İMANCI KÖYÜ (KIRŞEHİR-KAMAN) AĞZI

Transkript

1 T.C. MUĞLA ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ İMANCI KÖYÜ (KIRŞEHİR-KAMAN) AĞZI (METİN-GRAMER-SÖZLÜK) BİTİRME TEZİ HAZIRLAYAN SEVİL MESUTOĞLU DANIŞMAN PROF. DR. ALİ AKAR MUĞLA MAYIS 2012

2 Bu Bitirme Çalışması günü aşağıda adı geçen jüri üyeleri huzurunda savunulmuş, oy birliği ile kabul / red edilmiştir. Üye Üye Üye 2

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... 1 ÖN SÖZ... 5 KISALTMALAR... 6 GİRİŞ... 7 KIRŞEHİR İN TARİHİ... 7 KIRŞEHİR İN ETNİK YAPISI KAMAN HAKKINDA GENEL BİLGİ İMANCI KÖYÜ HAKKINDA GENEL BİLGİ I. SESLER I. l. ÜNLÜLER I. l. l. ÜNLÜ TÜRLERİ I ALAFON ÜNLÜLER I UZUN ÜNLÜLER I Hece Kaynaşması Yoluyla Oluşan Uzun Ünlüler I Ünsüz Yitimi İle Oluşan Uzun Ünlüler II. 1. ÜNSÜZLER II ÜNSÜZ TÜRLERİ III. SES DEĞİŞMELERİ III. 1. ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ III ÜNLÜ UYUMU III Büyük Ünlü Uyumu III İlerleyici Ünlü Benzeşmesi III Gerileyici Ünlü Benzeşmesi III Ek ve Edatlarda Ünlü Uyumu III Büyük Ünlü Uyumunun Bozulması III Küçük Ünlü Uyumu III Ön Ünlülerin Artlılaşması III Art Ünlülerin Önlüleşmesi III Geniş Ünlülerin Daralması III Dar Ünlülerin Genişlemesi III Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması III Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi III. 2. ÜNLÜ TÜREMELERİ III Başta Ünlü Türemesi III İçte Ünlü Türemesi III Sonda Ünlü Türemesi III. 3. ÜNLÜ DÜŞMELERİ III. 4. ÜNSÜZLERDE SES OLAYLARI III ÜNSÜZ TÜREMELERİ III. 5. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ III İLK SES ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ III Tonlulaşma III Tonsuzlaşma III İÇ SES ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ III İç Seste Tonlulaşma III İç Seste Tonsuzlaşma III İç Seste Sızıcılaşma III İçseste Ünsüz Değişmeleri

4 III İç Seste Akıcı Ünsüzler Arasındaki Değişmeler III İç Seste Diğer Ünsüz Değişmeleri III İç Seste Ünsüz Benzeşmeleri III İlerleyici Ünsüz Benzeşmesi III Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi III Son Seste Ünsüz Değişmeleri III Son Seste Tonlulaşma III Son Seste Sızıcılaşma III. 6. ÜNSÜZ DÜŞMESİ III Sızıcı Ünsüzlerin Düşmesi III.7. ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ III. 8. ÜNSÜZ TEKLEŞMESİ III. 9. HECE KAYNAŞMASI III. 10. HECE YUTUMU III. 11. DİFTONG III. 12. İKİLEME III. 13. GÖÇÜŞME ŞEKİL BİLGİSİ I. İSİMLER I. 1. İsim Türetme Ekleri I İsimden İsim Türetme Ekleri I Fiilden İsim Türetme Ekleri I. 2. İSİM ÇEKİM EKLERİ I ÇOKLUK EKLERİ I İYELİK EKLERİ I HAL EKLERİ I İlgi Eki I Belirtme Hali Eki I Yönelme Hali Eki I Bulunma Hali Eki I Ayrılma Hali Eki I Eşitlik Hali Eki I Araç Hali Ekleri I AİTLİK EKİ I SORU EKİ II. SIFATLAR II. 1. Niteleme Sıfatları II. 2. Belirtme Sıfatları II İşaret Sıfatları II Sayı Sıfatları II Asıl Sayı Sıfatları II Sıralama Sayı Sıfatları II Üleştirme Sayı Sıfatları II Kesir Sayı Sıfatları II Soru Sıfatları II Belirsizlik Sıfatları III. ZARFLAR III. 1. Yer ve Yön Zarfları III. 2. Zaman Zarfları III. 3. Niteleme ve Durum Zarfları

