görülmektedir. Bu harfleri birbirinden ayırmak için vav harfinin altına ve üstüne çeşitli işaretler koymuştur. Örneğin o u nlu su nu alfabede go sterirken ( ) işaretini vav harfinin altına, o u nlu su nu go sterirken bu işareti vav harfinin u stu ne koymuştur. Yine u u nlu su nu alfabede go sterirken ( ) işaretini vav harfinin altına, ü ünlüsünü gösterirken de vavın üstüne koyduğunu görüyoruz (Tahirî, 1915: 2-3). Alfabesinde( ا ) ve ( ى ) harfleri iki sesi karşılayacak şekilde gösterilmiştir. Bu sebeple onun alfabesinin de on ünlü ses esasında düzenlendiği söylenebilir (Kurbatov, 1999: 53). Şakircan Tahirî nin Tatar Türkçesindeki ünlülerin tespiti ile ilgili görüşü ünlü Türkolog N. F. Katanov un dikkatini çekmiş ve Dyatel adlı gazetede (1898, N:4, s. 206) şu sözlerle bunu dile getirmiştir: Arap yazısının Türk ve Tatar fonetiğine yeterli olmamasından dolayı bazı Müslümanlar, Maksudov dan da daha eski Türk ve Tatar ünlülerine karşılık olarak tam doğru olması için Arap harflerine bazı özel işaretler koymaya başlamışlardır. Bu Müslümanlar: Türkiye de Ahmed Vefik Paşa, Kazan da Ş. Tahirov ve A. K. Nasıyrov. Tatar kelimelerinin başarılı bir şekilde transkripsiyonunu yapanlar Tahirov ve Maksudov efendiler olmuştur. Şakircan Tahirî, avaz metodunun okuma yazma öğretiminde başarılı olabilmesi için öncelikle Kazan Tatar imlasında bütün sesleri karşılayan harflerin tam olarak ve doğru bir şekilde gösterilmesinin ve sayılarının artırılmasının gerekli olduğu düşüncesindedir. O, özellikle ünlü harflerin sayısının artırılması için çabalamış, alfabedeki her sese karşılık bir harfin bulunmasının bu metodun uygulanmasını kolaylaştıracağını ifade etmiştir. Şakircan Tahirî nin Alfabe Çalışmaları ve Bu Çalışmalarda Uyguladığı Metot Halk arasında Muallim Şakircan olarak tanınan âlim, ilk olarak Mercanî Medresesi nde eğitim görmüştür. Daha sonra 1876 yılında Kazan da açılan Uçitelskaya Şkola ya girmiş, 1880 yılında bu okuldan mezun olmuştur. Aynı yıl Kazan daki Rus-Tatar Mektebi nde öğretmen olarak çalışmaya başlamıştır yılında bu okulda güzel yazı, resim ve çizim bilgisi öğretmeni olarak görev almıştır yılında Tatarlar arasından ilk kez Petersburg daki İmparator Hudojestvo Akademiya da yapılan sınavı başarıyla geçmiş, daha sonra ilçede yer alan lisede resim öğretmeni olarak çalışma hakkını kazanmıştır. Uçitelskaya Şkola da okuduğu ve çalıştığı yıllarda okuma yazma öğretiminin temel metotlarını yakından tanımış, eksikliklerin neler olduğunu tecrübeleri sayesinde görebilmiştir. Bu okulda edindiği tecrübe sonucu Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ (Kazan 1893) adlı alfabe kitabında o yıllarda Rus mekteplerinde yaygın olarak kullanılan avaz metodunu kullanmıştır. K. D. Uşinski tarafından ileri sürülen okuma yazma öğretiminde birleşik avaz metodunun taraftarı olmuştur (İbrahimov, 1994: 87). Şakircan Tahirî, Kazan Tatarları arasında savtiye metodu olarak da bilinen avaz metodunu kullanan ilk âlim olarak Tatar Türklerinin eğitim tarihine geçmiştir. Şakircan Tahirî, mektep ve medreselerde yerleşmiş olan skolastik fikirlerin karşısında yer alan bir eğitimci olarak karşımıza çıkar. Okuma eğitiminde reform niteliğinde çalışmalar yapan âlim, kitaplarında mekteplerde yeni metotlar kullanılması, Tatar imla ve alfabesinin geliştirilmesi gerektiğini sürekli dile getirmiştir. Şakircan Tahirî, Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ (Kazan 1893) adlı kitabının değerlendirme kısmında, çalışmasında belirttiği alfabenin öğretilmesinde özellikle avaz

