GÖSTERGEBİLİM VE SİNEMA YA DA SİNEMA GÖSTERGEBİLİMİ ÖZET

Transkript

1 ISSN: Yıl: 2, Sayı: 3, Mart 2016, s Doç. Dr. Mehmet ÇİÇEK Gaziantep Üniversitesi Eğitim Fak. Türkçe Eğitimi Böl., GÖSTERGEBİLİM VE SİNEMA YA DA SİNEMA GÖSTERGEBİLİMİ ÖZET Sinema günümüzde en güçlü anlatım araçlarından biridir. Sinemanın, bir anlatım aracı olması yönüyle kendine özgü bir dili vardır. İşte bu dil, nasıl bir dildir? Sözel insan diliyle karşılaştırılabilir mi? Dilbilim ve / veya göstergebilim sinemanın dili konusuna nasıl yaklaşmaktadır? Bu sorular 20. Yüzyılın ikinci yarısından başlayarak birçok araştırmacının dikkatini çekmiş, konuyla ilgili hatırı sayılır çalışmalar kaleme alınmıştır. Bu konuda Chritian Metz, Rolan Barthes, Peter Wollen, Rudolf Arnheim akla ilk gelen isimler arasında sayılabilir. Sinemadaki görselliklerin, göstergebilimcilerin; dil yetisi olma özelliğinin de dilbilimcilerin ilgisini çektiği söylense de böyle bir ayrıma gitmek o kadar kolay gözükmemektedir. Sinemanın dilini anlamak ve anlatmak söz konusu olduğunda; dilbilimin mi, göstergebilimin mi daha çok söyleyecek sözü olduğu yoksa her ikisinin de aslında aynı şeyi mi söylediği de ayrı bir merak konusudur. Bu çalışma, bir taraftan genel olarak sinema dili ile ilgili bazı görüşlerin irdelenmesi amacını taşırken, diğer tarafından yukarıdaki soru ve benzerlerine bir cevap arayışı niyetiyle kaleme alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Sinema dili, Sinema göstergebilimi, Göstergebilim, Dilbilim. SEMIOTICS AND CINEMA OR SEMIOTICS OF CINEMA ABSTRACT The cinema is one of the strongest means of expression. The cinematic language is distinctive, in terms of its visual expressions. So, what kind of language is this? Can it be compared to the verbal languages? How can one use Linguistics, or, more precisely, Semiotic approaches, to make sense of the cinematic language? These questions have drew the attention of scholars since the beginning of the se-

2 cond half of the Twentieth Century. Among them, substantial studies have been done by, for instance, Christian Metz, Roland Barthes, Peter Wollen, and Rudolf Arnheim. In their writings, it is suggested that cinematic visuality attracts semioticians. Moreover, cinematic visuality, as a form of visual languages, comes to show the potential of being analysed linguistically. And yet, it seems that the link between the visual and the verbal languages is not a stable one. When it comes to the understanding of the cinematic language and its expression, to what extent it can be called as the semiotic approach? This research aims to answer this question, among others: semiotics can be applied in both verbal and visual languages, because these two languages have some fundamental similarities? Keywords: Cinema language, Semiotics of cinema, Semiotics, Linguistics. 0. Giriş Bir sinema filminin insanların gözüne, kulağına, duygularına hitap edebilmesi; bize aynı işi yapabilen diğer sanat dallarını hatırlatsa da, 7. Sanatın onlarla kıyaslanamayacak apayrı üstünlükleri vardır: Hızlıdır, etkilidir; sadece ses ve görüntüden oluşsa da, gerçekliklerle olan benzerliği onun apayrı bir araştırma nesnesi olarak görülmesi için yeterli olmaktadır. Hemen belirtmek gerekir ki hiç kimse 400 sayfalık bir romanı 90 dakikada okuyamaz; ama bir sinema filmi bize 90 dakika içerisinde çok daha fazlasını sunabilir. İşte bu sunum sinemanın çok güçlü bir anlatım aracı olmasından ileri gelmektedir. Bir şeyleri bu kadar net, kesin ve güçlü bir biçimde anlatabiliyorsa, sinemanın tüm bunları gerçekleştirebildiği bir dili olmalıdır. İşte bu dil hakkında neler söylenebilir? Sinema dili dilbilimsel ya da göstergebilimsel bir bakış açısıyla irdelenebilir mi? Nasıl? 26 Sinema gerçekte bir anlatı sanatı olduğuna göre, sinemanın bir anlamda, bir dil işlevi gördüğünü söylemek kesinlikle abartı olmayacaktır. Burada, sanatın dile ya da dilin sanata dönüşme işlemi olarak da görülebilecek olan sinema etkinliği konusunu irdelemeye çalışacağız. 1. Kısa Tanımlar: Ne, Nedir? Sinema Göstergebilimi dendiğinde, iki hatta üç kavramın ön plana çıktığını görüyoruz: Sinema, Gösterge ve Bilim. Bu kavramlardan sinema ve bilim hemen herkese çok tanıdık gelecektir. Bu ikisi kadar tanıdık olmadığından, gösterge daha doğrusu göstergebilim özellikle dikkat çekmektedir. Şimdi bu kavramlarla ilgili olarak parçadan bütüne gidebilmek adına neler söylenebilir kısaca ona bakalım Sinema 21. Yüzyılın ilk çeyreğindeyiz. Evinin bir odasını sinema sistemiyle donatmış birini düşünün. 7.1 ses sistemi eşliğinde, 3D gözlükleri takmış ve dev denebilecek bir ekranda merakla beklediği bir filmi izliyor; sinemaya gitmeye bile artık ihtiyaç duymuyor çünkü evini bir sinemadan daha fazlasına dönüştürmüş durumda... Oysaki bundan bir asır hatta daha uzun bir süre önce (1895) Lumière kardeşler hareketli ilk resimleri gösterdiklerinde bunun bir gün nelere gebe olacağını tahmin dahi edemezlerdi. Bir trenin bir gara girişini gösteren yaklaşık 40 saniye-

3 lik hareketli görüntüden ya da Lyon da fabrika çıkışında işçileri gösteren ilk görüntülerden bu yana geçen zaman, cep telefonlarında bile HD kalitesinde film izlenebilmesine olanak sağlamış durumdadır. Tabi bu söylediklerimiz daha çok konunun teknolojik gelişim evreleriyle ilgili. Burada bizi asıl ilgilendiren şey ise ürün yani film olmadan hiçbir işe yaramayacak olan teknoloji değil, bu teknolojiye hayat veren nesnenin yani görsel bir dil olan sinemanın kendisi olacaktır. Bu bağlamda sinema, sadece devasa ve büyülü bir sözcük değil aynı zamanda 20. yüzyıla damgasını vuran bir kavramdır. Kime sorsanız herkesin bu kavram hakkında söyleyecek o kadar çok şeyi vardır ki şaşar kalırsınız. Eğlence vb. sıradan tanımları dikkate almadan şeytaniden sanatsala çok geniş bir görüş yelpazesiyle karşılaşırsınız. Bazı görüşlerden söz etmişken, işi gücü, uğraş alanı sinema olan ya da sinemayla ilgilenen düşünür ve yazarların da görüşlerinden birkaçını burada paylaşalım: Gerçeğin ve sanatın tehlikeli karşılaşması; görüntüyü hareket ettiren düşünceler (Rudolf 2009: 11-13). Sinema, hiç kuşkusuz, tüm sanatların en uluslararası olanıdır. (Eisenstein). Herhangi bir şeyi, herkesin gördüğü şekilde göstermek hiçbir şey başarmamak demektir. (Pudovkin). Sinema, bütün sanat çalışmalarının gerçek ve en son bireşimidir. (Eisenstein). Sinemanın en temel öğesi, filmin en belirsiz karesinden en sonuncusuna dek var olan ve onu belirleyen en önemli şey, gözlemdir. (Tarkovski). Film, gerçeğin öğelerini, bunlardan yalnız kendine özgü yeni bir gerçek kurmak için bir araya getirir. (Pudovkin). Sanatta belgesel bir otantiklik ve nesnellik olamaz. Nesnellik her zaman için yönetmen nesnelliğidir, yani özneldir. Bu, yönetmenin belgesel bir malzemeyi birleştirdiği durumlarda bile böyledir. (Tarkovski) Yukarıdaki görüş, düşünce ve benzerlerinin, sinema olgusuna kuramsal ve düşünsel düzeyde nasıl bakılması gerektiğine dair bazı ipuçları verdiğini düşünüyoruz Göstergebilim Göstergebilim, gösterge; gösteren, gösterilen vb. kavramları şu çalışmalardan (Çiçek 2008, Çiçek 2014-a, Çiçek 2014-b) çok küçük değişikliklerle aynen alıntılamak istiyoruz: Göstergebilim terimi, en yalın haliyle, ilk aşamada dilsel ya da görsel ayrımı yapmadan göstergelerin bilimini yapmayı amaç edinen bir bilim dalıdır. Göstergebilim; görünenin, aslında gerçeğin kendisi olmadığından hareketle, gerçekte neyin gösterilmek istendiğini araştırır. Bu amaçla çeşitli yöntemlere başvurur; bunu yaparken de üstdil denebilecek kendine özgü terimler dizgesini devreye sokar, gözlemlerini bu sayede bilimselleştirir. 1 (Erişim tarihi: ).