5 III. 4. Azlık-Çokluk Zarfları III. 5. Soru Zarfları IV. ZAMİRLER IV. 1. Şahıs Zamirleri IV. 2. Dönüşlülük Zamiri IV. 3. İşaret Zamirleri IV. 4. Soru Zamirleri IV. 5. Belirsizlik Zamirleri V. FİİLLER V. 1. Fiil Türetme Ekleri V Fiilden Fiil Türeten Ekler V İsimden Fiil Türeten Ekler V. 2. Şahıs Ekleri V. 3. Şekil ve Zaman Ekleri V Bildirme Kipleri V Geniş Zaman V Bilinen Geçmiş Zaman V Öğrenilen Geçmiş Zaman V Şimdiki Zaman V Gelecek Zaman V Tasarlama Kipleri V Emir Eki İstek Eki V Şart Eki V Gereklilik Eki V Fiillerin Birleşik Çekimleri V Hikaye V Bilinen Geçmiş Zamanın Hikayesi V Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikayesi V Şimdiki Zamanın Hikayesi V Geniş Zamanın Hikayesi V Gelecek Zamanın Hikayesi V Rivayet V Öğrenilen Geçmiş Zamanın Rivayeti V Şimdiki Zamanın Rivayeti V Geniş Zamanın Rivayeti V Gelecek Zamanın Rivayeti V Şartın Rivayeti V İsteğin Rivayeti V. 4. EK- FİİL (CEVHER FİİL) V Ek-Fiilin Geniş Zamanı V Ek-Fiilin Hikayesi V Ek-Fiilin Rivayeti V Ek-Fiilin Olumsuzu V. 5. FİİLİMSİLER V İsim-Fiiller V { ma }eki V { mak} eki V { Iş} eki V Sıfat-Fiiller

6 V { An} eki V { cak} eki V { dik} eki V { miş} eki V { AsI }eki V { mez }eki V { Ar} eki V Zarf-Fiiller V { A }eki V { ArAk} eki V { Alı} eki V { AsI/ AsIyA} eki V { Ip }eki V { IncA }eki V { kan} eki V { madan} eki V { dikça} eki VI. EDATLAR VI. 1. Ünlemler VI Ünlemler VI Seslenme Edatları VI Gösterme Edatları VI Sıralama Edatları VI Denkleştirme Edatları VI Karşılaştırma Edatları VI Cümle Başı Edatları VI. 3. Çekim Edatları SONUÇ METİNLERDE KULLANILAN İŞARETLER METİNLER SÖZLÜK BİBLOGRAFYA

7 ÖN SÖZ İmancı ağzı, Kırşehir yöresi ağızları içerisinde incelemeye değer gördüğümüz bir ağız olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yüzden bitirme çalışmamızı bu doğrultuda gerçekleştirmeye çalıştık. Kırşehir ağzı üzerine yapılmış çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. Biz bu çalışmalara katkı sunmak amacıyla İmancı ağız özelliklerini incelemeyi gerekli gördük. Bitirme çalışmamızı üç aşamada gerçekleştirdik. Birinci aşamada, ağız özelliklerinin yaşandığı yerde yaşayan ve konuşma organlarında herhangi bir eksiklik olmayan kişilerden ses kayıt cihazı yardımıyla metinler derledik. İkinci aşamada bu ses kayıtları aynen yazıya geçirilerek metinler halinde çözümledik. Üçüncü aşamada ise metinler üzerinden gramer çalışması yapılarak İmancı ağzının fonetik ve morfolojik özelliklerini ortaya koyduk. Çalışmamız böylece Giriş, Gramer Özellikleri, Metinler ve Sözlük olmak üzere dört ana bölümden oluştu. Giriş bölümünde Kırşehir tarihi, ağız özellikleri-tarih ilişkisi, Kaman tarihi ve İmancı hakkında genel bir bilgi verdik. Gramer Özellikleri bölümünde İmancı ağzının gramer özelliklerinin ses ve yapı bilgisi bakımından incelemesi yapılmıştır. Metinler bölümünde, yapmış olduğumuz ses kayıtlarının ağız özellikleri dikkate alınarak yapılan çevriyazılı metinler yer almaktadır. Sözlük bölümünde ise, metinlerde yer alan yazı dilinden farklı ses ve yapı özellikleriyle kullanılan sözcüklere yer verilmiştir. Bu bitirme çalışmasını oluşturulmasında bana yardımcı olan aileme, ağız malzemesini derleme sırasında bana yardımcı olan ve köyde beni büyük bir misafirperverlikle ağırlayan tüm köy halkına ve beni bu çalışma için yönlendiren danışman hocam Prof. Dr. Ali AKAR a teşekkürü borç bilirim. Sevil Mesutoğlu 5