8 1402 Hülya GÖKÇE metodunu kullandığını dile getirmiş ve bu metodu şu sözlerle tanımlamıştır: Usûl-i savtiyye dediğimiz önce kelimeyi sese ayırıp o kelimede kaç ses olduğunu bilmektir. Bir kelimede kaç tane ve hangi sesler olduğunu bilirsek hangi harfler ve hangi harekelerle yazmak gerektiğini, yazılı kelimelerde hangi harfler ve harekelerin olduğunu bilirsek de onu hangi seslerle okumamız gerektiğini biliriz. (Tahirî, 1893: 90) Şakircan Tahirî, hazırladığı alfabe kitabının mekteplerde kolay okutulmasına yardımcı olması amacıyla Miftâh Bida yet-taʽlîm adlı metodik ders kitabını da yazmıştır. Onun bu çalışması 1893 tarihli ilk alfabe kitabının sonuna eklenmiştir. Daha sonra çalışması iki kez ayrı kitap olarak basılmıştır. Kazan sahasında Şakircan Tahirî nin Miftâh Bida yet-taʽlîm adlı çalışmasına kadar alfabe öğretimi tarihinde hususî metodik ders kitapları ve çalışmaları bulunmadığı için bu eser, ayrı bir önem taşımaktadır. Miftâh Bida yet-taʽlîm Tatar metodik edebiyatının ilk örneğidir. Aslında yazarın kendi de eserinin bu özelliğini alfabe kitabının altıncı baskısının ön sözünde şu sözlerle dile getirmiştir: Ben Bida yet-taʽlîm i usûl-i savtiye metoduyla oluşturulmuş alfabelerin anası, kendimi de avaz metodunun ilk kullanıcısı olarak belirtmeye cüret ediyorum. (Tahirî, 1915: 2-3) Şakircan Tahirî nin Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ adlı alfabe kitabıyla Kazan Tatarları arasında savtiye metodunun ilk örneğini vermesi ve bu çalışmasını avaz metoduna dayandırarak hazırlaması dönem için oldukça önemli bir gelişmedir. Şakircan Tahirî çalışmasında kelimeleri seslere ayırma ve seslerden kelimeler oluşturmanın önemi üzerinde özellikle durmuştur. Bunun doğru yazma ve okuma için gerekli olduğunu dile getirmiştir. Bu doğrultuda kitabında doğru yazma çalışmalarına önemli bir yer ayırmıştır. Şakircan Tahirî, Tatar alfabesinin ilk okuma yazma sırasında kolay öğretilmesinde de yenilikler yapmıştır. Alfabe kitabında yer alan ders materyalleri 43 derse dağıtılarak ele alınmıştır. Kitapta yer alan konulardan kısaca bahsedecek olursak, birinci derste a ve b harflerinin öğretilmesi amaçlanmıştır. Bu derste alıştırma için ab, ba, aba, baba, bab heceleri ve kelimeleri belirtilmiştir. Her harfin dört farklı yerde kullanılışı gösterilmiş, ses analizi yaptırılmıştır. İkinci derste t harfinin öğretildiğini görüyoruz. Bu harfi öğretmek için at, ta, ata, taba, bat, bata gibi hece ve kelimeler örnek olarak sunulmuştur. Kitapta bir önceki derste öğretilen harflerin bu dersin alıştırmalarında tekrar kullanılarak bilgilerin pekiştirilmesi dikkat çekicidir. Ayrıca bu derste At baba., At bata., Aba at tab!, At taba. gibi cümleler de alıştırmalarda kullanılmıştır. Kitapta yirmi yedinci derse kadar Tatar harflerinin öğretilmesi için alıştırmalar verilmiştir. Diğer üç derste Arapça okuma için gerekli olan ast, üst, ötre gibi harekeler ele alınmıştır. Otuz dokuzuncu derste üst, ast, ötre, iki ast, iki üst, iki ötre, teşdid gibi harekelere alıştırmalar verilmiştir. Kırk bir, kırk iki ve kırk üçüncü derste ise, Arapça alıştırmalar verilmiş, okuma alıştırmaları için metinler eklenmiştir. Kitabın doksanıncı sayfasında alfabeyi okuma metodu üzerinde durulmuştur. Bu bilgiler yüz dördüncü sayfaya kadar devam etmiştir. Şakircan Tahirî nin metodik ders kitabı içerik bakımından da oldukça ayrıntılıdır. İki farklı sınıfla birleştirilmiş olarak ders işleyen bir öğretmenin görevini kolaylaştırmak için çalışmada farklı bir düzenleme yapılmıştır. Öğretmen derste bir sınıfla ilgilenirken diğer sınıfı meşgul etmesi için müstakil alıştırmalar hazırlanmış, bu alıştırmalarda her kelimenin seslere ayrılarak öğrenilmesi için gerekli bilgiler açıkça anlatılmıştır. Şakircan Tahirî nin alfabe konusundaki çalışmaları, 1890 yıllarının başlarından itibaren Tatar diliyle yazılmış metodik ders kitaplarının yazılmaya başlanmasında etkili olmuştur. Şakircan

