ÜNİTE ÜNİTE. ERGONOMİ Dr. Ahmet TUMAY İÇİNDEKİLER HEDEFLER ERGONOMİDE TEMEL KAVRAMLAR

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER ERGONOMİDE TEMEL KAVRAMLAR Ergonomi Tanımları Ergonominin Konusu Ergonominin Uğraş Alanları Ergonominin Yaklaşımı Çalışma Refahı ve Ergonomi ERGONOMİ Dr. Ahmet TUMAY Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Ergonomi kavramını tanımlayabilecek, Ergonominin konusunu anlayabilecek, Ergonominin hedeflerini bilinecek, Ergonominin "hayatın kendisi" olduğu hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 2 ÜNİTE 2

2 GİRİŞ Ergonomi, insanlar ve insanların işte ve günlük hayatta kullandıkları ürün, ekipman, yöntem, kısacası tüm çevresi ile iletişimlerine odaklıdır. Ergonomi, insanmakine-çevre konseptinde değerlendirilmektedir Ergonomi, insanların anatomik özelliklerini, antropometrik karakteristiklerini, fizyolojik kapasite ve toleranslarını göz önünde tutarak, endüstriyel iş ortamındaki tüm faktörlerin etkisi ile oluşabilecek, fiziksel ve psikososyal stresler karşısında, sistem verimliliği ve insan-makine-çevre uyumunun temel yasalarını ortaya koymaya çalışan, çok disiplinli bir araştırma ve geliştirme alanıdır. Bu bölümde, Ergonomi kavramının tanımı ve önemine değinilecektir. Dersimizin sonraki ünitelerinde, İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi, Antropometri, Gürültü, Aydınlatma, İklimlendirme, Psikoloji, İş Güvenliği, Meslek Hastalıkları ve İş Organizasyonu gibi konular bulunmakta olup, bu bölümde bahsedilen tüm kavramlar, ilerleyen ünitelerde ayrıntılarıyla açıklanacaktır. Bu bölümün yazımındaki asıl amaç, çalışan için, tüm insanlar için ergonominin vazgeçilemez bir unsur olduğu, çeşitli örneklemeler ile aktarılmaya, kavratılmaya gayret edilmesidir. Dolayısıyla, konuyla ilgili (özel) tanımların bir kısmı ilerleyen bölümlere bırakılıp, temelde, ergonominin öneminin ve gerekliliğinin öğrenilmesine dikkat edilmiştir. ERGONOMİ TANIMLARI Ergonomi Tanımları Bazı Ergonomi tanımları şu şekilde verilebilir: Ergonomi her şey demektir. Murrell (1965): Ergonomi insan ve iş çevresi arasındaki ilişkileri çalışan bilimsel incelemedir. Bu bakımdan, çevre terimi ile sadece çevredeki ortamı kapsamaz aynı zamanda insanın ister birey isterse grup içinde olsun, işin organizasyonu, işin yöntemleri, kullanılan alet ve malzemelerini de içerir. Bütün bunlar insanın kendi doğası ile ilgilidir; yani yetenekleri, kapasiteleri ve sınırlarıyla ilgilidir. Grandjean (1980): Ergonomi insanın işiyle ilgili davranışının incelenmesidir. Bu araştırmanın konusu iş yaşamında insanın boyutsal çevresi ile insandır. Ergonominin en önemli prensibi, İşleri insana uyarlamaktır. Ergonomi disiplinler arası bir çalışma alanıdır. Çalışmalarını fizyoloji, piskoloji, antropometri ve değişik mühendisliklerin teorilerine dayandırır. Meister (1989): Ergonomi insan makine sistem operasyonu bağlamında işle ilgili görevleri, insanların nasıl başardığını ve davranışsal ve davranışsal olmayan değişkenlerin, bu başarıyı nasıl etkilediği üzerine olan bir çalışmadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Şekil David Meister in Ergonomiye katkılarından sadece biri Sanders and McCormick (1993): Ergonomi verimli, güvenli, konforlu ve etkili insan kullanımı için aletlerin, makinaların, sistemlerin, görevlerin, işlerin ve çevrenin tasarımına insanın davranışı, yetenekleri, sınırları ve diğer karakteristikleri hakkındaki bilgiyi uygulamak ve keşfetmektir. Şekil 1.2. Ergonomide insan-makine arakesiti önemli bir konudur. Hancock (1997): Ergonomi İnsan-makine düşmanlığını insan-makine sinerjisine dönüştürmeye çalışan bir bilim dalıdır. ERGONOMİNİN KONUSU İnsan Faktörleri ya da İnsan Mühendisliği Ergonominin diğer isimlendirmeleridir. Amerika da Human Factors (İnsan Faktörleri) ve Human Engineering (İnsan Mühendisliği), İngiltere de Applied Psychology (Uygulamalı Psikoloji), İskandinav ülkelerinde Bio-technology (Canlı-Teknolojisi), Almanya da Arbeit Physiology (İş Psikolojisi); bazı ülkelerde ise Mühendislik Psikolojisi, "Deneysel Psikoloji günümüzde ise genellikle Ergonomics (Ergonomi) ya da Türkçede İşbilim olarak adlandırılan bu yeni bilim dalı, insan ile çalışma ortamı arasındaki ilişkilerin