8 KISALTMALAR a.g.e.: adı geçen eser s.:...sayfa 6

9 GİRİŞ Kırşehir, İç Anadolu bölgesinin Orta Kızılırmak bölümünde ve kuzey enlem, ve doğu boylamları üzerinde yer alan ve km² lik bir yüz ölçümüne sahip bir ilimizdir. İlin toplam nüfusu dir. İle bağlı yönetim birimleri; Kaman, Mucur, Akçakent, Akpınar, Çiçekdağı ve Boztepe dir. Doğu ve güneydoğuda Nevşehir, Niğde ve Aksaray, batı ve güneybatısında Ankara, kuzeybatısında Kırıkkale, kuzey ve kuzeydoğusunda Yozgat illeri ile sınırlıdır. Kırşehir in toprakları, Kızılırmak havzasının orta bölümünde ve İç Anadolu kıvrım dağlarının temelini oluşturan Orta Anadolu plâtosu üzerinde yer alır. İl topraklarının %64.2 sini plâtolar, %18.3 ünü ovalar, %17.2 sini de dağlar teşkil etmektedir. Kışları soğuk ve kar yağışlı, yazları sıcak ve kurak bir iklime sahiptir. KIRŞEHİR İN TARİHİ Kırşehir in bilinen tarihi Milattan önce 2500 yıllarına kadar gitmektedir. Kırşehir, Etiler tarafından ilk çağlarda kurulmuş bir yerleşim merkezidir. Etiler den (M.Ö ) sonra sırasıyla Frigyalılar (M.Ö ), Persler (M.Ö ),Yunanlılar (Kapadokya Krallığı dönemi: M.Ö. 332-M.S. 18), Romalılar (M.S ), Bizanslılar( ) Kırşehir de hüküm sürmüşler, 1071 Malazgirt Zaferi nden sonra da, Anadolu tarihinde olduğu gibi, Kırşehir tarihinde de Türk- İslam hâkimiyeti devri başlamıştır. Kırşehir e ad olarak, Etiler in Akuva Saravena, yani Suşehri, Yunanlılar ın ve Romalılar ın Chamanen, Mokissos, Parnossos Bizanslılar ın Jüstinianopolis, Selçuklular ın bir ara Gülşehir adını verdiklerini biliyoruz. Kırşehir in eski ailelerinden Hacı Çakıroğlu B. Ömer Köker in elinde bulunan H.290/M. 902 tarihli Hacı Turanoğlu Şah Mehmed Vakfiyesi nde Kırşehri adının geçmiş olması, bugünkü Kırşehir adının eskiliğini de ortaya koymaktadır.bu adın Abbasîler devrinde dârü l-cîhâd Anadolu ya akın eden ve bu topraklarda yerleşen Türk akıncıları tarafından verildiği sanılmaktadır. Görünen odur ki, Kırşehri/Kırşehir ve Gülşehir adları Türkler tarafından verilmiştir. Bunlardan Gülşehir adı, özellikle Selçuklular devrinde daha yaygın olarak kullanılmıştır. Nitekim Hacı Bektaş Velâyetnâmesi ndeki Meğer ol vakit Kırşehri nin adı Gülşehri idi şeklindeki ifadeler de bunu doğrulamaktadır.

10 Anadolu Selçuklu Devleti idaresinde Konya, Kayseri, Sivas gibi sayılı şehirler arasında yer alan Kırşehir in bu önemi, şüphesiz, Anadolu ya ekonomik bir nizam kazandıran Ahi Evran ın, Türk diline Garipnâme gibi bir şaheser kazandıran Aşık Paşa nın, Mevlânâ Celâleddin-i Rumî nin fikir ve yolunu, yâni Mevlevîliği Kırşehir e getiren Şeyh Süleyman-ı Türkmânî nin, kurdukları zaviyelerle Şeyh İsâ Mahmud ve Kaya Şeyhi nin, 1272 li yıllarda yaptırdığı gök bilimleri medresesi hâlâ ayakta olan Caca Bey in, Kırşehir in hemen yakınında kurduğu zaviye ile faaliyetlerini sürdüren Hacı Bektaş-ı Velî nin, eserlerini 14. yüzyılın başlarında verip aynı zamanda Ahi Evran-ı Velî nin postuna oturan Ahmed-i Gülşehrî nin ve daha nice ulu şahsiyetlerin burada yaşayıp bu yöreyi bir kültür ve medeniyet merkezi hâline getirmiş olmalarındandır. Selçuklular devrinde Kırşehir, gâh Danişment oğullarının eline geçmiş, gâh Selçuklu hükümdarlarının eski bir geleneğe uyarak topraklarını oğulları arasında taksim etmesi sırasında, herhangi birinin payına düşmüş, gâh birini yere vuran bir kardeşten diğerine mal olmuştur. Kırşehir in bir gül ve kültür şehri oluşu, I. Alâeddin Keykubad zamanında H.625/ M.1227 tarihinde şehri bir tımar olarak devralan Muzaffereddin Behramşah zamanına rastlar. Kılıç Arslan ın oğlu III. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında Cibril İbn-i Caca Bey tarafından 1272 yılında üstü kubbe ile örtülü olarak yapılan Hey et (Gök Bilimleri) Medresesi ile birlikte, Muzaffereddin Behramşah Medresesi (1246) nin, Anadolu Selçuklu Devleti nin son zamanlarında Kırşehir in önemli bir kültür ve eğitim merkezi olmasındaki rolleri büyüktür. Âşık paşa nın dedesi olan Baba İshak ın Selçuklular a baş kaldırması sonucu ortaya çıkan kargaşa ve kıyımlara sahne olan Kırşehir, bunun ardından 1243 te Kösedağ Savaşı nda Selçuklular ın Moğollar a yenilmesi ile Moğollar ın yaylak ve kışlağı hâline gelmiştir. Moğollar ın Anadolu ya tayin ettikleri valilerin ağır zulüm ve baskıları, Selçuklu memurlarının idaredeki becerisizlikleri, Anadolu insanını canından bezdirmiştir. Kırşehir, Moğollar a karşı uzlaştırıcı bir siyaset güden Emir Nureddin Caca sayesinde huzur ve sükûnetini muhafaza etmişse de, Memlûklu Sultanı Baybars ın 1277 de İlhanlı-Selçuklu ordusunu Elbistan da yenmesi ile başsız kaldı. Çünkü Baybars, Mısır a dönerken birçok Anadolu bey ve komutanını da tutsak alarak götürdü. Bunların arasında Nureddin Caca ve kardeşi Sıraceddin İsmail Caca da bulunuyordu. 8

