Edirne Şehir Merkezindeki Lise Öğrencilerinde Riskli Sağlık Davranışlarının Değerlendirilmesi*

Transkript

1 Araştırma / Research Article TAF Prev Med Bull 2011; 10(6): Edirne Şehir Merkezindeki Lise Öğrencilerinde Riskli Sağlık Davranışlarının Değerlendirilmesi* [Evaluation of the Health Risk Behaviors of High School Students in Edirne] ÖZET AMAÇ: Ergenlik dönemi bir takım özelliklerin kazanıldığı, gencin yaşamına yeni tecrübelerin girdiği bir dönemdir. Bu dönemde edinilen bir takım riskli davranışların sonuçları erişkin dönemi de etkileyebileceğinden bu davranışların izlenmesi ve değerlendirilmesi gereklidir. Çalışmamızda, lise öğrencileri arasında sağlık açısından riskli davranışların sıklığını ve etkileyen faktörleri araştırmayı amaçladık. YÖNTEM: eğitim ve öğretim yılında Edirne şehir merkezindeki tüm lise öğrencilerine sağlık açısından riskli davranışlarının belirlendiği anket uygulandı. BULGULAR: Araştırma sonucunda ergenler arasında yaşam boyu en az bir kez sigara kullanımı %29,3, düzenli aktif sigara kullanımı%10,8, yaşam boyu en az bir kez alkol kullanımı %52,1, son ay aktif alkol kullanımı %25,4, cinsel ilişkide bulunma %13,8 oranında saptandı. Sürekli emniyet kemeri takma oranı %24,5 ti. %33,2 ergende depresyon belirtileri vardı. Silah taşıma%3,8, kesici delici alet taşıma %11,9, kavgaya karışma %26,4 oranında görülmekteydi. Trafik güvenliği önlemlerinin yaygınlaşmadığı, sigara ve alkol kullanımının yaygın olduğu gözlemlendi. Özellikle erkek öğrenciler ve üst sınıfta okuyanlar risk altındadır. Çeşitli riskli davranışlar birlikte görülme eğilimindedir. SONUÇ: Ergenlik çağındaki gençlerin sağlık açısından riskli davranışları olabileceği göz önünde bulundurularak hekim, aile ve eğitmenleri de kapsayan multidisipliner ve biyopsikososyal yaklaşım önemlidir. SUMMARY AIM: Adolescence is a period of life when new characteristics appear, new experiences occur in young s life. Some of the health risk behaviors of this period have consequences in later adult life. So this behaviours should be followed and evaluated. Aim of this study is to determine and evaluate the frequency of common health risk behaviors and affecting factors and give suggestions to improve individual and community health care services to adolescents. METHOD: A questionnaire consist of questions on sociodemographic features, intentional/unintentional injuries, cigarette, alcohol and substance use, sexual behaviors, body perceptions and physical exercises were applied to all the students registered for educational year of high schools in Edirne. RESULTS: As a result, life time smoking rate was 29.3%, regular smokers rate was 10.8%, life time alcohol use rate was 52.1%, last month s alcohol use rate was 25.4%, rate of sexually actives was 13.8% among the students. Rate of regular seat belt use was 24.5%. Of all 33.2% of the adolescents have depressive symptoms. Carrying of arm was seen in 3.9%, cutting or piercing weapons in 11.9%, involving in fights was seen in 26.4% of the adolescents. Safety measures for traffic was not commonly practiced but alcohol and cigarette use rates were very high. Upper class and male students have a higher risk. Many risky behaviors have a tendency to be seen together. CONCLUSION: Family physicians, evaluating their patient as a whole should consider this risky behaviors while practicing adolescent patients. It is important to get adolescent, physician, family and school together. Fatma Nur Eneçcan 1 Erkan Melih Şahin 2 Muhammed Erdal 3 Zekeriya Aktürk 4 Muammer Kara 5 1 Trakya Üniversitesi Aile Hekimliği AD, Edirne. 2 Çanakkale Üniversitesi Aile Hekimliği AD, Çanakkale. 