Türk Toplumunda Şizofreni Tan ısı Konmu ş Hastalardaki Frontal De ğerlendirmede Renk İzleme Testi Türkçe Uyarlamas ının Geçerlili ği ve Güvenirli ği

Transkript

1 Türk Toplumunda Şizofreni Tan ısı Konmu ş Hastalardaki Frontal De ğerlendirmede Renk İzleme Testi Türkçe Uyarlamas ının Geçerlili ği ve Güvenirli ği Hüseyin GÜLEÇ *, Önder KAVAKÇI **, Medine YAZICI GÜLEÇ *, Cem İsmail KÜÇÜKALİOĞLU * ÖZET Giriş: Bu çalışmada Türk toplumundaki şizofreni tan ısı konmu ş hastalardaki Renk İzleme Testi (R İT)' nin geçerlilik ve güvenirli ği araşt ırdmak istenmektedir. Yöntem: Çal ışma k ırk yedi şizofreni hastas ı ve yirmi sa ğlıkl ı kontrolle yürütülmü ştür. geçerlilik uygulamasına, testlerin uygun tan ı gruplarında sınanması yoluyla bak ılm ışt ır. Ayr ıca, RİT' nin Frontal Değerlendirme Bataryası (FDB) ve Sözel Ak ıcılık Testi (SAT) ile ölçüt uyumlu geçerli ğine de bak ılm ıştır. Ölçeğin içtutarlığın ı ölçmek için Cronbach alfa katsay ısına bakıldı. Güvenirlik uygulamas ı için ise test-tekrar test tekniği kullan ılm ıştır. Bulgular: Ölçeğin geçerlilik analizinde, şizofreni grubu ile sağlıkl ı kontrol grubu ortalamaları arasındaki fark ın anlamlı olduğu görülmüştür (z:-4.515, p<0.001, RİT-1 için; z:-5.373, p<0.001, RİT-2 için). ölçüt geçerli ğinde ise, verilen testlerin alt-testleri dahil tüm testlerde R İT' nin (R İT-1 için; arası, RIT-2 için aras ı) anlamlı korelasyon gösterdiği bulunmu ştur. RİT' nin iç tutarlılığı incelendiğinde, Cronbach alfa'sı 0.94 olarak bulunmuştur. Test-tekrar test tutarlığı (r) RİT-1 için, 0.78; RIT-2 için ise, 0.94 seviyesinde oldu ğu görülmüştür. Sonuç: Bulgularım ız R İT' nin Türk toplumundaki şizofreni hastalarının, frontal değerlendirmesinde yeterli geçerlilik ve güvenirli ğe sahip olduğunu göstermektedir. Frontal lobun daha iyi anlaşılmas ın ı sağlayan RİT' nin, frontal işlevin bozuldu ğu hastalıklarda ve bu hastalıkların takip programlarında yer almasın ın, hastalığa daha kapsamlı bir yaklaşım sağlayacağın ı düşünüyoruz. Anahtar kelimeler: Şizofreni, renk izleme testi, frontal de ğerlendirme, güvenirlik, geçerlilik Düşünen Adam; 2006, 19(4): ABSTRACT The Reliability and Validity of the Turkish Color Trails Test in Evaluating Frontal Assessment Among Turkish Patients with Schizophrenia Objectives: The aim of this study was to evaluate the reliability and validity of the Color Trails Test (CTT) in the Turkish patients diagnosed with schizophrenia. Methods: The study was carried out with a sample of 47 patients diagnosed with schizophrenia according to the DSM-IV and to 20 healthy individuals (controls) who were matched for age, sex and education. The CTT, Frontal Assessment Battery (FAB) and Verbal Fluency Test (VFT) has been applied to all subjects. Results: Criterion related validity of the C7T (1 and 2) was shown with significant correlation between all administered test and suhtest. Regarding validity of discriminating power for specific groups, the CTT showed that schizophrenic individuals pe ıformed signif ı"cantly worse than healthy controls (z:-4.515, p<0.001, for CTT-1; z:-5.373, p<0.001, for C77'-2). The CTT showed acceptable test-retest reliability (r=0.78 for C7T-1; r=0.94 for CTT-2) and internal consistency (Cronhach's alpha: 0.94). Conclusions: Internal reliability, test-retest and item-total score correlation, discriminating power for specific groups and criterion related validity of the CTT have indicated that the scale has acceptable reliability and validity for the Turkish patients with'schizophrenia for frontal assessment. Key words: Schizophrenia, color trails test, frontal assessment, reliability, validity * SB İstanbul Erenköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Eğitim ve Ara şt ırma Hastanesi, Dr. ** SB Çorum Devlet Hastanesi, Dr. 180

2 Türk Toplumunda Şizofreni Tan ısı Konmu ş Hastalardaki Frontal Türkçe Uyarlamasm ın Geçerliliği ve Güvenirliği GİRİŞ Trail Making Test ( İz Sürme Testi; TMT) hem adli hem de klinik alanda nöropsikolojik de ğerlendirme amac ıyla en s ık kullan ılan testlerden birisi olarak gösterilmektedir (3,11). Testin iki alt-boyutu gösterilmi ştir. İlk bölümün psikomotor h ızı ölçtüğü, ikinci bölümün ise strateji değiştirme becerisini yans ıtmakla birlikte yönetici fonksiyon ile görsel-uzamsal i şlem belleğini de değerlendirdi ği bilinmektedir. Kolay uygulanabilmesi ve beyin zedelenmesine hassas olmas ı nedeniyle en s ık kullan ılan testlerden biri olduğu iddia edilmesine ra ğmen ( 12), baz ı sorun ç ı- kar ıcı özellikler de ta şıdığı da iddia edilmektedir (7,8). Bu özellikler, lateralize bulgulara veya beyin hasar ın ın nedenine özgül olmamas ı ve eğitim derecesinden etkilenmesi şeklinde özetlenmi ştir (6,13) Bu sorunlar ından dolay ı trans-kültürel kullan ım ın ı sağlamak amac ıyla alternatif formlar ı geli ştirilmi ştir. Alternatif testlerden biri olan Renk İzleme Testi (R İT), D'Elia ve ark. (4) tarafından -Dünya Sa ğlık Örgütü (WHO) öncülüğünde çok merkezli yürütülmesi planlanan HIV enfeksiyonun bireyler üzerindeki etkilerini ara ştıran- TMT'nin trans-kültürel uygulamalarındaki kıs ıtl ılığın ı azaltmak amac ıyla, bu testin analoğu olarak geli ştirilmi ştir. Şizofreninin hâlâ ayd ınlat ılamayan yönleri nedeniyle, bu hastal ığın birçok boyutta incelenmesine gerek duyulmaktad ır. Bu boyutlardan biri olan nöropsikolojik s ın ıflamaya göre hastal ık temellendirildiğinde, özellikle dikkat, bellek ve yönetici fonksiyon alanlar ında yoğunlaşma görülmektedir. Şizofrenide frontal etkilenmenin nöropsikolojik görünümü iyi dökümante edilmi ştir ve şizofreninin her dönemine özgü önemli ve farkl ı hassasiyet gösterebilmektedir (9). Frontal lobun de ğerlendirilmesi ve yönetici fonksiyonlar ın ölçülmesi, hâlâ önemli bir eksiklik olan şizofreninin tan ıs ında ve gidi şatın ın be- Güleç, Kavakç ı, Yaz ıc ı Güleç, Küçükalio ğlu lirlenmesinde yard ımc ı olacakt ır. Hastal ık s ınırl ı bir frontal lob patolojisiyle aç ıklanmamas ına rağmen, şizofreninin baz ı görünümlerinin tamamen prefrontal bozuklu ğa bağl ı geli ştiği gösterilmi ştir (15) Bu çal ışman ın amac ı, şizofreninin