4 Gösterge Göstergebilimle ilgili olarak bilinmesi gereken ilk şey, göstergelerin nitelik olarak her şeyin yerini alabiliyor oldukları gerçeğidir. Bu bakımdan, gösterge, bir kavram olarak her türlü nesne, olgu ya da varlıktır ve her zaman kendi dışında başka bir şeyi gösterir. Kitaplık yazısının ya da resminin aklımızda bir kavram olarak kitaplığı canlandırması, ilgili resim ya da yazının kendi dışında başka bir şeyi gösteriyor olduğu gerçeği ile açıklanabilir. Gösterge kavramını dilsel ve görsel olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür Dilsel Gösterge Dil göstergesi, tanım olarak, bir dildeki anlamlı en küçük birimlere verilen addır (Kıran, 2006: 61). Bu bağlamda, Türkçede BİLGİSAYAR, KALEM, EL; Fransızcada ORDINATEUR, CRAYON, MAIN; İngilizcede COMPUTER, PENCIL, HAND birer dilsel göstergedir. Her dil göstergesi birbirinden ayrılmaz iki birimi zorunlu kılar. Bunlar gösteren ve gösterilen diye adlandırılırlar. Bunlardan ilki, gözümüzle gördüğümüz yazı, kulağımızla duyduğumuz ses; ikincisi ise bu yazı veya sesin kafamızda oluşturduğu kavram, anlam veya çağrışımdır Görsel Gösterge 28 İnsanın dil dışı dünyayı ve göstergelerin gerçek hayattaki karşılığı olan göndergeleri algılamasında beş duyu organından yararlandığı bilinmektedir. Yani bir nesnenin özü, içeriği, ne olup olmadığı, nasıl bir yapıda olduğu tat almayla, koklamayla, dokunmayla, duymayla ya da görmeyle anlaşılabilmektedir. Tüm bu tanıma unsurları elbette bir nesne hakkında başvuracağımız en doğal araçlardır. Ancak kuşku duyulmayan bir diğer gerçek var ki, o da, bu duyu organları içerisinde görme eylemi en etkili olanıdır. Diğerleri ile karşılaştırıldığında, bilgi edinme, varlık evrenini yorumlama ve kararlar oluşturma noktasında görme eylemi aslan payına sahiptir. Bu pay öyle önemli ve büyüktür ki bugün bunun, göstergebilim adı altında bilimi yapılmaktadır. Ancak burada çok önemli bir koşula dikkat çekmek gerekiyor. O da şu: bakmakla görmek karıştırılmamalıdır. Bilinçli olmamayı, gelişigüzel ve anlık olmayı çağrıştıran bakmak sözcüğüyle; dikkatli bakma, baktığı şeyi anlama, anlamlandırma kavramlarını çağrıştıran görmek terimleri arasındaki anlam farkını bilmeyen yok gibidir. Bakmak ve görmek kavramları salt çağrışımların ötesinde biraz irdelendiğinde, bakmak eyleminin görmek eyleminden önce gerçekleştiği söylenebilir; yani bakmadan görmek olanaksızdır. Buna karşılık bir şeylere bakan herkesin bu şeyleri tam olarak gördüğünü söylemek de olanaksızdır. Özdeksel evren (maddi âlem) çeşit çeşit göstergelerle doludur. Herkes bunlara bakar; ancak göstergebilimci sadece bakmakla yetinmez aynı zamanda göstergelerdeki gösterenin işaret ettiği gösterileni de görmeye çalışır ve bunları bilimsel düzeyde ele alır. İşte görüntü göstergebilimi ya da görsel göstergebilim diye adlandırılan bilim dalı, bir ressamın fırçasından çıkan bir tablodan otobüs durağında bekleyen insanların oradaki duruşlarına; bir film ya da film sahnesinden bir şatonun mimari yapısına; bir iş görüşmesindeki bir adayın kendisine sorulan sorular karşısında sergilediği beden dilinden insanları kuşatan nesnelerin görsel tasarımına kadar yaşamın her alanında üretilen bilinçli ya da bilinçsiz gösterge dizgelerini inceler. Görselliğe dair her şeyi, anlam, anlama

5 ve anlamlandırma düzeyinde konu edinen görsel göstergebilim, bakmak şöyle dursun, görme ve gördüğü şeyi yorumlamanın da ötesinde bu olguların bilimini yapar. İşte tam bu noktada gösterge, gösteren, gösterilen kavramlarını dilsel ve görsel sıfatlarıyla beraber ele almak yerinde olacaktır: Görsel gösterge de dilsel gösterge gibi bir gösteren biçim ve gösterilen içerikten oluşur; dil dışı gösterge olarak da adlandırılır (Kıran, 2006: 53-59; Günay, 2002: 159). Dilsel göstergelerle görsel göstergeler karşılaştırıldığında en önemli ayrım nedenlilik/ nedensizlik ilkesinde göze çarpar. Bilindiği üzere dilsel göstergede gösteren ile gösterilen arasındaki ilişki nedensizdir: masaya masa dememizin özel bir nedeni yoktur; /masa/ kavramı pek tabii başka bir dilsel gösterge ile de karşılanabilirdi. Ancak, görsel göstergeler söz konusu olduğunda göreceli bir nedenlilikten söz edilebilir: nedenli oluş görsel göstergenin biçiminin rastlantısal olmadığını gösterir: kırmızı renk için bir kan lekesi, siyah renk için bir siyah mürekkep lekesi gibi. (Kıran, 2006: 58). Görsel göstergelerin bir diğer farkı da, bu göstergelerin, dilsel göstergelerde gördüğümüz çizgisellik özelliğini pek yansıtmamalarıdır. Her ne kadar bir görsel göstergenin (örneğin bir tablo) üretilme aşamasında belli bir sıra izlenmişse de, alıcı o aşamalardan habersizdir; sadece, ürünün/göstergenin kendisine sunulan son biçimini görür. Bir tablodaki bu duruma karşılık bir fotoğrafın üretim aşaması hiçbir çizgisellik içermez; fotoğrafçı deklanşöre bastığında makinenin gördüğü alanı bir defada, olduğu gibi resimleştirir. Bu anlamda, bu tür göstergeler; ister tablo, ister fotoğraf olsun, gösteren ile gösterilen arasında gerçek bir benzerlik (Rifat, 2000-a: 133) içerdiklerinde görüntüsel gösterge (Fr. Icône) kategorisinde değerlendirilirler. 29 Görsel göstergeler içerdikleri bilginin rastlantısal ya da bilinçli olmaları yönüyle de ikiye ayrılırlar. Bu göstergelerden; rastlantısal, doğal ve özel bir iletişim amacı içermeyenler belirti; yapay, bilinçli ve özel bir iletişim amacıyla üretilenler ise belirtke olarak adlandırılırlar. Bu bağlamda, duman ateşin belirtisi olurken; aynı duman haberleşmek amacıyla bir Kızılderili tarafından üretilip uzaktaki kabile üyeleriyle iletişim kurmaya yaradığında bir belirtkeye dönüşür. Bazı görsel göstergeler, gösteren/gösterilen bağlamında simgeleşme eğilimi gösterebilirler. Bu konuda aşağıya şu bilgiyi alıntılamak istiyoruz: Simge, benzerlik ve uzlaşma ilişkisi içinde soyut ve sayılamayan tek bir gösterilene göndermede bulunan görsel bir biçimdir. Örneğin bir çocuğun sadece zaman geçirmek amacıyla çizdiği bir güvercin resmi bir görsel göstergedir; ama aynı güvercin resmi Birleşmiş Milletler binası duvarına yapılmış ise o zaman bu bir simgedir. (Kıran, 2006: 56-57). Bu bağlamda bir siyasi partinin kendisine, petek üzerinde bal yapan arıyı amblem olarak seçmiş olması; bu göstergelerin simgelediği çalışkanlık ve üretkenlikle ilgilidir. Oysa aynı göstergeler bir ziraat fakültesinin zooloji bölümünde ya da bir biyoloji dersinde elbette ki simgesel (Fr. Symbolique) anlamlarıyla yorumlanmayacaklardır Göstergebilim / Dilbilim İlişkisi Göstergebilimin; bilimsel bir bakış açısıyla, dil, gösterge, anlamlı dizgeler, bunların düzenlenişi ve değişik biçimler alabilmeleri konularına eğilmesi XVIII. yüzyıldan itibaren Locke,