11 İlhanlı Devleti nin iç kargaşalar yüzünden güçsüz düşmesini fırsat bilen Eratna Bey 1340 ta bağımsızlığını ilân eder, böylece Kırşehir Eratna Beyliği nin eline geçer. Osmanlı padişahı Murad-ı Hüdavendigâr ın Ankara ile beraber Kırşehir i de Ahi ve Âyan tarifesinden almasının yanında, 1389 yılında tahta oturan I. Bayezid zamanının karışıklıklarından istifade eden Kara Tatarlar ın reisi Mürüvvet Beğ tarafından Kadı Burhaneddin in yanında götürdüğü mühendis ve mimarlar tarafından yirmi gün gibi kısa bir sürede yenilenmiş ve imar edilmiştir. Daha sonra Kadı Burhaneddin Akkoyunlular ın beyi Kara Yülük Osman tarafından öldürülünce (1389), Kadı nın mülkü Yıldırım Bayezid e teslim edilmiştir. Ancak bu Osmanlı hâkimiyeti uzun sürmemiştir. Bir yıl önce Karamaoğlu nun yağmaladığı Kırşehir, 1402 de Timur tarafından istilâ edilmiştir. Timur, daha sonra şehri, Ankara Savaşı nda kendisine yardımda bulunan Karamanlılar a teslim etmiştir. Timur un Semerkand a çekilmesinden sonra, Osmanlı idaresinde kudretli eline almayı başaran Çelebi Mehmet in Anadolu da siyasî hâkimiyetini kurarken Kırşehir e gelmiş olduğu ve Cemele ( bugünkü Çayağzı) Kalesi nde haftalarca oturup namına para bastığı da malûmumuzdur. Fatih in İstanbul u fethinden sonra Karamanoğulları ailesine kat i bir darbe ile son vermesine kadar, Şehzâde Cem in bu illere vali tayin edilmesi ile biraz nefes alsa da, bir ara Germiyanoğlu Yakup Bey in, bir ara da Dulkadiroğulları nın eline geçmiştir. Dulkadiroğulları nı da Yavuz Sultan Selim, kesin bir yenilgiyle tarih sahnesinden sildikten ve Osmanlı hâkimiyeti kesin olarak kurulduktan sonra, Kırşehir tarihinde önemli olaylar olmadı. Ancak, Kırşehir Osmanlı döneminde bir süre barış içinde yaşadıysa da, gerek Celâlî ayaklanmaları, gerekse de Kalender Baba, Kör Nebi Ağa ve Katırcıoğlu gibi isyan ve çapul hareketleri sırasında pek dirlik ve düzenlik yüzü görmemiştir. 19. yüzyıla kadar Kırşehir, daha pek çok ayaklanma ve kargasaya sahne olmuş, Kırşehirli birçok sıkıntı ve zulme maruz kalmıştır. 19. yüzyılda Kırşehir yöresi, siyasî açıdan Osmanlı Devleti nin durgun bölgelerinden biridir. Bu durgunluğu bozan tek şey, Bozok (Yozgat) dolaylarında yaşayan Çapanoğulları nın etki alanlarına Kırşehir i de katmaları olmuştur. 19. yüzyılın ortalarına doğru Çapanoğulları nın nüfuz bölgesinin dışına çıkan Kırşehir, yüzyılın geri kalan bölümünü sakin geçirmiştir. 14. asrın tamamında, 15. asrın ilk yarısında Konya, Kayseri, Niğde, Sivas, Kastamonu, Ankara vb. Anadolu şehirleri ile beraber, bir ilim ve kültür merkezi olmuş olan ve Anadolu ile Anadolu coğrafyası 9