bilimsel araştırılması olarak kabul görmüştür. Teknoloji ergonominin tasarım prensiplerini, kılavuzlarını, spesifikasyonlarını, yöntemlerini ve araçlarını kullanır. Pratik olarak Ergonomist, güvenlik, sağlık, konfor, performans ile verimlilik ve kaliteyi de içeren sistem değişiklikleri ve tasarımına, insan sistem ara kesit teknolojisini uygular. Bütün ergonomi topluluklarının amacı, insanın yaşam kalitesini geliştirecek insan sistem ara kesit teknolojisini uygulamak ve geliştirmektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Bu ise sistemlerin kontrolü, standartlaştırılması, test ve değerlendirilmeleri, tasarımları ve analizlerini insan sistem ara kesit teknolojisini kullanma yoluyla başarılabilir. Günümüzde ergonomi, İnsan Sistem Arakesit Teknolojisi (Human System Iteraction Technology, HSIT) olarak da tanımlanmaktadır (Şekil 3.1). Şekil 3.1. Ergonomide İnsan-Sistem Arayüzü değerlendirilir. Günümüzde ergonomi HSIT tarafından tek, bağımsız bir disiplin olarak tanımlanmaktadır. En az 60 yıldan beri HSIT, deneysel olarak gelişmekte ve tek bir teknoloji olarak yalınlaşmaktadır. Geçen yüzyılın yarısından fazla bir süredir ergonomi pratisyenleri, verimlilik ve kalite hedefi dâhil, insanın sağlık, güvenlik, konfor ve performansını geliştirmek için HSIT ı kullanmaktadırlar. Ergonomi bağımsız bir bilim dalı olma yolundadır. Ergonomistler, HSIT ı sistemlerin kontrolü, standartlaştırılması, test edilmesi ve değerlendirmesi, tasarımı ve analizine uygulayarak bu birikimi geliştirmişlerdir. Bununla birlikte uluslararası boyutta ergonominin nihai amacı, insanın yaşam kalitesini iyileştirmektir. Özet olarak, Ergonomi artık disiplinler arası araştırma ve uygulama alanı değildir. Açık bir biçimde hâlâ genç olmasına rağmen, tek ve bağımsız bir disiplin olarak gelişmiştir. Ayrıca onun bu tek teknolojisi açıkça ergonomi pratiğinin doğasını ve disiplinin çalışma alanını tanımlamaktadır. Bu aynı zamanda ergonomi mesleğinin rolünü ve ergonominin çalışma alanını da açıkça tanımlayan tek teknolojidir. Bir disiplin, bilim yoluyla gelişen ve her zaman pratik olarak uygulanan tek bir teknoloji olarak tanımlanır. HSIT a ilişkin genel kamuoyunu eğiterek, insanın şartlarını geliştirmek için Ergonominin muazzam gizil gücünün ve doğasının anlaşılması çalışmaları artırılmalı ve genişletilmelidir. Bu çaba başarılı olursa, açıkça yeni milenyumun ilk yüzyılı, teknolojinin ötesinde Ergonomi Çağıdır.. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Ergonominin Uğraş Alanları 1988 yılında Avustralya nın Sydney kentinde Uluslararası Ergonomi Kurumunun (Inernational Ergonomics Accociation, IEA) organize ettiği kongreye 25 farklı ülkeden temsilcinin katıldığı dünyadaki 10 adet ulusal ve bölgesel Ergonomi topluluğun temsilcilerinden oluşan bir toplantı yapıldı. Toplantının amacı, bu katılan 10 topluluk tarafından temsil edilen değişik ülkelerdeki Ergonominin çalışma alanını, konularını ve karakteristiklerini gözden geçirmekti. Hendrick için bu toplantının sonuçları aşağıda belirtilenleri doğrulamıştır. Uluslararası olarak Ergonominin ortak noktası, donanım, yazılım, işler, iç ve dış çevre, iş sistem yapıları ve süreçleri gibi diğer sistem bileşenleri ve sistemin insan bileşeni arasındaki ara kesitin tasarımına odaklanmasıdır. Ergonomistlerin pratik olarak uyguladıkları ve bilimsel araştırma yoluyla geliştirdikleri bu teknoloji, insan-sistem ara kesit tasarımı amacına yönelik olduğu ortaya çıktı. Takip eden 6 yıl içerisinde, IEA nın genel sekreteri ve başkanı olarak hizmet eden bu satırların yazarı değişik vesilelerle dünya çapında 20 Ergonomi kurumunu ziyaret etmiş ve bunların bir çok yıllık toplantılarına katılmıştır. İş Güvenliği, Ergonominin olmazsa-olmaz konusudur. Bu ziyaretler kendisine bu ülkelerdeki Ergonomi pratikleri ve bilimi hakkında birinci elden öğrenme fırsatı tanımıştır. Bu deneyimler yukarıda bahsi geçen IEA toplantısında oluşan Ergonomi teknolojisi ve uygulamasına odaklanmasına ilişkin iki sonucu kuvvetlendirmiştir yılında IEA politika ve planlama komitesi üye toplulukların kapsamlı bir araştırmasına başladı. Bu araştırmanın amacı, dünya çapında hem profesyonel ergonomi toplulukları hem de ergonominin durumu hakkında daha iyi bir anlayışı kazandıracak IEA icra komitesine yardım etmekti yılında araştırma tamamlandı yılında çalışmaların tam raporu IEA tarafından yayınlandı. 