6 Leibniz, Condillac, Diderot gibi ilk göstergebilimciler eliyle olmuştur 2. Kristeva (1981: 292), bu çalışmalar sonrasında dil biliminin 3 dil kavramını köklü bir biçimde gözden geçirmek zorunda kaldığını zira bir iletişim nesnesi olan dil içinde anlamlı birçok dizgenin mümkün olmasının dili bir dizge değil, farklı katmanları olan bir dizgeler bütünü konumuna yükselttiğini, söyler. Hatta bundan böyle dil sözcüğü farklı birçok anlamlı dizgeyi barındırdığı için tekil değil, diller biçiminde çoğul yazılsa yeridir, der. İşte bu çoğul yapının çok gelişmiş düzeneğinin dışında da anlamlı dizgeler sunan yapılar vardır. Bu yapılar arasında sinema, çeşitli görsel imler, fotoğraf, resim vb. gibi iyi bilinen kavramların yanında, yaşama dair olgu, oluşum ve görsellikleri de sıralayabiliriz. Özellikle görsel göstergeler bir alıcıyla bir verici arasında özel bir kod kullanarak ileti aktarımı sağlarlar; bunu yaparken de dilbilgisinin yönetimindeki yazılı ya da sözlü dilin kurallarına uymak zorunluluğu hissetmezler. İşte, bilinen dil dizgelerinin dışında kalan, anlam taşıyan, bu anlamı farklı biçimlerde aktaran dizgeler, gösterge(ler) adı altında bileşenlere bölünür ve göstergebilim adı verilen bilim dalı tarafından incelenir. Peki, Göstergebilim öncelikli olarak hangi alanlarda söz söyler, görüş dile getirir? Bu soruya şu satırlarda dolaylı bir yanıt olduğunu söyleyebiliriz: İnsanların birbirleriyle anlaşmak için kullandıkları doğal diller (sözgelimi Türkçe), davranışlar, çeşitli jestler (el kol baş hareketleri), sağır-dilsiz alfabesi, görüntüler, trafik işaretleri, ( ) bir müzik yapıtı, bir resim, bir tiyatro gösterisi, bir film, reklam afişleri, moda, yazınsal yapıtlar, ( ) bir mimarlık düzenlemesi, kısacası bildirişim amacı taşısın taşımasın her anlamlı bütün çeşitli birimlerden oluşan bir dizgedir. Gerçekleşme düzlemleri değişik olan bu dizgelerin birimleri de genelde gösterge olarak adlandırılır. (Rifat, 2000-a: 127). 30 Burada öne çıkan iki kavrama dikkat etmemiz gerekiyor: dizge ve gösterge. Bu iki kavram aynı zamanda göstergebilim ile dilbilimin ortaklaşa kullandığı kavramlardır. Bu bağlamda, dilbilim ile göstergebilim arasında özel bir ilişkinin olduğu söylenebilir. Diller göstergelerden oluşmuş dizgeler olarak görüldüklerinden, dilbilim, göstergebilimsel bir bakış açısıyla da rahatlıkla ele alınabilmekte, iki bilim dalı iç içe düşünülebilmektedir. Hatta F. de Saussure, ileride göstergebilim adında bir bilim dalının kurulacağını, bu bilim dalının göstergeleri ve onların yaşamlarını inceleyeceğini bundan çok önceleri dile getirirken, dilbilim-göstergebilim ilişkisinin nasıl olabileceğine de kısaca değinmiştir. Buna göre, dil, kavramları belirten bir göstergeler dizgesi olduğu için, kibarlık olarak algılanan davranış biçimleriyle, sağır ve dilsizlerin abecesiyle, simgesel nitelikli kutsal törenlerle vb. karşılaştırılabilir. O halde, ona göre (Saussure, 1995: 33) göstergebilim adında bir bilim dalı kurulacak, göstergelerin ne olduğunu, ne gibi kurallarla işlediğini bize gösterecek, dilbilim de bu genel nitelikli bilim dalının bir bölümünü oluşturacaktır. Öyle ki, göstergebilimin bulacağı kural ve yasalar dilbilime de uygulanabilecektir. Burada bir olguya dikkat çekmek istiyoruz. F. de Saussure ün dilbilimi göstergebilimin bir bölümü gibi görmesi ya da görmek istemesi yanlış anlaşılmamalıdır. O, göstergeleri incele- 2 Daha ayrıntılı bilgi için Kristeva (1981: ) ye bakılabilir. 3 Özgün metinde dilbilim (Fr. Linguistique) değil de dil bilimi (Fr. Science linguistique) tercih edildiğinden, ifadeyi olduğu gibi aktarmayı daha uygun buluyoruz.