12 dışında, özellikle Maraş, Çukurova, Halep, Rakka bölgelerinden yoğun göçlere sahne olan Kırşehir, XIX. yüzyıl ortalarında önemini yitirmiş, yollar üzerinde küçük bir durak yeri olmuştur. Bu sıralar nüfusu 3500 kadardı. Yüzyılın sonlarına doğru 8452 olarak gösterilmektedir. XIX. yüzyılın başlarında Kırşehir yöresinin nüfusu, e ulaşmıştır. Kırşehir, Osmanlı Devleti nin ilk dönemlerinde Karaman eyaletine bağlı bir sancak, daha sonraları Konya, Niğde ve Ankara illerine bağlanarak 1867 yılında bucak, 1869 yılında ilçe, 1870 yılında da sancak oldu. Ankara vilâyetine ait özel salnâme (1318), 1902 yılında Kırşehir in Ankara ya bağlı beş sancaktan biri olduğunu belirtmektedir. Bu sancağa Avanos, Keskin, Mecidiye (Çiçekdağı) ilçeleri bağlıdır. Mucur ve Hacıbektaş ise Kırşehir e bağlı köylerdir. Kırşehir, 1921 yılında bağımsız mutasarrıflık, Cumhuriyet in ilânından sonra da il merkezi olmuştur. KIRŞEHİR İN ETNİK YAPISI 1071 Malazgirt Zaferi nden sonra açılan fetih kapısından Anadolu ya giren ve bu toprakların doğudan batıya Türkleşmesinde asıl rolü oynayan Türkler, Alka- Evliler dışında kalan 23 Oğuz boyu ve bunlara ait oymak ve aşiretlerdir. 11. yüzyıla kadar bir Rum ülkesi olan Anadolu, bu yüzyıldan itibaren süreklilik kazanan fetih ve göçlerle her geçen gün bir Oğuz ülkesi hâline gelmeye başlamış, 13. yüzyıldan sonra Moğol saldırı ve baskılarıyla geri kalan Oğuz kitlelerinin ana kitleyle birleşmesi ve Kıpçak, Tatar, Çiğil, Halaç, vb. Oğuz dışı Türk unsurlarının da bunlara katılması sonucu 14. yüzyılda, artık Ahlat tan Adalar (Ege) denizine kadar uzanan bir Türk ülkesi hâline gelmişti. Anadolu ya gelen bu Oğuz boylarının büyük bir bölümü Selçuklu döneminde yeni yurtlarında, önceki yurtlarında da yerleşik hayatın içinde olduklarını belirtircesine, hemen yerleşik hayata geçmiş, bir kısmı ise sonradan yerleşik hayata geçerek Anadolu nun Türkleşme ve yerleşme yönlerinden durulmasını sağlamıştır. Ancak birçok boy ve oymağın Yörük ve Türkmen adını alarak bu coğrafya üzerinde konar göçer yaşayışı sürdürmesi, 1243 Kösedağ yenilgisiyle parçalanan Selçuklu Devleti nin Doğu Politikası sonucu, Doğu Anadolu daki devletlerin dağılması ve akabinde 17. ve 18. yüzyıllardaki aşiretleri iskân politikasının etkisiyle çeşitli Türkmen topluluklarının Orta ve Batı Anadolu ya göçleri, etnik yapı ve ağız özellikleri yönünden son derece karışık bir dalgalanmaya sebep olmuştur. 10

13 Çağlar boyunca Etiler, Gasgaslar, Helenler, Romalılar, Kapadokyalılar, Persler, Galtlılar ve Abbasoğulları nın hâkimiyetine girmiş olan Kırşehir, zaman zaman Alan, Kelt ve Kuman (Kıpçak) ların da hâkimiyetine girdikten sonra, 11.yüzyıldan itibaren de Karluk, Çiğil, Tatar gibi Oğuz dışı Türk unsurları ile özellikle 24 Oğuz boyundan birçoğunun mesken tuttuğu bir Türk ili haline gelmiştir. Bugün, yaşayan yer ve aşiret isimleri de gösteriyor ki, Kırşehir Kıpçak (Kuman), Karluk, Çiğil ve Tatar Türklerinin yanında, 24 Oğuz boyunun büyük bir kısmını bağrında barındırmakta olan önemli bir yerleşim bölgesidir. Onun için Kırşehir tarihinin yazılması için bir ömür harcayan merhum Cevat Hakkı Tarım ın da ifade ettiği gibi, Bir gün, Türk kültür hazinesinin ana kaynağını aramaya çıkanlar, herhalde, Gülşehri ne uğrak vereceklerdir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Abdal, Avşar (Afşar), Badıllı (Beğdili), Bayat, Bayındır, Boynu İnceli, Büğüz (Büğdüz), Cerid, Çağırkan, Çarıklı, Çepni, Çimeli, Dulkadirli, Halaç, Herikli, Eymir (Eymür), Karaca Kurt, Karakoyunlu, Karkın, Karlık (Karluk), Kayı, Kınık, Kızık, Kızılkoyunlu, Köçekli (Köçeklü), Mamalı (Mamalu), Tatar, Ödemiş (Otamış), Tülek, Türkmen, Yabanlı (Yabanlu), Yağmurlu gibi sayıları elli ikiyi bulan Oğuz ve Oğuz dışı Türk boy, aşiret, oymak ve cemâatinin Kırşehir ve yöresini yurt tutup izler bırakmış olması, bu yöremizin 11. yüzyıldan bu yana yoğun bir Türk nüfusuna iskân hareketi, bu vatan köşemizi daha 13. yüzyılda başta şehrin adı (Gülşehri/Kırşehri/Kırşehir) olmak üzere, bütün köy, dağ, tepe, ova, dere, ırmak vb. yer adlarına kadar Türkleştirmiştir. KAMAN HAKKINDA GENEL BİLGİ İç Anadolu Bölgesi nin Orta Kızılırmak Bölümü nde Kırşehir İli ne bağlı bir ilçe olan Kaman, doğusunda Akpınar ve Kırşehir, batısında Bala, güneyinde Şereflikoçhisar, kuzeyinde ise Keskin ve Akpınar ilçeleri ile çevrilidir. Kırşehir in kuzeybatısında yer alan ilçe toprakları engebeli ve yüksek platolar halindedir. Kırşehir ile Kaman arasındaki Baran Dağı (1.701 m.) ilçenin doğu ve güneydoğusunu engebelendirmektedir. Baran sıra dağları üzerinde Ali Üllez Dağı (1.528 m.), Topakkaya Dağı (1.300 m.) ve Buzluk Dağı (1.609 m.) yer almaktadır. En büyük akarsuyu Kızılırmak olup, Büyükdere, Kılıçözü ve Kırşehir Çayı ilçe topraklarını sulamaktadır. Kaman da doğal göl bulunmamakta, yalnızca elektrik üretimi ve sulama amaçlı Hirfanlı Baraj Gölü nden yararlanılmaktadır. 11