9 ŞAKİRCAN TAHİRî NİN KAZAN TATARLARINDA AVAZ METODUNUN KULLANILIŞINDAKİ ROLÜ 1403 Tahirî nin alfabe kitapları 1916 yılına kadar altı defa basılmıştır. Çalışmasının 1898 yılında yapılan ikinci baskısına ilkinden farklı olarak öğrencilerin konuşma ve tabiat ile ilgili temel bilgileri tanıması için çeşitli metinler eklenmiştir. Alfabe kitabının altıncı baskısı 1915 yılında yayımlanmıştır ve önceki baskılara göre bazı farklılıklar içermektedir. Sadece Tatar Türkçesini okuma yazma amacıyla düzenlenmiştir. Arapça okuma yazma için alıştırma yoktur. Bu baskıda da birleştirilmiş sınıfla ders yapan öğretmenin işini kolaylaştırmak için her dersin sonuna alıştırmalar eklenmiştir. Öğrencilerin cümleleri kelimelere, kelimeleri hecelere, heceleri seslere kadar kolayca ayırabilmeleri için içinde sıralı noktalı veya çizgi çekilmiş yerler bulunan örnek kelimeler verilmiştir. Çalışmada Xtam/atam, Xna/ana, kxl/kul, bxş/baş, dxst/dust vd gibi örnek kelimelerde X işaretiyle belirtilmiş yerlere öğrencinin doğru harfi yazması istenmiştir. Diğer baskılarda karşılaşılan anlamsız kelimelerin çoğu bu baskıdan çıkarılmıştır. Kitapta sekizinci derse kadar seslerin öğretilme düzeni eski baskılarda olduğu gibidir. Ancak dokuzuncu dersten itibaren bu düzende bazı değişiklikler yapılmıştır. Örneğin, /s/ harfi /ş/ harfinden önce öğretilmektedir. Bu döneme kadar hazırlanan çalışmalarda okuma yazma öğretiminde farklı farklı harflerden başlandığı görülür. Seslerin öğretilme düzeni konusunda bu tür kitaplarda tam bir birlik sağlanamamıştır. Az sayıda yazarın çalışmasının Şakircan Tahirî nin uyguladığı harf sırasıyla ortak olduğu görülür. Harflerin birbirini takip eden kolaydan zora doğru sıralanarak öğretilmesi prensibine o dönem yazarlarının çoğunun uyduğu söylenemez. Bazı yazarların kendilerine göre farklı farklı ses düzeni oluşturduğu da görülmektedir. Ekim İhtilâli ne kadar alfabe hazırlayan bazı yazarların çalışmalarında (a, u, r, z, s, ş) gibi kolaylıkla işitilebilen sesleri öğretmenin daha çabuk olacağı düşüncesiyle harf öğretiminde bu seslere öncelik verdikleri görülür. Ancak Şakircan Tahirî, bu konuda farklı düşünmektedir. Onun alfabe kitaplarında (b,t) gibi çocuklar için öğrenmesi daha zor olan harflerin ilk derslerde öğretildiği görülür. Şakircan Tahirî nin bu tarz farklı uygulamaları döneminde oldukça eleştirilmiştir. Şakircan Tahirî nin 1915 yılındaki baskıda harflerin öğretilme sırasını değiştirmesi dönemi için bir yeniliktir. Ayrıca çalışmasında okuma alıştırmalarına Kurı kaşık avıznı yırta. Küpni kütken azdan kurı kalgan. Yıraktagı kuyaş kızu bula. Bir tarıdan botka almıylar. Bir könlĕk yolga çıksaŋ, öç könlĕk azık al. gibi çeşitli atasözlerinin, Yalkav ile Tırış gibi diyalog metinlerinin de eklendiğini görüyoruz. Çalışmadaki diğer bir yenilik ise birden yirmiye kadar sayıların verilmesidir. Alfabe kitabının sonunda ünlü Tatar şairi Abdullah Tukay ın Tugan Tĕl adlı şiiri yer almaktadır. Şakircan Tahirî nin 1914 yılında yayımlanan Resimli Elifbâ adlı kitabı fonetik esaslı Kazan Tatar şivesine dayanan bir çalışmadır. Onun bu çalışmasına kadar resimli alfabe