nöropsikolojik olarak frontal de ğerlendirmesinde; kolay uygulanabilir ve trans-kültürel uygulanma probleminin azalt ıldığı, rutin klinik uygulamalara olanak tan ıyacak RİT'nin, psikometrik özelliklerini ara ştırmakt ır. YÖNTEM Örneklem ve Uygulama Bu çal ışma, şizofreni hastalar ında antropometrik özelliklerin klinik özelliklerle ili şkisini araşt ıran bir çal ışman ın parças ı olarak yürütüldü. Çalışmaya Karadeniz Teknik Üniversitesi T ıp Fakültesi'nde (KTÜ-TF) Psikiyatri Poliklini ği- 'ne ayaktan ba şvuran veya ayaktan ba şvuru sonras ında yatışı uygun görülen, DSM-IV ölçütlerine göre şizofreni tan ısı konmu ş, kırk yedi ard ı- şık hasta al ındı. Kontrol grubu olarak halen ve geçmi şinde nörolojik ve psikiyatrik hastal ığı olmayan ve o anki sorgulamalar ında bili şsel belirti bildirmeyen hastane çal ışanlar ı al ınd ı. Sonuç olarak çal ışma; şizofreni tan ıs ı konmu ş.kırk yedi hasta (yirmi bir kad ın ve yirmi alt ı erkek) ve yirmi sağl ıkl ı kontrol (dokuz kad ın ve on bir erkek) toplam altm ış yedi ki şiden olu ştu. Ya ş ortalamalar ın ın şizofreni tan ılı hastalarda 30.7±9.5 (18-55), sa ğlıkl ı kontrollerde 27.7±6.4 (20-43) y ıl olduğu, eğitim süre ortalamalar ının ise, (y ıl olarak) şizofreni hastalar ında 9.7±3.3 (5-15), sağlıkl ı kontrollerde 9.7±4.6 (5-15) y ıl olduğu görülmü ştür. Çal ışma için KTÜ-TF Etik Kurul'undan onay al ındı. Tüm denekler çal ışma hakk ında bilgilendirildi ve kat ılmay ı kabul edenlerden yaz ılı olunan al ınd ı. 181

3 Türkçe Uyarlamas ımn Geçerliliği ve Güvenirliği Güleç, Kavakç ı, Yaz ıc ı Güleç, Küçükalio ğlu Çal ışmaya ya ş aras ında ve talimatlar ı uygulayabilecek eğitim seviyesinde olan bireyler al ınd ı. Psikiyatrik de ğerlendirilmelerinde; devam eden intihar dü şüncesi olan, genel sağlığı veya ya şam ını etkileyebilecek organik hastal ığı, zekâ gerili ği, psikotik bozuklu ğu, Parkinson hastal ığı, kronik alkolizm ve şiddetli depresyon gibi bili şsel bozulma görülebilecek bozukluklar ve demansiyel bozukluk olan ki şiler de d ışlama ölçütleri içinde al ınd ı. Kişiler DSM-III-R için yap ıland ır ılm ış klinik görü şme ölçe ği olan SCID-I ile değerlendirildi. Nörolojik ve fiziksel hastal ık varl ığı ve öyküsü yar ı-yap ıland ırılm ış klinik görü şme ile elde edildi. Çal ışmaya al ınmak üzere ba şvuran hastalar ın değerlendirmeleri sonras ında, hiçbir bireyde d ışlama ölçütlerine rastlanmad ı. Testin uygulamas ında, ki şilerin okumas ı gereken bir metin bulunmamaktad ır. RİT'nin yönergesi, ki şilere sözel olarak iletilir. Metinde geçen talimatlar, İngilizce orijinalinden Türkçeye çevrilmesi her iki dili de ak ıc ı olarak konu şan bir psikiyatrist taraf ından yap ıld ı. Çal ışmadan bağıms ız bir ki şi tarafından geri çeviri i şlemi yap ıld ı ve orijinal İngilizce uyarlamas ıyla kar şılaşt ırıld ı. Her iki uyarlaman ın birbiri ile uyumlu olduğu sonucuna var ıld ı. Türkçe uyarlaman ın uzlaşma sağland ıktan sonraki son hali kat ıl ımc ılara uyguland ı. ' Çal ışmada R İT'nin yan ı s ıra, Frontal De ğerlendirme Bataryas ı (FDB) ve Sözel Ak ıc ılık