25 ulusal ve bölgesel ergonomi topluluğu ve 35 ülkeyi aşkın temsilci araştırmaya katıldı (Tablo 1.1). Tablo 1.1. Ergonomide uygulama alanları Konu % Yanıtlar İş Güvenliği 84 Endüstri Mühendisliği 84 Biomekanik 76 İş Yükü 76 İnsan-Bilgisayar 76 Çevre-Mobilya Tasarımları 76 Eğitim 72 Antropometri 72 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Psikoloji 68 Görsel Performans 64 İş Fizyolojisi 64 Test ve Değerlendirme 64 Kurumsal Psikoloji 62 Gösterge/Kontrol 62 Tüketici Ürünleri 56 Medikal Aletler 56 Havacılık Endüstrisi 52 İletişim 44 Zaman/Hareket 36 Taşıma 32 Diğer katkıları yanında, araştırma hem şu anki hem de dünya çapında ortaya çıkan pratik ve araştırma alanlarını tanımladı. Tablo 1 de, toplulukların çalışma alanlarında verdiği yanıtlara göre, toplam çalışılan alanların yüzdesini vermekte ve ergonominin her geçen gün genişleyen alanlarının listesini göstermektedir. Yine, topluluklar arasındaki ana eğilim, insan-sistem ara kesitinin tasarımına ergonomi teknolojisini uygulamak ve geliştirmek yönündedir. Uluslararası Ergonomi Kurumu (International Ergonomics Association, IEA) na göre bugün Ergonominin bileşenleri: Fiziksel Ergonomi: İnsan anatomik ve bazı fiziksel aktivite ile ilgili olarak antropometrik, fizyolojik ve biyomekanik özellikleri ile ilgilenir. Bilişsel Ergonomi: Bir sistem, insan ve diğer unsurları arasındaki etkileşimleri etkileyen, algı, hafıza, muhakeme ve motor yanıtı gibi zihinsel süreçleri ile ilgilenir. Ayrıca, zihinsel iş yükü, karar verme, nitelikli performans, insan-bilgisayar etkileşimi, insan güvenilirlik, iş stresi ve bu insan-sistem ve ile ilgili olarak eğitim, İnsan-Bilgisayar Etkileşimi tasarımı gibi konuları içerir. Örgütsel Ergonomi: Örgütsel yapıları, politikaları ve süreçleri ile ilgilenir. Ayrıca, iletişim, ekip çalışma sürelerinin kaynak yönetimi, iş tasarımı, tasarım da dahil olmak üzere, sosyo-teknik sistemler, optimizasyon ile ilgili, ekip çalışması, katılımcı tasarım, toplum Ergonomi, kooperatif iş, yeni çalışma programları, sanal örgütler, tele-çalışma ve kalite yönetimi gibi konularla ilgilenir. İki ve daha fazla topluluk tarafından listelenen, ortaya çıkan ilgi alanlarını ve önemli temaların listesini vermektedir. Önemli temalar ve ortaya çıkan ilgi alanları: İş organizasyonu ve tasarımını değiştirecek yöntem bilim İş ile ilgili kas-iskelet sitemi rahatsızlıkları Elektronik tüketici eşyalarının kullanılabilirlilik testler İnsan-Bilgisayar Arakesiti: Yazılım Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Kurumsal tasarım ve psiko-sosyal iş organizasyonu Fiziksel iş çevresinin Ergonomik tasarımı Nükleer santralin kontrol odası tasarımı Ergonomistlerin yetiştirilmesi İleri teknoloji ile arakesit tasarımı İnsan güvenilirlik araştırması Zihinsel iş yükü İş gücü maliyet hesaplama yöntem bilimi Ürün sorumluluğu Yol güvenliği ve otomobil tasarımı Gelişmekte olan ülkelere teknoloji transferi ILO nun ergonomi üç bileşenine benzer, ve onlarla bir bakıma örtüşebilecek şekilde, HSIT ta da en az beş ana bileşeni vardır: Donanım Ergonomisi (Hardware Ergonomics), Çevresel Ergonomi (Environmental Ergonomics), Bilişsel Ergonomi (Cognitive Ergonomics), İş Tasarım Ergonomisi (Job Design Ergonomics), Makro Ergonomi (MacroErgonomics). Ergonominin Yaklaşımı IEA ya göre Ergonominin üç bileşeni bulunmaktadır. Ergonomiyi tanımlarında kullanılan terimlerden çıkarılmış Ergonomiyi ilgilendiren orta uzunluklu ifadeler şunlardır: İnsan-makine sitemleri mühendisliği ve tasarımı, Bilimi, iş çevresinde çalışan insanlara uygulama, Güvenli iş operasyonları çalışanlarının sınırlı yetenekleri üzerine çalışma, Kullanıcılar ile görevler arasındaki uyumun bilgisini geliştirme, Sistemlerde insanlar ile makinalar arasındaki arakesit. Ergonomi, insan kabiliyet ve kapasitesine uygun iş çevresi düzenlemekte, dolayısıyla, çalışanın sağlığının korunması ve iş kazalarının en az düzeye düşürülmesi sağlanmış olmaktadır. Ergonomi aslında, güvenlikle ilgili yapılacak tüm teorik ve pratik yaklaşımların odak noktasındadır (Bk. Ünite 12: Güvenliğe