kitaplarında canlı varlıkların resimlerine yer verilmemektedir. Ancak Ş. Tahirî, Z. Hebiri, E. Mostafa gibi bazı yazarların alfabe kitaplarında insan, kuş, at, ördek, köpek, tilki, öküz, koyun ve keçi vd. resimleri bulunmaktadır. Şakircan Tahirî nin Resimli Elifbâ sında her kelimeye iki resim örnek olarak verilmiştir. Örneğin, /b/ ve /n/ harfleri öğretilirken balta (kelime başında), taba (kelime içinde), narat (kelime başında), kazan (kelime sonunda) resimleri kitaba eklenmiştir. Bu alfabe kitabı o dönemde resimsiz yayımlanan kitaplar gibi derslere ayrılmamıştır. Resimli Elifbâ da resimleri yapan ressamın adı belirtilmemiştir. Resimleri kendisinin yaptığı, resim

10 1404 Hülya GÖKÇE öğretmenliği tarafıyla da çalışmada öne çıktığı sanılmaktadır. Çalışmada birden yüze kadar Arap, Rus ve Latin rakamları karşılaştırılmıştır. Kitaba eklenen bu tür çalışmalar, alıştırmalar o dönem için yenilik olarak kabul edilir. Şakircan Tahirî, çalışmasını bu baskıda daha da geliştirmiş, bu türden ders kitaplarının düzenlenişine örnek teşkil etmiştir. Şakircan Tahirî nin alfabe kitapları kendi döneminde konuyla ilgili çalışmalar yapan pek çok araştırmacı tarafından kabul edilmiştir. Usûl-i savtiye metodunun daha da geliştirilmesinde önemli katkıları bulunan M. Kurbangaliyev in başlangıç mektepte Şakircan Tahirî nin Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ adlı kitabını kullandığını dile getirmesi bu yöntemin daha sonraki dönemlerde Kazan sahasındaki öncülerinin bile ondan etkilendiğini açıkça göstermektedir. Ancak yeni elifbaların çıkmasıyla birlikte onun çalışması arka planda kalmıştır. 4. SONUÇ Şakircan Tahirî, İdil-Ural sahasında Ceditçilik döneminde özellikle alfabe ve imlâ konusunda yaptığı çalışmalarla tarihe geçmiş Kazan Tatar âlimleri arasında yer almıştır. Okuma yazma öğretiminde avaz metodunun kullanıldığı ilk alfabe kitabı onun tarafından hazırlanmıştır. Alfabe çalışmalarında uyguladığı yöntem, içerik, düzenleniş tarzı ile okuma yazma öğretimine pek çok yenilik getirmiştir. Bu durum Tatar eğitim tarihinde onun Kazan Tatar Türkçesinin alfabesinin geliştirilmesiyle ilgili çalışmalarının ve katkılarının ne kadar önem arz ettiğini bize tekrar hatırlatmaktadır. KAYNAKÇA Akyol, T. (1993). Cedidcilik, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 7, Baldauf, İ. (1993). Schriftreform Und Schrifwechsel Bei Den Muslimische Russland Und Sowjettürken ( ). Budapeşte. Feyzhanî, H. (1862). Kratkaya Grammatika Tatarskogo Yazıka. St. Petersburg. İbrahimov, F. (1994). Bĕlĕm Elifbadan Başlana. Kazan. Kurbatov, H. (1966). Tatar Tĕlĕnĕŋ Alfavit hem Orfografiya Tarihi. Kazan. Kurbatov, H. (1999). Tatar Tĕlĕnĕŋ Alfavit hem Orfografiya Tarihi. Kazan. Maraş, İ. (2002). Türk Dünyasında Dinî Yenileşme ( )., İstanbul: Ötüken Yayınları, Yayın no: 231. Nasırî, K. (1895). Änmüzäc. Kazan. Tahirî, Ş. (1893). Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ. Kazan. Tahirî, Ş. (1914). Resimli Elifbâ. Kazan. Tahirî, Ş. (1915). Bida yet-taʽlîm (VI. Basma). Kazan. Taymas, A. B. (1966). Kazan Türkleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 15, Seri: III, Sayı: A3.

11 ŞAKİRCAN TAHİRî NİN KAZAN TATARLARINDA AVAZ METODUNUN KULLANILIŞINDAKİ ROLÜ 1405 Zenkowski, S. (1966). Rusya da Pan-Turkizm ve Müslümanlar (çev. İzzet Kantemir). İstanbul: İçgal neşriyat. EKLER Şakircan Tahirî Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ Bida yet-taʽlîm nâm Mükemmel Elifbâ dan örnek sayfa

12 1406 Hülya GÖKÇE Resimli Elifbâ Resimli Elifbâ dan örnek sayfa