14 Kırşehir e 52 km. uzaklıktadır. Denizden yüksekliği ortalama m. olan ilçenin yüzölçümü km dir. Merkez nüfusu 22400, köyleriyle birlikte nüfusa sahip Kaman'a 10 kasaba ve 41 köy bağlıdır. İlçeye karasal iklim hakimdir. Kışları kar yağışlı, soğuk ve sert, yazları ise kurak ve sıcaktır. En fazla yağmur ilkbaharda görülür. Kaman ilçe sınırları içerisinde orman yoktur. İlçenin ekonomisi, dokumacılık, tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Yetiştirilen başlıca tarımsal ürünler; hububat, baklagiller, yem bitkileri, endüstri bitkileri, sebze ve meyvedir. Özellikle Kaman cevizi dünyaca ünlü olup, ilçe ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Hayvancılıkta büyük ve küçükbaş hayvanın yanı sıra tavukçuluk, arıcılık, balıkçılık ve devekuşu yetiştiriciliği yapılmaktadır. Hirfanlı Barajı nda ve çeşitli göletlerde tatlı su balıkları bol miktarda olup, sazan, mercan, yayın, kadife, levrek, turna gibi türler bulunmaktadır. Kaman da ev tezgahlarında ve küçük atölyelerde halı ve kilim dokumacılığı yapılmaktadır. Kırşehir in önemli bir ticaret ve halıcılık merkezi olan Kaman da tuğla, kiremit fabrikası, tarım araçları üretimi ve metal eşya üretimi yapan atölyeler bulunmaktadır. İlçeye bağlı Ömerhacılı kasabası ile Hamit kasabasında renkli mermer taşı madeni işletilmekte, yabancı ülkelere de ihraç edilmektedir. Ayrıca ilçe topraklarında demir, çimento hammaddesi ve flüorid yatakları vardır. Kaman a 8 km. uzaklıktaki Çağırkan Kasabası sınırları içindeki Kalehöyük de 1986 yılından bu yana Kültür Bakanlığı ile Japonya Ortadoğu Kültür Merkezi adına Japonlar tarafından yapılan kazılarda ele geçen eserlerden, Kaman ve yöresinin MÖ yıllarına giden bir yerleşim yeri olduğu anlaşılmaktadır. M.Ö yılından bu yana yaklaşık 5000 yıllık bir yerleşim geçmişine sahip olan ilçe, Kaman adını Roma ve Bizans çağlarında yöreye gelen "CHNAMANE" adının Türkler tarafından Kaman olarak kullanılmasından almıştır. Bir başka rivayete göre Türkler'in ilk dini olan Şaman dininden geldiği bazı kaynaklarda belirtilse de bu konuda bir kesinlik yoktur. Ama kelime olarak düşünüldüğünde gök anlamına gelir. Bir rivayette ise MÖ yılları arasında Kızılırmak civarında yaşamış olan Etiler' (Hititler) den sonra kurulan Geomagen (Kumanlar) dan geldiği şeklindedir. M.Ö. 550 de Anadolu nun tümüyle birlikte Kırşehir ve yöresi de Pers egemenliğine girmiştir. Kırşehir de bu döneme ait önemli yerleşim kalıntı ve 12

15 buluntularına rastlanmamasına rağmen, Kaman Kalehöyük kazısından Pers Dönemi ne ait mühürler bulunmuştur. Antik Çağda burada Zama isimli bir yerleşim yeri olduğu kaynaklardan öğrenilmektedir. M.Ö. 333 yılında kurulan Kapadokya Krallığı döneminde otorite yetersizliği yüzünden Kırşehir ve yöresi yoğun baskı görmüştür. M.S. 18 de Roma İmparatoru Tiberius Kapadokya yı resmen Roma ya katarak eyalet durumuna getirmiştir. Roma döneminde Kırşehir yöresinde putperestliğin yanı sıra Hıristiyanlık da hızla yayılmıştır. Kaman yöresinde Bizans dönemine ait yapı kalıntıları ile Ömerhacılı Kalesinin kalıntıları bulunmaktadır. Bu da yörede bir Bizans yerleşimi olduğuna işaret etmektedir. Malazgirt Savaşı ndan sonra Oğuz boylarından bazı topluluklar Kaman ın bulunduğu yere yerleşmişlerdir. Nitekim günümüzde Kaman daki bazı köy isimleri Oğuzlar ile olan yakın ilişkiyi göstermektedir. XII.yüzyılda kısa bir süre Danişmentlilerin eline geçen yöreye yeniden Selçuklular hakim olmuştur. Moğolların Kösedağ Savaşı ndan sonra, Anadolu yu istila ettiği dönemde Kırşehir den konaklama yeri olarak yararlanılmıştır. Memluk Sultanı Baybars 1277 de Anadolu ya gelerek Elbistan da Moğolları yenilgiye uğratmış, Selçuklu ordusunun bir bölümü bu savaş sırasında Memluklulara katılmıştır. Kırşehir ve yöresi 1365 de Eretna Beyliği nin hakimiyetine girmiştir. Timur un Ankara Savaşı nda Yıldırım Beyazıt ı yenmesi üzerine Karamanoğullarına verilen Kırşehir ve yöresi, II. Murat döneminde ( ) kesin olarak Osmanlı topraklarına dahil olmuştur. Kaman 1913 yılında bucak merkezi iken, 1944 yılında ilçe olmuştur yılında Kırşehir in ilçe haline dönüştürülmesi sonucu, Ankara ya bağlanmış, Kırşehir in yeniden il statüsü kazanması ile ilçe olarak tekrar Kırşehir e bağlanmıştır. İlçeden günümüze gelebilen tarihi eserler arasında; Ömerhacılı Kale kalıntıları ve Temirli Kilisesi bulunmaktadır. Ayrıca ilçede Hirfanlı Baraj ve Gölü bulunmaktadır. İMANCI KÖYÜ HAKKINDA GENEL BİLGİ İmancı köyü, Kırşehir e 45 km Kaman a 17 km uzaklıkta bir köydür lü yıllarda Horasan civarından kalkıp çeşitli yerlerde konakladıktan sonra Kırşehir Çiçekdağı yakınlarında bulunan Manıözü civarına gelip yerleşmişlerdir. Buraya yerleşen göçebe topluluk ortaya çıkan bir salgın hastalık sonucu göç etmek zorunda 13