Dayalı İşyeri Düzenleme). Ergonomiye hayatın her aşamasında ihtiyaç duyulmaktadır. Ergonomi disiplini anlatılırken, en sık kullanılan yöntem onun tanımlayıcı bir ifadesini kullanmak şeklinde olmaktadır. Örneğin, son zamanlarda Uluslararası Ergonomi Kurumu (International Ergonomics Association, IEA) Ergonomiyi şu şekilde tanımlamaktadır: Ergonomi ya da İnsan Faktörleri Mühendisliği, insanın refahını, mutluluğu ve genel sistem performansını geliştirecek bilgi ve teoriyi bulmayı, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 uygun yöntemlerin uygulanmasını ve bir sistemin diğer elementler ve insanlar arasındaki etkileşimlerini temelde anlamaya çalışan bilimsel bir disiplindir. Konuyu bir parça güncelleştirirsek şu örneklere yer verebiliriz: Bir taşıta bindiğimizde, dizlerimizin öndeki koltukla aradaki boşluğun yeterli mi yetersiz mi olduğundan bahsetmeyen yok gibidir (Şekil 4). Ya da, mutfak tezgâhının yüksekliğinden şikâyetçi hanımlar. Şekil 1.4. Ergonomi demek, taşıtta sıkışmamak demek. Uzaktan kumandanın ya da herhangi bir telefon tuşlarının küçüklüğünden ya da yerleşim yerlerinden şikâyet edenler de azımsanmayacak kadar mevcuttur (Şekil 1.4). Şekil 1.5. Uzaktan kumandaların tasarımında ergonomi unutulmamalıdır. Farkına varılmasa da Ergonomi hayatımızın odak noktasındadır. Ya da bu telefon üzerinde niçin bu kadar çok düğme var, kafamızı karıştırıyor diyenlerimiz. Şekil 1.6. Ergonomi uzaktan kumanda kullanımının kolaylığıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Bu fotoğraf makinesi üzerindeki tuşların kafa karıştırdığı bilinmekte ve bunun çözümü ergonomi ile aşılmaktadır (Şekil 1.7). Şekil 1.7. Ergonomi fotoğraf makinasının kullanım kolaylığıdır. Tercihleri ürünün Ergonomisi ne göre yapılmaktadır. Çimler üzerinde düşenmiş karo taşların aralık ve mesafesinin, adımlara uygun olmadığını çoğu zaman düşünmektedir. Veya şadırvanlardaki oturakların musluğa olan uzaklığından şikâyetçi olunmaktadır. Klavyelerdeki tuş yerleri bazı kullanıcılar tarafından beğenilmemektedir (Şekil 1.8). Otomobildeki camları kumanda eden düğmelerin neye göre kapı ya da vites kolunun yanında tasarlandığı düşünülebilir. Şekil 1.8. Ergonominin klavye kullanımındaki önemi. Yukarıda sayılan problemlerin çözümü artık her geçen gün hayatımızı daha da kolaylaştıran çözümlere Ergonomi ile bilinçli bir şekilde yönelebiliriz. Şekil 1.9. Ergonomi tüm mekânlarda vardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Kullandığımız diş fırçası, mutfağımızın dekorasyonu, iş yerindeki masamızın yüksekliği gibi pratik kullanım sağlayan hayatımızdaki birçok konuda Ergonomi önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Ergonomi; güvenli, verimli ve rahat mekânlar ile objeler oluştururken, insanın kapasitesini aşmayacak şekilde gerekli düzenlenmeleri sağlar. Şekil Ergonomi hayatın her yerine girmiştir. Güvenlik ve rahatlık, Ergonominin kendisidir. Günlük yaşantımızın büyük bir kısmını işyerlerimizde geçirmekteyiz. 18. yüzyılın sonunda tıp doktorları, insan anatomisine uygun olmayan uzun süreli çalışma koşullarının bazı kas ve damar hastalıklarına sebep olabileceği tezi üzerinde durmuşlardır. Son kırk yıl içinde yapılan çalışmalar bu tezin doğruluğunu ispatlamıştır ve multidisipliner bir bilim dalı olarak "İnsan Faktörleri Mühendisliği", diğer adıyla "Ergonomi" ortaya çıktı. Bilgisayar başında çalışırken, başımızı ve omurgamızı dik tutmak için belli bir güç sarf etmekteyiz. Ergonomi iş ortamında, insan ve makinenin zayıf yönlerini telafi edecek çözümler geliştirmektedir. Örneğin vücudumuz pek çok fiziksel becerisine rağmen bazı hareketlerde sınırlı kalır ve belli bir süre sonunda yorulur. İş İstasyonları tasarımı ancak Ergonomi ile olmaktadır. Matematiksel işlemlerin çözümündeki hız ve kapasitemizin ya da duyu organlarımızın hassasiyetinin belli sınırları vardır. Makinelerin ise kendisine verilen komutlar dışında, değişen koşullarda karar verme yeteneği yoktur ve üstelik makineler periyodik bakım-onarım gerektirir. İşte bu gibi nedenler insan ve makine faktörlerinin birbirlerini tamamlayan iki unsur olduğunu ortaya koymaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Şekil Bilgisayarlı çalışmalarda ergonomik iş istasyonu tasarımı