Testi (SAT) de tüm gruba uyguland ı. Test-tekrar test i şlemi için tüm gruba R İT, bir ay arayla tekrar uyguland ı. Araçlar Renk İzleme Testi (R İT): Renk İzleme testi, -Dünya Sağl ık Örgütü (WHO)'nün bir projesinde, çok merkezli yürütülmesi planlanan HIV en- feksiyonun etkilerini ara şt ırmak amac ıyla- TMT'nin trans-kültürel uygulamalar ındaki k ı- s ıtl ılığın ı azaltmak amac ıyla bu testin analo ğu olarak D'Elia ve ark. (4) tarafından geli ştirilmi ş- tir. TMT beyin ara ştırmalar ında en s ık kullan ı- lan nöropsikolojik testlerden birisidir. R İT, TMT'nin ayn ı özelliklerini ta şımas ına karşın, İngilizce harf karakteri yerine renk kullanarak, bu harflere a şina olmayan ki şilerde yani farkl ı kültürlerde kullan ım alan ın ı artt ırır. Renk köylüğünden etkilenmemesi için pembe ve sar ı renkler seçilmi ştir. İlk bölümü psikomotor h ızı ölçer (RİT-1). İkinci bölüm ise, strateji deği ştirme becerisini yans ıt ır ve yürütme fonksiyonlar ı ile görsel-uzamsal i şlem belle ğini değerlendirir (RİT-2). Bu iki i şlevin beklendi ği gibi TMT'nin kısım A ve B ile e şdeğer olduğu gösterilmi ştir (4). Bu bulguya kar şıt olarak Dugbartey ve ark. (6) trans-kültürel özelli ğin varl ığın ı -anadili İngilizce olmayan Türk ö ğrencilerle yürüttükleriaraştırdığı çal ışmalarında, R İT-2 ile TMT-B'nin birbiriyle e şdeğer olmad ığını göstermi şlerd ır. Frontal Değerlendirme Bataryasi (FDB): Bu k ısa batarya, yatak ba şı uygulanan yönetici fonksiyonlar ı değerlendirmek için geli ştirilmi ş- tir (5). Uygulayıcı aldığı cevapları 0-3 puan aras ında değerlerde puanlar. Toplam puan 0-16 puan aras ında değişir. Testin uygulama süresi yaklaşık 10 dakika zaman al ır. FDB alt ı alt-test içerir. Her biri spesifik yönetsel fonksiyonu temsil eden bu boyutlar şunlard ır: Kavramsalla şt ırma (conceptualization), zihin esnekli ği (mental flexibility), programlama (programming), bozucu etkiye duyarl ı l ık (sensitivity of interference), yasaklay ı c ı kontrol/yap-yapma (inhibitory control) ve çevresel otonomi (environmental autonomy). Bu alt testlerin herbiri, frontal lob hasarl ı bireylerin PET çal ışmalarından elde edilen frontal metabolizma bulgular ıyla uyumlu olu şuna göre seçilmi ştir. Bu testlerin ili şkili olduğu özgül alanlar: Kavramsalla şt ırma için dorsolate- 182

4 Türkçe Uyarlamas ının Geçerliliği ve Güvenirli ği Tablo 1. Çal ışma gruplar ının demografik özellikleri. Kontrol (n=20) Hasta (n=47) Yaş (y ı l) 27.7± ±9.5 AD Cinsiyet (% kad ın) AD Eğitim (y ı l) 9.7± ±3.3 AD Medeni durum % (evli/di ğer) 37.2/ /70.2 AD Güleç, Kavakç ı, Yaz ıc ı Güleç, Küçükalio ğlu Tablo 2. Şizofreni grubunun klinik özellikleri (n=47). Hastal ık süresi İlaç kullanma (ay) Kullan ılan ilaç % (ilaç yok/tipik/atipik/kombine) Depo kullan ı m oran ı % CGI PANNS pozitif alt ölçek PANNS negatif alt ölçek PANNS genel psikopatoloji alt ölçek PANNS toplam 7.9± ± /27.7/57.4/ ± ± ± ± t22.0 ral alanlar, sözcük üretme (zihin esnekli ği) için medial alanlar ve yasaklay ıc ı kontrol için medial veya orbital alanlar (5). Sözel Ak ıcılık