7 yen bir göstergebilim tasarısından söz ederken, dildeki sözcüklerin teker teker hepsinin birer gösterge olduğu düşüncesinden hareket etmiş; öncelikli olarak bu dilsel göstergelerin bilimini yapacak kapsamlı bir göstergebilim düşlemiştir. F. de Saussure ün, Genel Dilbilim Dersleri nde, simge sözcüğünü dil göstergesi/gösteren terimleri yerine kullandığı da olmuştur (Saussure, 1995: 101). Dolayısıyla, simgenin tümüyle nedensiz olarak düşünülemeyeceğini, boş olmadığını, her şeye rağmen simgenin göstereniyle gösterileni arasında doğal bir bağ bulunacağını belirterek, dil göstergesi ya da gösteren yerine simge sözcüğünü kullanmada sakıncalar olabileceğini de belirtmiştir. Göstergebilimin dilbilimden bağımsız olduğunu söylemek zordur. Bağımsız olmak şöyle dursun, çağdaş göstergebilim büyük ölçüde dilbilimin veri ve yöntemlerinden yararlanır. Göstergebilimin tek etkinlik alanı dil göstergelerinin incelenmesi değildir. Bir anlam içeren ve bildirişim, vb. amaçlarla üretilmiş olan her gösterge dizgesi göstergebilime konu olabilir. Bu bağlamda, göstergebilim adı altında, sinemadan trafik ışıklarına, tiyatrodan reklam sektörüne kadar çok geniş bir yelpazede bilimsel bir bakış açısıyla anlamla(ndır)ma konusunda araştırmalar yapılmaktadır. Göstergebilimin bağımsız bir bilim dalı olarak varlığını ve gerekliliğini hissettirmesi ise 1950 lerden sonra olmuştur 4. II. Dünya Savaşı sonrası gelişen üretim-tüketim ilişkileri ve buna bağlı olarak doğan reklam sektörü; medya diye de bilinen kitle iletişim araçlarındaki olağanüstü gelişmeler göstergebilimin önemini artırdı. Çünkü toplumsal birçok gelişme olmakta, geniş halk kitleleri görselliğin etkileyici gücüyle yönlendirilmekteydi. Önce sinema, ardından da televizyon aracılığıyla en uzak yerlere, en ücra köşelere ulaşılmış, hatta hemen her eve bir biçimde girilmiş ve insanlara eğlenceden alışverişe kadar türlü olanaklar sunulmuştu. İşin ilginç yanı tüm bu olup bitenler aslında sanal şeylerdi; insanları bu kadar etkileyen şey, dış dünyadaki gerçekliklerin, görselleri kullanılarak, resim vb. araçlar üzerinden yansıması, yansıtılmasıydı. Hal böyle olunca bu alanlardaki anlam, anlamlandırma olgularına el atmak, bilimsel bir bakış açısıyla çözümlemelere girişmek ve bazı bulgular ortaya koymak gerekti. Görselliğin ön plana çıktığı bu alanlarda, dilsel göstergelerden çok görsel göstergeler egemendi; bu da dilbilimin yöntemlerini kullanmasına ve ondan ayrı düşünülmemesine rağmen, göstergebilimin, bağımsızlaşmasını ve mimariden çizgi film çözümlemesine kadar özerk bir bakış açısı sergilemesini sağladı. Bu çözümlemelerin kuramsal temellerini ise çağdaş göstergebilimin öncüleri 5 diyebileceğimiz iki isme borçluyuz: Ch. S. Peirce ve F. de Saussure. Bu iki bilim insanının, aynı konulara ilgi duyuyor olmalarına rağmen göstergelere yaklaşım biçimleri aynı değildi: Ch. S. Peirce göstergelere mantıkçı ve felsefeci gözüyle yaklaşırken, F. de Saussure dilci, dilbilimci gözüyle yaklaşmıştır. Aralarındaki tek ayrım bununla da sınırlı değildir. Ch. S. Peirce görsel göstergelere 31 4 Ayrıntılar ve kapsamlı bir sunum için (Erkman-Akerson, 2005: 72-80)'e bakılabilir. 5 Göstergebilimin ilk kez dillendirilmesiyle ilgili olarak çok daha eskilere de gidilebilir. Örneğin İngiliz felsefeci J. Locke XVIII. yüzyılın başlarında göstergeleri konu edinen bir bilim dalı tasarlamış bu yönde düşünceler ortaya koymuştur. Ch. S. Peirce ün bazı görüşleri birçok bakımdan J. Locke nin görüşleriyle örtüşür, bkz. (Auroux, 1996: ).

8 öncelik verirken, F. de Saussure daha çok dilsel göstergelerle ilgilenmiştir. Öyle ki F. de Saussure ün görsel göstergebilime katkısı neredeyse şu tümcelerle sınırlıdır 6 : Dil, kavramları belirten bir göstergeler dizgesidir. Onun için de, yazıyla, sağır-dilsiz abecesiyle, simgesel nitelikli kutsal törenlerle, incelik belirtisi sayılan davranış biçimleriyle, askerlerin belirtkeleriyle, vb., vb. karşılaştırılabilir. ( ) Demek ki, göstergelerin toplum yaşamı içindeki yaşamını inceleyecek bir bilim tasarlanabilir: Toplumsal ruhbilime, bunun sonucu olarak da genel ruhbilime bağlanacak bir bilim. Göstergebilim ( ) diye adlandıracağız biz bu bilimi. Göstergebilim göstergelerin ne olduğunu, hangi yasalara bağlandığını öğretecek bize. Henüz yok böyle bir bilim; onun için, göstergebilimin nasıl bir şey olacağını söyleyemeyiz. Ama kurulması gerekli; yeri önceden belli. Dilbilim, bu genel nitelikli bilimin bir bölümünden başka bir şey değil. Onun için, göstergebilimin bulacağı yasalar dilbilime de uygulanabilecek. (Saussure, 1998: 46). F. de Saussure ün yukarıdaki görüşleri, ilk aşamada dilsel göstergelerle görsel göstergelerin karşılaştırılabilirliğiyle ilgilidir. İkinci olarak F. de Saussure ün kurulmasını öngördüğü göstergebilim illa ki görsel göstergeleri konu edinecek değildir. Tam tersine F. de Saussure ün tasarladığı göstergebilim dilbilimi de içine alacak biçimde dilbilim için de kurallar, yasalar üretecektir. Onun çok kısa olarak dile getirdiği bu görüşleri, birçok göstergebilimciye yol göstermiş, onları derinden etkilemiş, çalışmalarına dayanak oluşturmuştur. 32 Yukarıda 1950 lerden sonra geliştiğini söylediğimiz görsel göstergebilim anlayışıyla, F. De Saussure ün öngördüğü göstergebilim anlayışı arasında fazlaca bir koşutluk olduğunu düşünmüyoruz. Çünkü araştırma nesnesi olarak görsellik konu edinildiğinde, yöntem büyük ölçüde aynı ya da benzer kalmakla beraber, değişen araştırma nesnesi (görsel göstergeler) göstergebilime bakış açımızı da değiştirmektedir. Öyle ki belli bir zaman sonra dilbilim ile göstergebilim arasında bir rekabetten, bir çekişmeden söz edilebilmekte, göstergebilimin dilbilimin ağırlığı altında ezildiği (Ducrot & Todorov, 1972: 120) dile getirilmektedir. Bu bağlamda, ya Ch. S. Perice ün yaptığı gibi dilsel olmayan göstergelerden hareket edilerek orada dil olgusuna bir yer aranmış ya da F. de Saussure ün yaptığı gibi dil olgusundan harekete edilerek orada diğer gösterge dizgelerinin yeri sorgulanmıştır. Bu durum, dil yetisi adına somut bir gelişme ortaya koyamamış, iyi bilinen kavramlara yeni adlar vermekten öteye gidememiştir (a.g.y.). F. de Saussure ün, dilbilimin göstergebilimin bir bölümü olduğu görüşü pek benimsenmemiştir. Nitekim R. Barthes, göstergebilimsel her bütünlüğün dile başvurmak istediğini ve bütün göstergebilim dizgelerinin dil ile iç içe olduğunu belirterek, göstergebilim dilbilimin bir kolu olarak düşünülmelidir, tersi değil, der. (Larousse, 1994: 426). Gerçekten de insan ancak dil yardımıyla diğer gösterge dizgelerinden hatta bizzat dilin kendisinden söz edebilir. Bu anlamda dil, sadece diğer gösterge dizgelerinden değil, kendisinden de söz edebilen tek gösterge dizgesidir. E. Benveniste de göstergebilimin dilsiz yapamayacağını, dil ile iç içe görülmesi gerektiğini düşünenlerdendir. Ona göre, hiçbir görüntü, renk ya da ses göstergesi kendi türüyle, kendi 6 Daha ayrıntılı bilgi için bkz. (Ducrot&Todorov, 1972: 116).