örnekleri. Ergonomi, hayatın insancıllaştırılması dır. İş ortamında insan ve makine arasındaki optimal ahenk ile "iç müşteri"ler olan çalışanların iş tatminine katkıda bulunmak mümkündür. Ergonomik olmayan çalışma ortamları potansiyel iş kazalarını barındırdığı için hem çalışanların sağlığı, hem de şirketlerin maddi ve manevi sorumluluğu açısından önem kazanmaktadır. IEA, ergonomiyi işleri, sistemleri, ürünleri ve çevrelerini insanların sınırları ve zihinsel-fiziksel yetenekleri ile uyumlaştıran insan bilimlerinden çıkarılan bütün bir bilgi (IEA 1997) şeklinde tanımlamaktadır. Hayatın insanileştirilmesi (insancıllaştırılması), İnsan kullanımı için tasarım, Çalışma ve yaşam koşullarının insanla uyumlu hâle getirilmesi, İnsanla ilgili şeylerin tasarımında bilginin uygulanması, İş yeri ve bütün elemanlarının çalışanlarla uyumu, veya Şeylerin insanileştirilmesi gibi ifadeler, günümüze kadar ergonomiyi nitelemek için hazırlanan tanımların en kısaları olarak verilebilir. Şekil Mutfak tezgâhları da Ergonomik tasarım ile oluşturulmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Ergonomide, temel ve uygulamalı araştırmaların heyecan verici kombinasyonu mevcuttur. Ergonomide, güvenlik beklentisinden sonra akla ilk gelen hedef konfor dur (Şekil 1.13). Ergonomi, insan kullanımı için tasarımdır. Şekil Ergonomi yaşam alanı ve konfor demektir. Ergonomi, çalışma şartlarının insana uyumlu hâle getirilmesidir. Çalışma Refahı ve Ergonomi Çalışanın refahını, güvenliğini, performansını ve aynı zamanda da iş verimini artırmayı hedefleyen ergonomi, hayatın insana uygun hale getirilmesi nde disiplinler arası bir yaklaşımı tercih eder (Şekil 1.14). Şekil Ergonomi, insana yaraşır şartlarda çalışma ortamı sağlar. Ergonomi insan ile çalışma ortamı arasındaki ilişkileri inceleyerek etkinlik, verimlilik, sağlık, güvenlik ve insancıllaştırma açılarından bilimsel yaklaşımları ortaya koyan çok disiplinli bir bilim dalıdır. Zira insan, makine ve çalışma yöntemleri arasındaki etkileşimi konu edinen ergonomi, birçok bilimin sağladığı verilerden faydalanmak zorundadır. Ergonomi, mühendislik bilimleri ve insan bilimleri arasında optimum dengeyi ve insanın rahat çalışmasını sağlayacak bir bilim dalıdır. İnsanın kendine özgü niteliklerini, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 yeteneklerini araştırarak, işin insana uyumlandırılması için gereken koşulları bulmaya çalışır. Başlangıçta bunlara ulaşmak için insan özellikleri ve yetenekleri üzerinde araştırmalar yapılmış, insanın çalışma sırasındaki hareketleri en ince ayrıntılarına kadar incelenmiş, insana bir makine gözüyle bakılmıştır. Bu makineyi daha çok üretim yapacak duruma getirebilmek için kafa yorulmuştur. Ancak daha sonraları (Şekil 1.15), İnsanı bir makine gibi görmenin yanlış olduğu, İnsanın belli bir sürede belli bir işi gerçekleştirebileceği ve gücünün üstünde çalışarak yorulup kazalara neden olacağı, İnsan sağlığı ve mutluluğu pahasına üretim artışının sağlanamayacağı yolundaki görüşler ağırlık kazanmış ve ergonomik çalışmalar hümanist yönde gelişmiştir. Şekil Ergonomi, İş Sağlığı ve Güvenliği normlarıdır. Ergonomi, ortam şartlarının insana uygun hale getirilmesidir. Ergonomiye katkıda bulunan disiplinlerden bazıları: mühendislik (özellikle, endüstri mühendisliği), biyomekanik, fizyoloji, meslek hastalıkları ile ilgili tıbbi bilimler, psikoloji gibi bilişsel bilimler, sosyoloji, antropometri, istatistik, epidemioloji, yönetim bilimleri ve iş yasalarıdır. Günümüzde ergonomik çalışmalarla; ideal çalışma ortamını, insanı tehdit eden bir takım tehlikelerden ve kazalardan arındırma, çalışma ortamını insanı rahat ve mutlu edebilecek bir ortama dönüştürmek amaçlanmaktadır. Bazı kaynaklarda ergonomi, insanın bazı özelliklerini ve yeteneklerini araştırarak işin insana, insanın da işe ve iş yeri ortamına uyumu için gerekli şartların araştırılması şeklinde tanımlanmaktadır. Teknik mühendislik alanlarının yanı sıra, psikoloji, sosyoloji, fizyoloji ile sıkı etkileşimi bulunan ergonomide ağırlık, şeylerin tasarımında insanların nasıl etkilediği dir. Ergonomi, kapasite ve ihtiyaçlarına daha uygun olması için, insanların kullandığı şeyleri (eşyaları) ve bunları kullandıkları çevreleri (ortamları) değiştirmeye çalışır (Şekil 1.16). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Şekil Ergonominin ofis tasarımındaki önemi tartışılamaz İnsanın işe değil işin insana uyumu esastır. Oturma, nefes alma, rahatlama vs. hepsi ergonominin konusudur. Ergonomi, iş ortamı ile insan özelliklerinin uyumlu hale getirilmesi ve bu çevrede ortaya çıkabilecek muhtemel problemlerin başlangıçta belirlenmesi ve önlenmesi gibi gerekli tedbirlerin alınmasına imkân verir. Uygulamalı Ergonomi, insanın farklı özelliklerini ve yeteneklerini araştırarak işin insana, insanın da işe ve iş yeri ortamına uyumu için gerekli şartların araştırılması üzerinde durmaktadır. Burada önemli olan, verimlilik ve rasyonellik hedefleri ile iş görenlerin moral ve tatminlerinin bağdaştırılabilmesidir (Bk. Ünite 10: Psikolojik İşyeri Düzenleme). Bunun bir diğer anlamı, Ergonomi iş gören ile iş (işin insana, insanın işe) uyumunun sağlanmasıdır. Yani bir insanın kullandığı makine ne kadar gelişmiş olursa olsun, eğer insan-makine uyumu sağlanamamış ise bu iki unsurun oluşturduğu sistemden beklenen performansın yüksek olması mümkün değildir. Çalışan insanın davranış ve reaksiyonlarını etkileyen fizyolojik ve psikolojik faktörler (Bk. Ünite 7-10), iş yeri koşulları, çalışma metotları, çalışmanın ekonomik hale getirilmesi, çalışma temposu, yorgunluk, vardiya sistemleri, iş değişimi, iş güvenliği, iş psikolojisi, iş hijyeni, iş stresi, iş doyumu, iş hevesi ve verimlilik gibi konular uygulamalı ergonominin uğraş alanlarından birkaçıdır. Örneğin, oturulan sandalyenin rahat olması için yükseklik ne olmalıdır?, çalışılan yerin sıcaklığı ve nemi ne olmalıdır, yorgunluğun en az düzeye indirilebilmesi için dinlenme araları nasıl düzenlenmelidir? gibi soruların cevabı uygulamalı ergonomi ile çalışanın rahatı ve verimli çalışılabilmesine yöneliktir. Benzeri soruların hemen hepsi ergonomi biliminin uğraş alanlarından yalnızca bir kaçıdır. Şekil Ergonomi iş stresinin ve yorgunluğun önlenmesidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Ürün hakkında güzel, kullanışlı ifadeleri Ergonomiyi derecelendirir. Ergonomi, insanla doğrudan ilgisi olan ürünlerin tasarımında bariz bir şekilde ön plana çıkar. Ergonomi, ürün kalitesi ve yaşam tarzı üzerinde, kullanıcı tercihleri ile ölçülebilen göstergeleri bulunur. Bir üründen söz edilirken kullanılan güzel veya kullanışlı gibi ifadeler, aslında ürünün Ergonomikliliğini yansıtmaktadır. Şekil Ergonomi endüstriyel antropometridir. Tasarım aşamasında yapılan simülasyonlar ile ürün ergonomisini kontrol etmek daha düşünce evresinde doğru yönde ilerlemeye büyük katkı sağlar. Zira ürün kullanıcısının ergonomi vizyonu tasarımcılar tarafından iyi bilinmelidir. Örneğin, yolcu koltuğu tasarımında kısa bacaklı uzun gövdeli Asya insanları ile uzun bacaklı, kısa gövdeli Avrupalı insanlar arasındaki farklılıklar gözetilmelidir. Zaten, günümüzde rekabetin ön plana çıktığı piyasa koşullarında (AB standartlarında CE işareti ile gösterilen) ergonomik normlara uygunluk, üretici açısından kaçınılmaz bir zorunluluk halini almıştır (Şekil 1.19). Şekil Ergonominin amacı ürünlerin Avrupa ya değil insana uygunluğudur. CE aslında ürünün ergonomikliğinin göstergesidir. Günümüzde gelişmiş ülkelerin pek çoğunda, işyerlerine yönelik ergonomiye olarak alınacak tedbirler başlığı altında çeşitli düzenlemeler mevcuttur. Ancak bu ülkelerden hiçbirinde Belçika ve İsveç te olduğu gibi yasal bir düzenlemeye gidilmiş değildir. Avrupa Birliği de, 90/269 ve 89/654 numaralı yönergeler ile ergonomiye ilişkin bir dizi önlemi çerçeve içine almış durumdadır. Üye ülkelerin bu yönergeleri kendi ulusal kanunlarının içine katıp yasal bir düzenlemeye gitmeleri gibi bir zorunlulukları bulunmamaktadır. Bununla beraber, Uluslararası Standardizasyon Örgütü (ISO), bazı ülkelerce uygulanan bir dizi ergonomi standartları yayınlamıştır (Şekil 20). Ancak bu standartlar yasal bir düzenlemeye halen kavuşturulamamıştır. Ergonomi, kalitedir, standardizasyondur, kısaca insan memnuniyetidir. Şekil Ergonomi kalite demektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Özet Ergonomide Temel Kavramlar Ergonomi, insan ve iş çevresi arasındaki ilişkileri çalışan