Testi (SAT): Semantik belle ği değerlendirmek için çok yayg ın kullan ılan bir testtir (1,10). Sözel ak ıcılık i şlevlerinden biri olan konu şma akıcilığını değerlendirir. Verilen belirli bir kategoride, s ın ırl ı bir süre içerisinde, sözel üretimde bulunabilme esas ına dayan ır. Bir dakika içinde, kategorik olarak, sözcük (letters), hayvan ismi (category) üretmesi ve bu iki kategoriye s ıra ile kar ıştırarak söylemesi istenir. Orjinal formundan farkl ı olarak F harfi yerine Türkçede daha s ık kullan ımı göze al ınarak K harfi uygulay ıcılara verilmi ştir. K, A ve S ile başlayan harfden sözcük üretme (SAT-H), hayvan isimleri üretme (SAT-K) ve iki kategorinin (insan isim/hayvan ismi) s ıra ile kar ışt ır ıld ıgı kategori (SAT-ZK). İstatistik Toplam olarak yirmi sa ğl ıkl ı kontrol ile k ırk yedi şizofrenili ki şi çal ışmaya dahil edildi. Gruplar ın kar şılaştırmalar ında, Mann-Whitney U testi kullan ıld ı. Kategorik de ği şkenlerin kar şılaştırmalar ında ise x2 testi uyguland ı. Ölçüt geçerli ği için RİT-1, 2'nin FDB ve SAT testleri ile aralar ındaki ili şkisine, tüm grupta, Pearson korelasyon testiyle bak ıld ı. Ölçeğin iç tutarl ılığı için tüm grup ve iki alt gru- bun Cronbach alfa de ğerlerine bak ıld ı. Güvenirlik uygulamas ı için test-tekrar test katsay ılar ına bak ıldı. Testler tüm kat ıl ımc ılara bir ay sonra tekrar verildi. BULGULAR Gruplar ın demografik özellikleri Tablo 1 'de gösterilmi ştir. Gruplar ın olu şturulmas ında yaş, cinsiyet ve e ğitim durumunun e ş olmas ına özen gösterildi. Şizofreni grubunun hastal ık süresi, ilaç kullanma süresi, kulland ığı ilaçlar ve klinik özellikleri Tablo 2'de gösterildi. Ayr ıca, gruplar ın nöropsikolojik durumlar ı da Tablo 3'de özetlendi. Gruplar aras ında uygulanan tüm bataryalarda, şizofreni grubunun istatistiki olarak anlaml ı seviyede kötü performans sergiledikleri gözlendi. Testin Teknik Özellikleri Ölçüt geçerliği: RİT-1 ve R İT-2'nin FDB, SAT-H, SAT-K, SAT-ZK ve kendi aralar ındaki korelasyonlara bak ıldığında, tüm oranlar ının istatistiksel olarak anlaml ı oldu ğu görüldü (r=0.59, p<0.001; p<0.001; r=0.58, r=0.53, p<0.001; p<0.001; r=0.57, r=0.59, p<0.001, RİT-1 için; r=0.56, p<0.001; r=0.63, p<0.001; r=0.69, p<0.001; r=0.60, p<0.001; r=0.57, p<0.001, R İT-2 için s ıras ıyla). Gruplar arası ay ırt edici geçerlilik: Grup ortalamalar ın ın aras ındaki farklar Tablo l'de gösterildi. Sonuçlar, hasta grubunun R İT-1 ve 2'yi ta- 183

5 Türkçe Uyarlamas ının Geçerliliği ve Güvenirliği Tablo 3. Çal ışma gruplar ının nöropsikolojik özellikleri. Kontrol (n=20) Hasta (n=47) Sözel Ak ıc ı lık Testi ± ±5.4 <0.001 Sözel Ak ıcı l ık Testi ± ±6.3 <0.001 Sözel Ak ıc ı l ık Testi ± ±4.4 <0.001 Frontal De ğerlendirme Bataryas ı 15.3±1.9 l I.8±2.7 <0.001 Renk İzleme Testi-1 6.2± ±2.5 <0.001 Renk İzleme Testi-2 3.2± ±0.9 <0.001 *Mann-Whitney U Test mamlamas ın ın, sağlıkl ı gruptan daha fazla zaman aldığını gösterdi (z:-4.515, p<0.001, R İT-1 için; z:-5.373, p<0.001, R İT-2 için). Güleç, Kavakç ı, Yaz ıcı Güleç, Küçükalioğlu fonksiyonun