9 türünden, yani yine ses, görüntü ve renk ile dillendirilemez, anlatılamaz. Dilsel olmayan her gösterge dizgesi, yine dil aracılığıyla ifade edilmek zorunda olduğundan, dilin göstergebilimi içinde, dilin göstergebilimiyle var olabilir. Burada, dilin bir çözümleme nesnesi değil, bir araç olması durumu değiştirmez. Dil, göstergebilimsel ilişkilerin hepsinde yöneten konumundadır; dilsel olsun olmasın bütün dizgeler dil tarafından yorumlanır (Benveniste, 1974: 60). Hal böyle olunca dilbilimsel bir göstergebilim ya da göstergebilimsel bir dilbilim kavramları hiç de yadsınmayacak bir durum olsa gerek 2. Dil Olmak İsteyen Bir Sanat, Sanat olmak İsteyen Bir Dil: Sinema Tüm görsel göstergeler gibi, sinemanın sunduğu görsellik de, bir alıcı ile bir verici arasında bir ileti aktarım süreci olması yönüyle dilsel bir etkinliktir. Bu dilsel etkinliğin en belirgin özelliği sözlü ya da yazılı dilin uyması gereken dilbilgisi kurallarına uymamasıdır. Diğer görsel göstergelerde olduğu gibi, sinema da ileti aktarırken bir şeyleri dile getirirken kendine özgü bir düzgü (Fr. Code) kullanır. Dizgesi bakımından ölçünlü dillerden ayrılan sinema dilinin gösterenleri hakkında bir şeyler söylemek zordur. Böyle bir denemeye giriştiğimizde aklımıza ilk olarak şu sorular takılacaktır: Mademki, sinemayı da bilgi aktarma, bir şeyleri dile getirme anlamında bir dil, bir anlatım aracı olarak ele alıyor ve ona bu biçimiyle yaklaşıyoruz, o halde bu dilin; 33 Yazılı ve sözlü insan dilinin en küçük bileşenleri olan biçimbirim ve sesbirime karşılık gelebileceği düşünülen en küçük birimleri nelerdir? Gösterge dizgesinin yapısı nasıldır? Nasıl işler? Dil göstergeleriyle karşılaştırıldığında sinema göstergeleri nasıl yorumlanabilir? Geçtiğimiz yüzyılın başındaki sessiz sinema ile günümüzde her türlü görsel kurguyu, özel tasarımları ustaca kullanan sinema arasında anlamın aktarılması yönüyle ne gibi farklılıklar gözlemleyebiliriz? Bir başka deyişle, en yalın biçimiyle düşünecek olursak, yazının; resim, tablo vb. görsel göstergelere eşlik etmesiyle, sinemada sesin ve / ya da yazının görüntüye eşlik etmesi/etmemesi karşılaştırılabilir mi? Öncelikle şunu belirtelim: Sinemanın; bir iletişim biçimi, bir anlatım aracı, göstergebilim açısından söyleyecek olursak bir dil olarak ele alınması çalışmaları çok yenidir (Kristeva, 1981: 311). Genel anlamda, sinema dil dışı göstergelerden oluşan bir sanat dili olarak görülür. Dil olarak görülür, çünkü sinemanın da kendine özgü anlatım yöntemleri, hatta dilbilgisi vardır (Öztin Bağder, 1999: 144). İşte göstergebilimi, sinemadaki anlam oluşturma süreçleriyle ilgilenmeye iten olgu da sinemanın bir dil olarak düşünülmesidir: Sinema bir dildir, bu eğretileme diğer sanatlar için de yapılmaktadır: Tiyatro dili, şiir dili, roman dili, resim dili, moda dili vb. Buradaki dil bildiğimiz eklemli ve doğal dil olan dilsel (Fr. Linguistique) göstergelerden oluşan dil (Fr. Langue) anlamına değil, dil yetisi (Fr. Langage) anlamına gelmektedir. (Öztin Bağder, 1999: 144). Görüldüğü üzere, sinemanın bir dil olduğunu söylemek, onu doğal diller gibi görmek anlamına gelmemektedir. Nitekim burada söz konusu olan sinemanın doğal bir dil olduğu de-

10 ğil; bir iş, oluş, olgu, olay vb. durumları anlatabilme yeteneğidir. İşte sinema göstergebilimi, sinema dilinin göstergelerinin neler olduğu, anlam aktarımı sırasında hangi yöntemleri kullandığı konusuyla ilgilenir. Sinemanın bir dil olmaktan çok bir dil yetisi olarak düşünüldüğünü biliyoruz (Kristeva, 1981: 313). Hatta bu konunun Ch. Metz tarafından Sinema: Dil mi, Dil Yetisi mi? (le Cinéma: langue ou langage?) adını taşıyan özgün bir çalışmada (Metz, 1964: 52-90) tartışıldığını görüyoruz. Adı geçen çalışmada Metz (Aktaran: Rifat, 2000-b: ), sinemanın sanatsal bir dil yetisi olduğunu, bu sanatın özgüllüğünün ise dil yetisi olmak isteyen bir sanatın bağrında sanat olmak isteyen bir dil yetisinin var oluşundan ileri geldiğini söyler. Bir başka deyişle, sinema bir şeyleri anlatmakta, anlatmak istemekte; ancak bunu gelişigüzel yapmamaktadır. Bu bağlamda anlatımsallık, kuru ve tekdüze değil sanatsal içeriği de olan bir edimdir. Biz burada sinema dil midir, dil yetisi midir tartışmalarına girmeyeceğiz. Ancak şunu hemen belirtelim ki sinemanın bir dil yetisi olduğunu söylemekle aslında onun aynı zamanda bir dil olma özelliğini de dile getirmiş oluyoruz. Hem de öyle bir dil ki, kitleleri ikna etme, onları etkileme ve hatta yönlendirme noktasında gücü ve etkisi tartışılmayacak bir dil Konuyu biraz daha açacak olursak, XX. yüzyılın başlarında, sinemanın -bugünkü anlamıyla- henüz ses, söz ve müzikten yoksun olduğu dönemde, sinema dâhisi Sergueï Eisenstein in ( ) beyaz perdeye aktardığı Potemkim Zırhlısı (Fr. Le Cuirassé Potemkine, İng. The Battleship Potemkin) adlı film ses getirmekle kalmamış, yapımcısını tüm dünyada üne kavuşturmuştur. Sinema tarihinin en önemli filmlerinden sayılan Potemkin Zırhlısı, 1958 yılında 25 ülkeden toplam 117 film tarihçisi tarafından tüm zamanların en iyi filmi seçilmişti 7. Bu başarı elbette ki rastlantısal değildi: Potemkin Zırhlısı ünlü Rus yönetmenin; sinemanın dil yetisi olma özelliğinden hareketle etkileyici bir sinema dili oluşturmuş olmasından ileri geliyordu. Bu etkinin ne denli büyük olduğuna dikkat çekmek için aşağıya şu bilgileri alıntılıyoruz: 34 Filme en büyük ilgiyi gösterenlerin başında Alman izleyiciler geliyordu. Alman ordusunun mensuplarının ise filmi izlemesi yasaklanmıştı. Çıkabilecek bir ayaklanmadan korkuluyordu. Film, Amerika'da 1926 yılında gösterime girdi. Chaplin "dünyanın en iyi filmi" değerlendirmesini yaptı. Fransa'da yetkililer buldukları bütün kopyaları yaktılar. Paris'te yalnızca çok az sayıda sanat evinde gösterim gerçekleşebildi. İngiltere'de ise 1954 yılına kadar yayımı yasaktı. 8 Görüldüğü gibi, sinema söz konusu olduğunda sınırları zorlayan bir dil/dil yetisi ile karşı karşıya geliyoruz. Bunu şu anlamda söylüyoruz: Amacı ve ülküsü ne olursa olsun Potemkim Zırhlısı gibi bir filmin anlatım gücünden korkulmuş, görsel göstergelerin etkileyiciliğinden çekinilmiştir. Üstelik tüm bunlar sesin henüz görüntüye eşlik etmediği sessiz sinema döneminde olup bitmektedir. Burada şöyle bir soru akla gelebilir: Nasıl oluyor da sinemanın anlatım ve 7 Ayrıntılar için bkz.: ; ; (Erişim tarihi: ). 8 Ayrıntılar için bkz.: (Erişim tarihi: ).