bilimsel inceleme olarak tanımlanabilir. Bu bakımdan ergonomi, çevre terimi ile sadece çevredeki ortamı içermez, aynı zamanda insanın ister birey, isterse grup içinde olsun, işin organizasyonu, işin yöntemleri, kullanılan alet ve malzemelerini de içerir. İnsandaki kabiliyet ve yetenekler, insanın yaratılışıile ilgilidir. Ergonomi bunları insanın fayda ve menfaati doğrultusunda kullanılmasını öngörür. Ergonominin diğer bilim dallarından farklılığını görmek için, değişik isimlendirmelerine bakmak yeterlidir. Ergonomi, Amerika da Human Factors (İnsan Faktörleri) ve Human Engineering (İnsan Mühendisliği), İngiltere de Applied Psychology (Uygulamalı Psikoloji), İskandinav ülkelerinde Bio-technology (Canlı-Teknolojisi), Almanya da Arbeit Physiology ; bazı ülkelerde ise Mühendislik Psikolojisi, "Deneysel Psikoloji günümüzde ise genellikle Ergonomics (Ergonomi) ya da Türkçede İşbilim olarak adlandırılan bu yeni bilim dalı, insan ile çalışma ortamı arasındaki ilişkilerin bilimsel araştırılması olarak kabul görmüştür. Ergonominin en kısa tanımları, bu bilim dalının önemini ortaya koymaya kafidir: "Hayatın insanileştirilmesi", "insan için tasarım" ve "şeylerin insanileştirilmesi". Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi, Antropometri, Gürültü, Aydınlatma, İklimlendirme, Psikoloji, İş Güvenliği, Meslek Hastalıkları ve İş Organizasyonu gibi konular hangi bilim dalının konularıdır? a) Ergonomi b) Antropoloji c) Epidemiyoloji d) Sosyoloji e) Fizyoloji 2. Ergonomide hangi kavramların uyumu amaçlanmaktadır? a) İnsan-Fabrika b) İnsan-Fabrika-Atölye-Makine c) İnsan-Doğa-Çevre d) İnsan-Psikoloji-Sosyoloji e) İnsan-Makine-Çevre 3. Ergonomi, sistem yaklaşımını hangi ilişkiye uygular? a) İnsan-Doğa b) İnsan-Makine c) İnsan-Çevre d) İnsan-Antropometri e) Çevre-İş 4. Teknik mühendislik alanlarının yanı sıra ergonomi hangi etkileşimleri göz önünde bulundurur? a) Çevrecilik, epidemiyoloji b) Tıp, siyaset c) Turizm, coğrafya d) Psikoloji, sosyoloji ve fizyoloji e) Fizik, kimya ve tarih Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 5. Ergonomi bilimindeki disiplin anlayışı aşağıdakilerden hangisidir? a) Tek disiplinli b) İnsani bilimler disiplinli c) Çok disiplinli d) Sosyoloji disiplinli e) Mühendislik disiplinli 6. Ergonomide öncelik aşağıdaki kavramların hangisindedir? a) İşin insana uyumu b) İnsanın işe uyumu c) İnsanın çevreye uyumu d) Fabrikanın insan sosyolojisine uyumu e) Üretimin insan psikolojisine uyumu 7. Ergonominin İskandinavya daki ismi aşağıdakilerden hangisidir? a) İskandinav güvenliği b) Scaina Teknolojisi c) Canlı Teknolojisi d) İskandinav geleneği e) Volvo Anlayışı 8. HSIT günümüzde aşağıdaki ergonomi adlandırmalarından hangisini ifade etmektedir? a) İnsan Bilgisayar Uyumu b) Haysiyet, Sabır, İnsan ve Teknoloji c) Sistem ve İnsan Bilişimi d) Arakesit Yaklaşımı e) İnsan Sistem Arakesit Teknolojisi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 9. IEA aşağıdakilerden hangisinin kısaltılmasıdır? a) İnsan Ergonomisi Adaleti b) İnsan ve Eşya Arakesiti c) İnsan Mühendisliği Laboratuvarı d) Uluslararası Ergonomi Kurumu e) İnsan Çevre ve Psikoloji Yaklaşımı 10. İnsanın anatomik ve bazı fiziksel aktivite ile ilgili olarak antropometrik, fizyolojik ve biyomekanik özellikleri ile ilgilenen ergonominin bileşeni aşağıdakilerden hangisidir? a) Antropolojik b) Fiziksel c) Fiziko-Kimya d) Anatomi e) Biyolojik Cevap Anahtarı 1.A,2.E,3.B,4.D,5.C,6.A,7.C,8.E,9.D,10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Alexander, D. C., The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice Hall Inc., Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, Brüel&Kjaer, Environmental Noise, Brüel&Kjær Sound & Vibration Measurement A/S., Chaffin D., Anderson G., Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA, Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I.,, The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, Dizdar,. E. N., Taşıt Ergonomisi, Z.K.Ü., Karabük Teknik Eğitim Fakültesi (Ders Notları), Karabük, Eylül, Dizdar, E. N., Antropometrik Optimizasyon, Z.K.