16 kalmışlardır. Bu göçebe topluluk ikiye ayrılarak yollarına devam etmiştir. Göçebe topluluğun bir kısmı Akpınar ilçesine bağlı Hacı Mirza köyü civarına yerleşmiş, diğer bir kısmı ise bugün ki İmancı köyünün bulunduğu yere yerleşmiştir. Bu köye ilk yerleşenler geçimini develerle taşımacılık yaparak sağlayan bir Türkmen aşiretidir. Bu aşiret daha sonra taşımacılıkta kullandıkları develerini devlete vermişlerdir. Köyde eğitime önem vermişlerdir yılına kadar köyde bulunan medrese de Osman hocanın öncülüğünde eğitim verilmiş, Osman hocanın vefatından sonra 1911 yılında medrese kapanmıştır. Ara verdikleri eğitime Cumhuriyetten sonra 1948 de tekrar başlayarak etraf köylere öncü olmuşlardır. Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin köy halkının geçimini sağlamasında yetersiz kalması, köy halkını büyük şehirlere göçe zorlamıştır nüfus sayımına göre köyün nüfusu 192 kişidir. Köyde yaşayan halk geçimini tarım ve hayvancılıkla sağlamaktadır. Taşımalı eğitimle eğitime devam edilmektedir. Köyde sağlık ocağı bulunmamaktadır. 14

17 I. SESLER I. l. ÜNLÜLER I. l. l. ÜNLÜ TÜRLERİ Derleme çalışması yapmış olduğumuz İmancı yazı dilimizde bulunan /a/, /e/, /ı/, /i/, /o/, /ö/, /u/, /ü/ ünlüleri dışında komşu seslerin etkileri ile oluşmuş ve boğumlama özellikleri değişmiş olarak duyulan başka ünlüler de bulunmaktadır. Bu ünlüler şunlardır: I ALAFON ÜNLÜLER ė : /e/ ünlüsünün daralması veya /ı/ ünlüsünün genişlemesi sonucu oluşmuştur.imancı ağzında sık görülen bir ünlü değildir. dėdi dedi (2062); dėdim dedim (2061); yėr yer (122) I UZUN ÜNLÜLER İmancı ağzında uzun ünlülere rastlanmaktadır. Uzun ünlüler birtakım ses olayları sonucunda oluşmuşlardır.oluşma sebepleri şunlardır: I Hece Kaynaşması Yoluyla Oluşan Uzun Ünlüler Bu tür ünlü uzunluklarına /g/, /ğ/, /k/, /ķ/, /h/, /r/, /y/ seslerinin eriyip kaynaşması sonucunda iki hecenin kaynaşması, birleşmesi ile rastlanır. /g/, /ğ/, /k/ ünsüzlerinin erimesi ile oluşan ünlü uzunlukları sālammış sağlammış (25); yōdu yoktu (28); bȫ ründe böğründe (39); bā bağ ; āzı ağzı (840) /h/ ünsüzünün erimesi ile oluşan ünlü uzunlukları Zabānañ sabahleyin (826) 15