şizofreninin ara ştırıldığı bir nöropsikolojik değerlendirmede önemi büyüktür (2). Bu nedenle, R İT'nin psikometrik özelliklerini ara şt ırırken yönetsel fonksiyonlar ı değerlendiren bataryalar seçilmi ştir. R İT-1 ve 2'nin ölçüt geçerli ği çal ışmas ı için, yönetsel fonksiyonlara hassas nöropsikolojik de ğerlendirmelerden FDB ve SAT (alt-testleri) ile birlikte uygulanmas ı planlanm ıştır. Hem R İT-1 hem de R İT- 2'nin, diğer testlerin alt-testleri ile beraber tüm testlerle istatistiksel olarak anlaml ı bir ili şkide olduğu saptanm ışt ır. İç tutarl ıl ık ve test-tekrar test güvenirli ği: RİT toplam grup için Cronbach alfa de ğerinin 0.94 olduğu görülmüş olup, iyi bir iç tutarl ıl ık değerini sağladığı görüldü. Test-tekrar test güvenirlik katsay ısının (r), RİT-1 için 0.78; RİT-2 için 0.94 seviyesinde ve istatistiksel olarak anlaml ı olduğu gözlendi. TARTIŞMA Bu çal ışmada Renk İzleme Testinin, Türk örnekleminde uygulanmas ın ın geçerlilik ve güvenirliği çalışılm ıştır. İç tutarl ığı, test-tekrar test güvenirliği, ölçüt geçerli ği ve gruplar aras ı ay ırdedici geçerliğinin Türk toplumu için kabul edilebilir düzeyde oldu ğu görülmü ştür. Çal ışmam ızda R İT'nin iyi ölçümsel özelliklere sahip olduğu görülmü ştür. İç tutarl ılık katsay ıs ı- nın çok iyi (Cronbach alfa=0.94), test-tekrar test güvenirliğinin iyi (r:0.78, R İT-1 için; r:0.94, RİT-2 için), ölçüt geçerli ğinin ve gruplar aras ı ay ırdedici geçerli ğinin yeterli düzeylere ula ştığı görülmü ştür. Şizofrenide en çok gösterilen bili şsel bozulmalardan biri yönetsel fonksiyonlard ır ( 14 ). Özellikle frontal korteksin (dorsolateral prefrontal) önemli oranda sorumlu oldu ğu gösterilen bu Testin geçerliğe yönelik bir diğer psikometrik özellik olarak; incelenen de ğişkenin etkiledi ği düşünülen grupta, kontrol grubuna göre fark olup olmad ığına bak ılm ışt ır. Gruplar aras ında ay ırt ediciliğin araştırılmasmda, hem RİT-1 hem de RİT-2'nin şizofrenili grubu sa ğlıkl ı kontrol grubundan ay ırt etti ği bulunmu ştur. D'Elia ve ark. (4) testin bu özelli ğini s ınamak için travmatik beyin hasarl ı bireylerle sa ğlıkl ı kontrol grubunu karşılaştırmışlar ve testin hasta grubu sa ğ- l ıkl ı bireylerden ay ırt edebilecek özellikte olduğunu göstermi ştir. RİT'nin orjinal çal ışmas ında yürütülen test- tekrar test çal ışmas ında, sağl ıkl ı yirmi yedi bireye on dört gün ara ile iki kez test uygulanm ış ve RİT-1 için 0.64, RİT-2 için 0.79 seviyesinde korelasyon katsay ıları bulunmu ştur (4). Çal ışmam ızda bir ayl ık ara ile ki şilere iki kez uygulanan RİT'den elde edilen iki de ğerin, birbiriyle olan ilişkisine bak ıldığında, RİT-1 için, 0.78 ve R İT- 2 için ise, 0.94 seviyesinde korelasyon katsay ısı olduğu bulunmu ştur. SONUÇ Bulgular ım ız şizofreni tan ısı konan ki şilerde yönetici fonksiyonlar ın de ğerlendirilmesinde RİT'nin Türkçe uyarlamas ın ın kabul edilebilir 184