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders Notları), Karabük, Şubat, Dizdar, E. N., Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s , Haziran, Dizdar, E. N., İş Güvenliği, ZKÜ, Karabük TEF (Lisans Ders Kitabı), Alver Matbaası, Ankara, Ekim, Dizdar, E. N., İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), Dizdar, E. N., Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora Tezi), Ankara, Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2nd Ed., Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 Eastman Kodak Company, Ergonomic Design for People at Work, Vol. 2, Van Nostrand Reinhold, New York, Fraser, T. M., Introduction to Industrial Ergonomics, Wall & Emerson, Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (Ed), Handbook Of Human-Computer Interaction, North-Holland, 1997 Helander, M. G., The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and Ergonomics, (Ed. Salvendy G.) pp. 3-16, John Wiley&Sons Ltd., Helander, M., A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis, Helander, M., Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis, 2002 ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, James, H., The Dictionary for Human Factors/Ergonomics, CRC, Karwowski, W, Marras, S. W., The Occupational Ergonomics Handbook, C R C Press, 2008 Karwowski, W., International Encylopedia of Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis, Kaya, M. D., Ergonomi: Antropometrik Verilerin Güncellenmesi Üzerine Bir Araştırma, Detay Yayıncılık, Kroemer, K. H. E., Kraemer A., Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2nd Ed., Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer Elbet K. E., Ergonomics How to Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, New Jersey, Lee, G. C., Advances in Occupational Ergonomics and Safety, IOS Press, Lehto, M.R., Buck, J. R., Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis, Marley, F., Applied Occupational Ergonomics : A Textbook, Kendall/Hunt Publishing Company, 2008 Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S., Human Factors in Engineering and Design, 5th Edition, Mcgraw- Hill International, Mital, A., Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, Nebhard, D., A., Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group Neumann, W. P., (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A Work- System Design Perspective, Ryerson University, 2007 Niebel, B., Freivalds, A., Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 Oborne, D., Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3rd Edition, John Wiley&Sons Ltd., OSHA, Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace, (Education and Training Unit, Cal/OSHA Consultation Service, California Department of Industrial Relations), 1999 Pheasant S., Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia,2001. Pheasant, S., Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics And Design Of Work, Prentice Hall, 2002 Phillips, C. A., Human Factors Engineering, John Wiley & Sons Pulat, M. B., Fundamentals of Industrial Ergonomics, Waveland Press, Sabancı, A., 1999, Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana, Salvendy, G., Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd Edition, John Wiley&Sons Ltd., Salvendy, G., Handbook of Industrial Engineering, 2nd Ed., John Wiley & Sons, Inc., Salvendy, G., Karwowski, W., Design of Work and Development of Personnel in Advanced Manufacturing, John Wiley&Sons, Sanders, M. S., McCormick, E., Human Factors in Engineering and Design, McGraw-Hill Inc., Seventh Edition, Singapore, Şimşek, M., 1994, Mühendislikte Ergonomik Faktörler, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Stelmach, G., (Ed)., Human Factors, Kees Michielsen of North-Holland, Tayyari, F., Smith, J. L., Occuparional Ergonomics Principles and Application, Chapman & Hall, First Ed., London, Uslu, B. A., Ergonomi, Atılım Üniversitesi Yayınları, No: 5, Ankara, Virginia Tech, Workplace Ergonomics Program, Virginia Politechnic Istitue and State University, Environmental, Health And Safety Services, Wickens, D. C., Gordon, S., Liu, Y., An Introduction To Human Factors Engineering, Prentice Hall, 2007 Zandin, K B., Maynard, H. B., Maynard's Industrial Engineering Handbook, Mcgraw-Hill, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22