18 I Ünsüz Yitimi İle Oluşan Uzun Ünlüler İmancı ağzında, iç seste bir ünlüden sonra gelip heceyi kapayan g-, -ğ-, -h-, - k-/-ķ-, -l-, -n-, -r-, -v-, -y- ünsüzleri ya düşerek ya da eriyerek kayboldukları zaman, kendilerinden önceki ünlüleri uzatırlar: /ğ/,/k/ ünsüzünün düşmesi ile oluşan ünlü uzunlukları çōmuş çokmuş (158); būdaynañ buğdayla (435); ōlu oğlu (2127); ȫ süz öksüz (2363) /h/ ünsüzünün düşmesi ile oluşan ünlü uzunlukları rāmatlıħ rahmetli (652) /l/ ünsüzünün düşmesi ile oluşan ünlü uzunlukları Metinlerde örneği görülmemektedir. /n/ ünsüzünün düşmesi ile oluşan ünlü uzunlukları sōna sonra (665) /r/ ünsüzünün düşmesi ile oluşan ünlü uzunlukları Metinlerde örneği görülmemektedir. /v/ ünsüzünün düşmesi ile oluşan ünlü uzunlukları dȫ müş dövmüş (676); sȫ dürüllerdi sövdürürlerdi (470) /y/ ünsüzünün düşmesi ile oluşan ünlü uzunlukları dezeme teyzeme (534); ġúvā güvey (342) II. 1. ÜNSÜZLER II ÜNSÜZ TÜRLERİ İmancı ağzında yazı dilimizdeki ünsüzler dışında görülen ünsüzler şunlardır: /Ķ/ ünsüzü: Patlamasını kaybetmiş yarı tonlu orta damak sesidir. yemek yemek (341); sürecek sürecek (1956); özendik özendik (1979) /ñ/ ünsüzü: Genizsi /n/ sesidir. Anadolu ağızlarının çoğunda duyulan bu ses İmancı ağzında da varlığını korumaktadır. onuñ üçüñ onun için (1996); ġótürmesseñ götürmezsen (2002); sȫ düñ söğüdün (2021); pıñarı pınarı (174) /P/ ünsüzü: Patlamasını kaybetmiş yarı tonlu b-p arası ünsüz bir sestir. hesap hesap (2047); alıp alıp (71); yiyip içip yiyip içip (71); 16

19 /T/ ünsüzü: Yarı tonlu /t/~/d/ arası ünsüzdür. gitdim gittim (88); unutġanlıħ unutkanlık (101); ġıyamet kıyamet (106); yutduğu yuttuğu (110) III. SES DEĞİŞMELERİ III. 1. ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ III ÜNLÜ UYUMU III Büyük Ünlü Uyumu Büyük ünlü uyumu Türk dilinin en önemli kurallarından birisidir. İmancı ağzında büyük ünlü uyumuna büyük ölçüde uyulur. Ünlü uyumu ilerleyici ve gerileyici benzeşme yolu ile oluşmaktadır. III İlerleyici Ünlü Benzeşmesi varısa var ise (224) faħırı fakiri (238) hangısını hangisini (244) rahmatlıħ rahmetli III Gerileyici Ünlü Benzeşmesi dene tane (257) hemitli hamitli (528) barabar beraber (2429) III Ek ve Edatlarda Ünlü Uyumu i- Cevher fiilinde ünlü uyumu: i- cevher fiilinin, yazı dilinde bağımsız bir kelime hâlinde olup da ünlü uyumuna girmeyen duyulan, görülen geçmiş zaman ve şart kiplerinin ekleşmemiş şekilleri olan idi, imiş, ise şekilleri de, kalın ünlülü kelimelerden sonra ünlü uyumuna girmiştir. 1 varımış var imiş (2102); varıdı var idi (2057); adamıdı adam idi (2072); varısa var ise (1725) 1 Ahmet Günşen, Kırşehir ve Yöresi Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları:745, Ankara 2000, s.32 17

20 -ken ekinde ünlü uyumu: -i cevher fiili ile ken zarf-fiilinin birleşmesi ile oluşarak iken şeklini alan ve yazı dilinde uyum dışı kalan ek, İmancı ağzında uyuma girer. lohusayħana lohusa iken (437); ġılaħana kılar iken (532); gidekene giderken (395) -ki aitlik ekinde ünlü uyumu: Metinlerde örneği görülmemektedir. +leyin ekinde ünlü uyumu: Zaman zarfı ekidir. Zabanañ sabahleyin (350) ile edatında ünlü uyumu: Çekim edatı ile uyum ve şekil değiştirerek (-nan/- nen, -na/ne, -ına/-ine, -len/-lan, -ınan/-inen, -unan/-ünen) ekleşmiş veya ayrı olarak kullanılır. ġānıynañ kağnı ile (28); dulġadirōllarıynan Dulkadiroğulları ile (63); parasıynan parası ile (71); reçberlīneñ rençberlik ile (85) III Büyük Ünlü Uyumunun Bozulması İmancı ağzında ünlü uyumu kuralına uyulmasına karşın birtakım ünsüzlerin etkisiyle bu uyum bozulur. Boğumlanma noktaları ön damakta bulunan k, g, ğ, ñ (ve h) ünsüzleri yanlarındaki ince ünlüleri kalınlaştırarak bulundukları kelimelerde ünlü uyumunun bozulmasına sebep olmaktadır. k-/ ķ, g-/ġ- ünsüzü: ġúleş güreş (397); ġúñ gün (402); ķóy köy (1788); ķútük kütük (1790); ķóke köke (1803); şüķúr şükür (2282); ġórüyom görüyorum (2286) III Küçük Ünlü Uyumu Yazı dilimizde /b/, /m/, /f/, /p/ ve /v/ dudak ünsüzlerinin yanındaki ünlüler yuvarlaklaşmasına rağmen İmancı ağzında art sıradan ünlü taşıyan sözlerde dil uyumu devam etmektedir. hamır hamur (2327); havıza havuza (2437); tavıħ tavuk (2440); yavrım yavrum (2510) III Ön Ünlülerin Artlılaşması meyva meyve (202) 18