6 Türkçe tlyarlamas ın ın Geçerliliği ve Güvenirliği Güleç, Kavakç ı, Yaz ıc ı Güleç, Küçükalioğlu düzeyde geçerli ve güvenilir oldu ğunu göstermektedir. Özellikle dü şük eğitim durumu olan bireylerin değerlendirmesine TMT'ye göre daha avantajl ı olduğu hesaba kat ıl ırsa (6,7) RİT, düşük eğitimli/eğitimsiz şizofreni tan ıs ı konmu ş hastalar ın nöropsikolojik uygulamalar ında göz önünde tutulmas ı gereken bir test olarak gözükmektedir. geçerlilik güvenirlik çal ışmalar ına ek olarak, Türk toplumunun de ği şik özelliklerde (yaş, cinsiyet, e ğitim gibi) olan farkl ı gruplarda normative değerlerin de kazand ırılmas ın ın konuya daha kapsaml ı bir yakla şım sağlayacağın ı dü şünüyoruz. KAYNAKLAR 1. Bingöl A, Eroğlu G, Haktanır I: Türk toplumunda sözel ak ıc ıl ık becerisi, bir standardizasyon çal ışmas ı. 15. Ulusal Nöroloji Kongresinde sunulmu ştur. Adana, Bilder RM, Goldman RS, Robinson D, Reiter G, Bell L, Bates JA, Pappadopulos E, Willson DF, Alvir JM, Woerner MG, Geisler S, Kane JM, Lieberman JA: Neuropsychology of first-episode schizophrenia: initial characterization and clinical correlates. Am J Psychiatry 157: , Butler M, Retzlaff P, Vanderploeg R: Neuropsychological test usage. Professional Psychology: Research and Practise 22: , D'Elia LF, Satz P, Uchiyama CL, White T: Color trail test. Professional manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources, Inc Dubois B, Slachevsky A, Litvan I, Pillon B: The FAB: A Frontal Assessment Battery at bedside. Neurology 55: , Dugbartey AT, Townes BD, Mahurin RK: Equivalance of the color traiils test and trail making test in nonnative English-speakers. Archives of Clinical Neuropsychology 15: , Durvasula RS, Satz P, Hinkin CH, Uchiyama C, Morgenstern H, Miller EN, Jin S, Sorenson D, van Gorp W, Visscher BR, Mitchell M: Does practice make perfect? Result of a six year longitudinal study with semi-annual testings. Archives of Clinical Neuropsychology 17: , Dye OA: Effects of practice on Trail Making Test performance. Perceptual and Motor Skills 48:206, Gold J, Goldberg T, Kleinman J, Weinberger D: The effects of symptomatic state and pharmacological treatment on the neuropsychological test performance of patients with schizophrenia and affective disorders, in Handbook of Clinical Trials: The Neurobehavioral Approach. Edited by Mohr E, Brouwers P. Bristol, Pa, Swets & Zeitlinger, p , Horn W: Leistungs-Prüf-System (LPS). Verlag Hans Huber, Bern, Less-Haley PR, Smith HH, Williams CW, Dunn JT: Forensic neuropsychological test usage: An empirical survey. Archivies of Clinical Neuropsychology 11:45-51, Reitan RM: Trail making test result for normal and brain-damaged children. Perceptual and Motor Skills 33: , Reitan RM, Wolfson D: Category test and trail making test as measures of frontal lobe functions. The Clinical Neuropsychologist 9:50-56, Weickert TW, Goldberg TE, Gold 3M, Bigelow LB, Egan MF, Weinberger DR: Cognitive impairments in patients with schizophrenia displaying preserved and compromised intellect. Arch Gen Psychiatry 57: , Weinberger DR, Berman KF: Prefrontal function in schizophrenia: confounds and controversies. Philosophical Transaction of the Royal Society of London. 351: ,