11 etkileme gücü diğer anlatım türlerine oranla daha çarpıcı ve daha etkileyici olabiliyor? Metz (1964: 71-75; Aktaran: Rifat 2000-b: 267) bu soruya dolaylı olarak verdiği yanıtta, bu durumu, sinemanın bize doğrudan doğruya sunduğu eksiksiz anlam düzeyleriyle daha da açık bir dizge olmasıyla açıklar. Ona göre, ister dil yetisi olsun, ister sanat, görüntülü söylem; açık, gösteren ile gösterilen arasında uzaklığın olmadığı, fazlasıyla doğal anlaşılır bir dizgedir (a.g.y.). Bir başka deyişle, sinemadaki anlatı dolambaçlı bir yol kullanmamakta; alıcıya, berrak, duru, yalın ve anlaşılması kolay bir dizge sunmaktadır. Buna, görüntüsel göstergelerin (görüntülü söylem) insan beynindeki işlemlenme hızını da eklediğimizde durum daha iyi anlaşılacaktır. Öte yandan, sinemanın sunduğu görsellik her yönüyle gerçek yaşamla örtüşebilir, örtüştürülebilir. Durum ne olursa olsun, ortada gözümüzle görüp algıladığımız bir görsellik vardır. Üstelik bu görsellik, sessiz sinema döneminden sonra sese kavuşmakla etkileyiciliğini gerçeğe benzer olma derecesini daha da artırmıştır. Hatta son dönemlerde gerçekleştirilen sinema yapımlarında kullanılan görsel efektler o denli etkileyicidir ki göstergebilimin çok iyi bilinen bazı kavramlarının yeniden gözden geçirilmesi gerekecektir. Bir sinema ürünü ne kadar gerçekçi 9 ve etkileyici olursa olsun, sonuçta bir sinema ürünüdür; bir şey(ler)i anlatmayı amaçlamaktadır. Durum böyle olunca da evinde televizyonun karşısında film izleyen bir birey ya da hoşça vakit geçirmek için sinema salonuna giden kimse bir soyutlama olgusu ile kuşatılmış olmaktadır. Nasıl ki dilsel göstergeler, göndegelerin (dil dışı dünyadaki her türlü gerçeklik) kendilerinin bizzat bulunmalarının olanaksız olduğu ortamlarda kendilerinden söz edilmesine olanak tanırlar; aynı şekilde sinemanın sunduğu sesli görsellik de bulunduğumuz mekâna (sinema salonu, evimiz vb.) aşkları, korkuları, öyküleri, savaşları, tarihi kişilikleri hatta ışık hızındaki uzay gemileri gibi soyut kavramları taşır. İşte bir dil yetisi olarak sinemanın gerçekte var olmak zorunda olmayan tüm bu olguları soyutlama yoluyla verebilmesi, göstergebilimin ilgi alanına girmesi için gerek ve yeter koşulu sağlaması bakımından yeterli olmuştur. 35 Göstergebilim ve sinema dendiğinde ise akla gelen ilk isim Christian Metz ( ) dir. Metz sinemanın göstergebilimine 1960 lı yıllarda ilgi duymaya başlamış, Roland Barthes ( ) ın genel göstergebilim konusundaki görüşlerinden etkilenerek, yapısalcı dilbilimin ortaya koyduğu ilke ve olanaklardan yararlanmıştır. Metz, aslında bir görsel-işitsel etkinlik olan sinemanın, bir şeyler anlatma ve dile getirme bakımından bir dili olduğunu göstermek istemiştir. O, bu amaçla, yapısalcı dilbilimin eklemli dil için ortaya koyduğu ilkeleri, sinemanın anlam yaratmasına, olay ve olguları veriş biçimine uygulamak istemiş; bir anlamda dilbilimsel bakış açısını sinemanın anlam kurgulama evrenine taşımıştır. Bu bakımdan, ona göre göstergebilim, bir film yönetmenine işini nasıl yapacağını söylemez. Göstergebilim, film çalışmalarını bir kenara bırakarak, bir filmin anlam oluşturma konusuyla ilgilenir. Bunu yaparken de filmin anlam oluşturma aşamasında yararlandığı dışsal yapılardan olan toplumsal psikoloji, ruh çözümleme, toplum bilimi hatta kimya ve fizikle bile ilgilenir. Metz e göre, sinema göstergebilimi genel olarak anlam ve film imleri bilimi olarak ele alınmalıdır. Bir film doğal 9 Hiçbir estetik değeri olmayan ve salt bilgi aktarma amacı güden belgesel türü yapımları konumuz dışın-

12 olarak, iyi ya da kötü anlamda izleyicide bir izlenim bırakır. İşte sinema göstergebiliminin eğilmesi gereken konulardan biri de izleyici üzerinde bir filmin bıraktığı izlenimin nasıl araştırılması gerektiği sorunudur. Bir başka deyişle, sinema bir filmde izleyici üzerinde bir takım etki ve izlenimler bırakmıştır; sinema göstergebilimi bu etki ve izlenimlerin kendisinden çok bunların nasıl ve hangi yöntemle araştırılması gerektiği konusuyla ilgilenir. Sinemada sesin gerçekliği şöyle dursun, görüntünün gerçeklikle olan inanılmaz benzerliği, ona dilbilimsel yaklaşım tarzımızı da etkileyecektir. Doğaldır ki sinema dili, bildiğimiz eklemli dil gibi bir dil değildir. Bu bakımdan yapısalcı dilbilimin verilerini sinema diline uygulamak özen ve dikkat isteyen bir iştir. Hiçbir film yapımcısı, filmini, anlamsız olması, heyecan ve ilgi uyandırmaması, daha doğrusu seyredilmemesi için yapmaz. Bir şeyi takip etmek, kafa yormak, anlamaya çalışmak; bu, hareketli görüntüler bile olsa kolay bir iş değildir. Bunun istisnası, anlam dolu, kafa yorduğumuza değecek, heyecan ve ilgi uyandıran yapımlardır. Anlam kavramı işin içine girdiğinde ise ki heyecan, ilgi vb. kavramların da anlam ve anlamlamayla ilişkisi olduğu bilinmektedir dil kavramı da kendiliğinden dikiliverir karşımıza. Bir de bakarsınız ki sinema ve dil sözcükleri yan yana gelivermiş. Oysa sinema nın daha çok sanat sözcüğü ile birlikte anıldığına tanık olmuşuzdur hep. Bu üç sözcükle ilgili olarak, sıfat kullanımları dâhil şu önermeler yapılabilir: a- Sinema bir sanattır, b- Sinema bir dildir, c- Sinema sanatsal bir dildir, d- Sinema dilsel bir sanattır. 36 Elbette bu önermelerin ilk defa burada yapılmadığını hemen belirtelim. Sinemanın bir sanat olduğu herkesçe kabul edilmektedir. Hemen her şeyi anlatma yeteneği göz önünde bulundurulduğunda dil tanımlaması da yanlış bir yaklaşım olmaz. Bu iki görüş birlikte değerlendirildiğinde, sinemanın sanatsal bir dil olduğu rahatlıkla söylenebilir. Öte yandan, Sinema yordamının bir sanat olabilmesi için, belli bir amaçlılık güderek, sözlü ve hareketli görüntü yolu ile, belli bir bildiri aktarması gerekir. Bu bakımdan, sinema anlatımı, genel olarak bildirişim modeli ve özel olarak da insan-dili modeli içerisinde yorumlanabilir (Başkan, 2003: 320). İşte dilbilimci ya da göstergebilimci; sinemanın anlam ve anlamlandırmaya ilişkin iletişim ve dil kısmının bilimsel boyutuyla ilgilenecektir. Bu durumda dilbilimci ya da göstergebilimci şu görüşleri rahatlıkla dile getirebilecektir: Sinema dilinin kolay anlaşılır dizgeler sunması, onu anlam ve anlamlandırma noktasında eklemli dile yaklaştırıyor gibi gözükse de, gerçekte durum hiç de öyle değildir. Bir film izlerken, devinimli ve katlı görüntüler ile bir yazı ve/veya konuşmalar eşliğinde bazı gürültü ve ses efektlerine tanık oluruz. Tüm bu sayılanlar anlam akışına olanak tanıyan bilgi oluklarıdır. Bir karşılaştırma yapılmak istendiğinde, sinemanın hangi ögelerinin eklemli dilin hangi ögeleriyle da tutuyoruz.

13 eşleştiğini ve koşutluklarını sorgulamak gerekecektir. Sorgulama demişken, örneğin, sinema dilinin bir sözlüğü var mıdır? Eklemli insan diliyle koşutluk gösterebilecek sözlük ve eş anlamlı/ karşıt anlamlı sözcükler listesi var mıdır? Kısaca yanıt vermek gerekirse, sinema dilinin ne bir sözlüğü ne de eş anlamlı ve / veya karşıt anlamlı sözcükler listesi vardır. Sinemasal anlamın hiçbir zaman sözlüğünün oluşturulması da olanaklı değildir. Buna rağmen şu görüşlere de rastlıyoruz: ( ) kurgu demek, çekilmiş olan çeşitli sahneleri belirli bir biçimde düzenleyerek belli bir dizim elde etmektir. Başka bir deyişle, eldeki sözcüklerden yararlanarak bir tümce meydana getirmek ve daha geniş çapta alınırsa, bir kitap yazmaktır. ( ) sinema dili bir yerde, insan-diline belli bir benzerlik gösterir. Şöyle benzetmeler de yapılmıştır. Eğer kamera bir kalem ise, sahneden sahneye geçiş bir virgül, sahne kararması bir nokta ve sahne de tümce olarak yorumlanabilir; aynı yerde geçen sahnelerden oluşan bir dizi de paragraf olarak alınabilir. Ne var ki, sinema dili insan-diline benzemek zorunda değildir. Çünkü insan dili yalnızca sözlü olduğu halde, sinema dili hem sözlü konuşma göstergelerinden, hem de müzik gibi sesli göstergelerden yararlanan zengin bir anlatım aracıdır. (Başkan, 2003: ) Görülüyor ki eklemli insan dili ile sinema dili arasında birebir eşleştirme yapmak olanaksız. Öte yandan Metz (1966: ); sinema dilinin bir dilbilgisinin oluşturulması bir hayli zor olsa da, eleştiri oklarını üzerine çekse de, doğru yerde doğru biçimde arandığında sinemanın, dilbilgisi de olan bir tümceler dizisi olarak algılanabileceğini düşünür. Ona göre, sinema dilini incelemek söz konusu olduğunda, bu amaca en uygun yol ve yöntem ancak genel dilbilim ve genel göstergebilimden hareket edilerek geliştirilebilir. Metz (1991: 101) ayrıca, bir dil ile konuşmanın o dili kullanmak demek olduğunu belirterek, sinema dili ile konuşmanın ise bir anlamda onu yaratmak, ona hayat vermek demek olduğunu savunur. Artık sinema kullanıcısı / tüketicisi ile sinema üreticisi / yapımcısı gibi bir olgudan söz etmek yerinde olacaktır. Bu nedenledir ki sıradan bir dili konuşanlar, bir grup dil kullanıcısı iken; sinema dili ile ya da sinema dilini konuşanlar, sinemaya hayat veren film yapımcılarıdır. Göstergebilimciler ise olayları film yapımcısı gözüyle değerlendirmekten ziyade izleyici gözüyle değerlendirmelidirler. Nitekim diğer sanat dalları için de sıklıkla aynı bakış açısına başvurulur. Örneğin hiçbir dilbilimci ya da göstergebilimci kendisini bir yazar ya da şairin yerine koyarak onların eserini değerlendirmeyi düşünmez. Sinemada anlamlandırma, gördüğümüz kareler ile duyduğumuz seslerden yani görülen ve duyulan maddeden farklı bir şeydir. Çünkü bu maddeler bir göstergebilimci için sadece birer göstergedir; gösterge de her zaman kendi dışında bir şeyi göstereceğine göre anlamlandırma olgusu dilbilimsel/göstergebilimsel bir bakış açısını zorunlu kılacaktır. Bu bağlamda, Metz in (1991: 67) verdiği tabanca örneğini 10 hatırlayacak olursak; oradaki yakın çekim tabanca resmi sözlüksel bir birim olarak tabancadır; işlevsel olarak da bir film tümcesi içinde bir nesne ya da özne olmaktan çok aslında bizzat kendisi bir tümcedir. Bir tümcedir çünkü herhangi bir yan anlamı da düşünmeden burada bir silah var ya da silah burada anlamında bir Metz (119: 116) benzer şekilde bir de ev resmi örneği verir. Ona göre bir filmdeki bir ev resmi/görüntüsü sözlüklerdeki ev sözcüğüne karşılık gelmez. Bir filmdeki bir ev görüntüsü bir sözcük gibi değil bir tümce gibi algılanmalıdır.

14 tümceye karşılık gelmektedir. Dolayısıyla Metz, sinemanın gerçekte bir tümceler dizisi olduğu iddiasındadır. Eklemli, doğal insan dili ile tümceler kurarken sözcüklerden yararlanılır ve bu sözcüklerin toplu halde sınıflandırıldığı sözlükler vardır. Oysa sinema dilinin bir sözlüğü ya da eş anlamlı ve/veya karşıt anlamlı sözcükler listesi yoktur; hatta sinema dilinin bir sözlüğünü oluşturma girişimi bile boş bir çaba olmaktan öteye gidemeyecektir. Metz (1991: 64) sinemanın evrenselliğiyle ilgili biri olumlu biri olumsuz iki olguya dikkat çeker. Olumlu ya da olumsuz, her iki olgu da sinemayı evrensel kılan şeylerdir: Olumlu yön, bilinen görselliklerin dünyanın her tarafında aynı algılanması; olumsuz yön ise sinemada doğal dillerdeki ikinci eklemlilik düzeyinin bulunmayışıdır. Sinema dilinde bulunmayan bir diğer şey de doğal dillerdekiyle birebir örtüşen gösteren/gösterilen ilişkisidir: Örneğin, sinemada ağaç göstermek isteyen bir yönetmen ağaç göstermek zorundadır. Yani görüntü hem gösteren hem de gösterilendir, bu yüzden Metz e göre film güçlü bir anlatım aracıdır (Büker, 1985: 26; Aktaran: Sivas, 2012: 533). Fakat bu güçlü anlatım aracı, eklemli doğal dillerin en temel işlevi olan iletişim kurma işinde kullanılamaz çünkü sinema, iletişim için karşılıklı etkileşimi gerektiren anlık döngüsel yapıdan yoksundur. Öte yandan sinema dilinin doğal dillerdeki dil bilgisi kavramı ile örtüşecek bir dil bilgisi yapısı da yoktur. Unutmamak gerekir ki sinemada olduğu varsayılabilecek dilbilgisi, sözcüğün bilinen anlamıyla, gerçek anlamda bir dilbilgisi değildir; sadece bazı anlambilimsel içermelere karşılık gelebilir (Metz, 1991: 225). Ayrıca sinema dilinin bir söz dizimi (İng. Syntax) de yoktur (Metz, 1991: 209). Ancak bu eksikliklere rağmen, sinemada, sinemanın yapısı gereği kendisinin yarattığı ve doğası gereği simgesel olacak bir yan anlam olgusundan söz etmek abartı olmaz (Metz, 1991: 109). 38 Dikkat edilirse, karşılaştırma yapmak ya da sinema dilinin dilsel özellikleri ile bir şeyler söylemek gerektiğinde hep eklemli doğal insan dili referans alınmaktadır. Bu da, akan suyun mecrasını bulduğu yani dilbilimin göstergebilimi kapsadığı ve onun için temel model olduğu anlamına gelir. Nitekim Sözel olmayan sistemlerin sözel kodun desteğini almadan var olabildiği durumlar çok enderdir. Resim ve müzik gibi çok gelişmiş ve entelektüelleştirilmiş sistemler bile, özellikle popüler düzeyde şarkılar, resimli romanlar, posterler sürekli sözcüklere başvururlar. Gerçekten de resim tarihini sözcükler ve imgeler arasında gidip gelen bir ilişkinin fonksiyonu olarak yazmak mümkündür (Wollen, 2008: 107). Öte yandan, tiyatro ile sinema sanatını birbirine bir hayli yakın gören, doğal dil kavramını hiç işin içine katmadan, görsel sanatları kendileri için kendileri içinde incelemeye çalışan görüşler de olmuştur. Örneğin, tiyatroda, izleyicilerin, sahne ve oyunculara yönelik ilgi yoğunluklarını ayarlamaları olayı, sinemadaki kameranın görevi ile karşılaştırılmak istenmiştir (Efe, 1992: 69). Hatta kameranın olmadığı ve izleyiciler için oynanan bir tiyatro oyunu ile sadece kameranın olduğu ve izleyicilerin olmadığı aynı tiyatro oyununun çözümlemelerindeki farklılıkları görebilmek amacıyla, oynanan doğal bir tiyatro oyununun filme alınmasıyla sadece filme alınmak için oynanan bir tiyatro eserinin çözümlenmelerinin nasıl olacağı düşünülmüştür (Pavis, 2000: ). Sinema göstergebilimi konusuna tekrar dönecek olursak; Metz in de (1991: 69) dediği gibi Bir filmi açıklamak zordur çünkü onu anlamak kolaydır. Görüntü, kendinden ya da kendisi

15 olmayan hiçbir şeye geçit vermeyerek, sadece kendisi olarak bizi etkiler. İşte bu gizil baskı ve anlam kolaylığı, diğer anlatım türleriyle (sözlü / yazılı dil) karşılaştırıldığında sinema dilinin en önemli özelliklerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kolaylık özellikle aynı kültür evreninin üyeleri için geçerli olsa da, sinema dili farklı kültürler için de birçok konuda aynı kolaylığı gösterir. Söz gelimi, bir filmde iki kişinin kavga etmesi çok özel durumlar hariç herkes tarafından aynı biçimde anlaşılır ve yorumlanır. Sonuç Yerine: Film dilinin, bildiğimiz eklemli insan dili ile bir şeyleri anlatabilme yeteneğinden daha fazla bir benzerliği yok gibi gözükmektedir. Ancak yine de aşağıdaki alıntıyı ufuk açıcı buluyoruz: Sinema konusundaki deneyimlerimiz imgenin, en çetrefil anlam yoğunluğunu bile ifade edebileceğini gösterir. Bu yüzden, çok bildik bir örneği ele alacak olursak, en yavan kitap bile bu görünüşüne rağmen son derece ilginç, önemli bir film haline getirilebilir; bir senaryoyu okumak entelektüel ve duygusal bakımdan kuru ve verimsiz bir iştir. Bununla demek istediğim ifade yönünden güçlü ve anlamlı olan sistemlerin yalnızca göstergelerin rastlantısallığı üzerine kurulu sistemler olmadığıdır. Doğal göstergeler Saussure ün düşündüğü kadar kolay kapı dışarı edilemezler. Barthes ın öğrencisi olan Christian Metz i sinemanın gerçekten de bir dil, fakat kodsuz bir dil (Saussure ün terimleriyle langue ı olmayan bir dil) olduğunu söylemeye yönelten şey, doğal göstergeyi göstergebilimle bütünleştirme isteğidir. Sinema bir dildir çünkü metinleri vardır; anlamlı bir söylemi vardır. Fakat sözel dilin aksine önceden var olan bir koda bağlanamaz (Wollen, 2008: 108). 39 Sinema gerçekte bir sanattır ve bu sanatın bir dili vardır; ya da olduğu varsayılmaktadır. Türü ne olursa olsun, herhangi bir dil, bilimsel olarak incelenmek istendiğinde, göstergebilimi de şemsiyesi altına alan dilbilimsel bir yaklaşım ortaya koymak kaçınılmaz olmaktadır. Sinemanın anlatım gücü o kadar büyüktür ki bu güç, sanat olmak isteyen bir dil yetisi ile dil yetisi olmak isteyen bir sanat (Metz, 1968: 65) ikilemine yol açmıştır. KAYNAKLAR Auroux, S. (1996), La philosophie du langage, 442 s., PUF, France. Başkan, Ö., (2003), Bildirişim İnsan-Dili ve Ötesi, Multilingual Yay., İst. Benveniste E., (1974), Problèmes de Linguistique Générale-2, Editions Gallimard, Paris. Çiçek M, (2008), Bazı Görsel Göstergelerin Yerel / Evrensel Karşıtlığı Bağlamında Yorumlanması, XXII. Ulusal Dil Bilimi Kurultayı Bildirileri içinde, VAN. Çiçek, M., (2014-a), Dilbilim / Göstergebilim Ayrımında Gösterge Türleri Üzerine, İletişim Araştırmalarında Göstergebilim (Ed.: Ahmet Güneş) içinde, ISBN , s , Literatürk, İstanbul.

16 Çiçek M., (2014-b), "Dilbilimsel İlkeler Görsel Göstergelere Uygulanabilir mi?", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Journal of International Social Research), Cilt: 7 Sayı: 32 Volume: 7 Issue: 32, ISSN: s Ducrot, O. & Todorov, T. (1972), Dictionnaire Encyclopédique de Sciences du Langage (Dil Bilimleri ansiklopedik sözlüğü), Editions du. Seuil, 468 s., Paris. Efe, F., (1992), Dram Sanatı göstergebilimsel bir yaklaşım, Yapı Kredi Yay., İst. Erkman-Akerson, F., (2005), Göstergebilime Giriş, Multilingual, İstanbul. Günay, V. D., (2002), Göstergebilim Yazıları, Multilingual, İstanbul. Kıran, Z. & Kıran (Eziler), A., (2006) Dilbilime Giriş, Seçkin Yay., Ankara. Kristeva J., (1981), Le langage, cet inconnu -une initiation à la linguistique- Editions du Seuil, Paris. Larousse (1994), Dictionnaire de Linguistique et des Sciences du Langage, collection dirigée par Claude KANNAS assistée de Janine FAURE. Metz Ch., (1964) Le cinéma: langue ou langage?, Communications no:4, Paris. Metz, Ch., (1966) La grande syntagmatique du film narratif, Communications, 8, Recherches sémiologiques : l'analyse structurale du récit. 40 Metz, Ch., (1968) Essais sur la Signification au Cinéma, Tome I, Coll. d'esthétique, Klincksieck, Paris p.65. Metz, Ch., (1991), Film Language: A Semiotics of the Cinema, (Translated by Michael Taylor) University Chicago Press edition, 268 s., USA. Öztin Bağder D., (1999), Sinema Göstergebilimi, Dilbilim Araştırmaları 1999 içinde, Simurg Yay., İstanbul. Pavis, P., (2000), Gösterimlerin Çözümlemesi, Dost Kitabevi yay., Ankara. Rifat, M., (2000-a), XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları (Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler) OM Yayınevi, İstanbul Rifat, Mehmet, (2000-b), XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları (Temel Metinler) OM Yayınevi, İstanbul. Robert, J-C., (1975), Cinéma et Temporalité, Cahiers d Études et de Recherches, No:18, Office des Communications Sociales, Montréal, Canada. (Ayrıca bkz.: Erişim: ). Rudolf, A., (2009), Sanat Olarak Sinema, Hil Yay. İst.

17 Saussure F. de, (1995), Cours de linguistique générale, (publié par Charles Bailly et Albert Séchehaye avec la collaboration de Albert Riedlinger, Édition critique préparée par Tullio de Mauro, Postface de Louis-Jean Calvet), Éditions Payot & Rivages, Paris. Saussure Ferdinand de, (1998), Genel Dilbilim Dersleri, (Çev. Berke Vardar), Multilingual, İstanbul. Sivas, A., (2012), Göstergebilim ve Sinema İlişkisi Üzerine Bir Deneme, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 21 Bahar, İst. Wollen, P., (2008), Sinemada Göstergeler ve Anlam, (Çev.: Z. Aracagök, B. Doğan), Metis Yay., İst. 41