3 Etimesgut Asker Hastanesi Aile Hekimliği Servisi, Ankara. 4 Atatürk Üniveritesi Aile Hekimliği AD, Erzurum. 5 Etimesgut Asker Hastanesi Gastroenteroloji Servisi, Ankara. Anahtar Kelimeler: Ergen, Riskli Sağlık Davranışı, Aile Hekimi. Key Words: Adolescent, Health Risk Behaviors, Family Physician. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Muammer Kara Etimesgut Asker Hastanesi Gastroenteroloji Servisi, Ankara, Türkiye. drmuammerkara70@hotmail.com *Bu arştırma Trakya Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri tarafından desteklenmiştir (TÜBAP-738). GİRİŞ Ergenlik dönemi, bir takım özelliklerin kazanıldığı, gencin yaşamına yeni tecrübelerin girdiği ve bazı deneyimlerinde aşırıya gidilebildiği bir dönemdir. Özellikle bu dönemde edinilen bir takım riskli davranışların sonuçları erişkin dönemi de etkileyebilmektedir. Bu nedenle de bu döneme ait riskli davranışların belirlenip değerlendirilmesi gereklidir. Bu çalışmada Edirne ili merkezindeki lise öğrencilerinde sağlık açısından riskli çeşitli davranışların yaygınlıklarını saptayıp değerlendirmek ve ergenlere yönelik bireysel ve toplumsal sağlık hizmeti sunumunda iyileştirmeler yapabilmek için önerilerde bulunmamızı sağlayacak veriler elde etmek ve analizler yapmak hedeflenmiştir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ergen kişiyi 10 ve 19 yaşlar arasındaki herhangi bir kişi olarak tanımlar (1,2). Türkiye de toplam nüfusun %19,7 si yaş grubu, %28,6 sı yaş grubu içindedir (3)

2 DSÖ verilerine göre her yıl 1,7 milyon yaş arasında ergen kazalar, intihar girişimi, şiddet, gebelikle ilişkili komplikasyonlar ile diğer önlenebilir ve tedavi edilebilir hastalıklar nedeniyle kaybedilmektedir. Yetişkinler arasındaki erken ölümlerin %70 inin ergenlik dönemi sürecinde başlamış olan davranışlar sebebiyle olduğu tahmin edilmektedir (1). Bu nedenle ergenlik dönemi sorunlarını dikkate almak, sorunlarla baş edebilmede gençlere yardımcı olabilmek kaçınılmaz bir gereksinim olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkemizde ergenlerin riskli sağlık davranışlarına yönelik henüz yapılandırılmış ulusal bir izleme programı mevcut değildir. Amerika Birleşik Devletleri nde (ABD) ergenler arasında sosyal problemlere, morbidite ve mortaliteye neden olan sağlık açısından riskli davranışları izlemek amacıyla Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi tarafından (Center s of Disease Control and Prevention, CDC) Gençlik Riskli Davranış İzlem Sistemi (Youth Risk Behavior Surveillance System, YRBSS) geliştirildi. YRBSS; kasıtlı-kasıtsız yaralanmalar, tütün kullanımı, alkol ve diğer ilaç kullanımı, cinsel davranışlar (istenmeyen gebelik, cinsel yolla bulaşan hastalıklar, HIV Human Immunodeficiency Virus enfeksiyonu), beslenme alışkanlığı ve fiziksel aktivite olmak üzere altı kategoriden oluşmaktadır Ergenlerde bu veriler iki yıl ara ile taranmaktadır (4). GEREÇ ve YÖNTEM Bu kesitsel tanımlayıcı araştırmanın evreni Edirne il merkezindeki lise öğrencileridir. Tüm öğrencilere ulaşılması amaçlandı eğitim ve öğretim yılında Edirne il merkezindeki liselerde kayıtlı 7962 öğrenci bulunmaktaydı. Veri toplamak amacıyla araştırmacılar tarafından bir anket geliştirildi. Ankette sosyodemografik özellikler, kasıtlı-kasıtsız yaralanmalar, sigara, alkol, madde kullanımı, cinsel davranış, beden algısı ve fiziksel aktivite alt başlıklarında riskli sağlık problemleri hakkında sorular yöneltildi. Anket sorularının okunabilirlik ve anlaşılabilirlik özelliklerini belirlemek üzere, liseyi bir önceki yıl bitirmiş 30 kişiye deneme uygulaması yapıldı ve gerekli düzeltmelerden sonra anketin son hali verildi. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Yerel Etik Kurulu ndan etik onayı alındı. Okul müdürlükleri ile görüşülerek randevu alınıp okullar ziyaret edildi, anket formları okul idaresinin uygun bulduğu zamanda öğretmenlerin gözlemi altında gönüllülük esasına göre öğrencilerin kendileri tarafından doldurulduktan sonra geri toplandı. Katılımcılardan herhangi bir kimlik bilgisi alınmadı. Araştırmamıza 5301 öğrenci katıldı. Böylece araştırma evreninin %66,5 ine ulaşıldı. Ulaşılamayan gençler; anket uygulaması yapılan gün okula devam etmemiş olanlar, anketi reddedenler ile idarenin anket uygulanmasını reddettiği bir lisede okuyan öğrencilerdir. Katılımcıların Vücut Kitle İndeksleri (VKİ) persentillere göre gruplandırıldı (5). (Zayıf: <5 Persentil; Normal: 5 - <85 Persentil; Fazla kilo riski: 85, <95 Persentil, Fazla kilolu: 95 Persentil). Sosyoekonomik durum (SED) değerlendirilmesinde Neyzi ve ark. tarafından geliştirilen ölçek kullanıldı (6). Bu ölçek kişileri, eğitim durumu ve mesleklerine göre çok iyi, iyi, orta ve kötü olmak üzere 4 gruba ayırmaktadır. Araştırma verileri Statistica 7.0 istatistik programı (Seri No: AXF507C775406FAN2) kullanılarak analiz edildi. Verilerin değerlendirilmesinde frekans tabloları, çapraz tablolar, ki-kare ve korelasyon testleri, t testi, ANOVA ve lojistik regresyon testleri kullanıldı.. İstatistiksel anlamlılık düzeyi p, ilgili testlerle birlikte verilmiştir (anlamılılık düzeyi p<0,05 olarak alındı ). BULGULAR Katılımcılar yaş arasındaydı (15,99±1,07 yıl). Katılımcılara ait demografik veriler Tablo 1 de görülmektedir. Tablo 1: Katılımcıların demografik özellikleri. Cinsiyet Okul Lise Sınıf Sosyoekonomik Düzey Eğitimde sene kaybı Özellik Kız Erkek Devlet Özel Genel Meslek Çok iyi İyi Orta Kötü Var Yok 2670 (50,4) 2631 (49,6) 5044 (95,2) 257 (4,8) 2983 (56,3) 2318 (43,7) 1691 (31,9) 2161 (40,8) 1439 (27,1) 10 (0,2) 198 (3,9) 946 (18,8) 2078 (41,4) 1803 (35,9) 496 (9,5) 4701 (90,5) 688

3 Çoğunluğu orta-kötü sosyoekonomik düzeyde ailelerden gelen ve devlet lisesinde okuyan öğrencilerinden oluşmaktaydı. Cinsiyet ve lise çeşidi dengeli dağılmaktaydı. Sınıflarda birbirine yakın sayıda öğrenci bulunmaktaydı, ancak araştırmanın yapıldığı tarihte lise eğitiminin 12 yıla çıkarılması uygulaması yeni başladığından 12. Sınıfta okuyan az sayıda öğrenci vardı. En sık karşılaşılan üç riskli davranış sırasıyla kasksız bisiklet kullanma (%94,7), alkol kullanma (%52,1) ve sigara satın alma (45,1) idi. Yaşam boyu cinsel ilişkide bulunmuş olma %14 civarında iken korunmasız ilişkide bulunanların oranının düşük olması dikkat çekiciydi (%5,2). Diğer taraftan, uyuşturucu madde teklif edilmesi, tabanca taşıma ve uyuşturucu madde kullanma gibi riskler hayli düşüktü (sırasıyla %1,1; 50,6 ve %0,2) (Tablo 2). Riskli davranışlar arasında cinsiyet açısından farklılık göstermekte olanlar çoğunlukta olmasına rağmen kasksız motorsiklet ve bisiklet kullanma, okulda tabanca taşıma, okulda bıçak taşıma, okulda güvensiz hissetme, intihar girişimi, okulda uyuşturucu kullanımı, korunmasız cinsel ilişkide bulunma ve birden çok cinsel partneri olma açısından cinsiyetler arasında istatistiksel fark yoktu (p>0.05) (Tablo 3). Okul türü açısından bakıldığında gruplar arasındaki farklılıkların daha az olduğu dikkati çekiyordu. Riskli davranışlar genelde özel okullarda daha fazlaydı. Özel okullarda okuyan öğrenciler ile devlet okullarında okuyan öğrenciler arasında dikkati çeken risk farklılıklarından bazıları; ehliyetsiz araç kullanımı (özel okullarda iki kat fazla), kavgaya karışma (özel okullarda %44 fazla), alkollü içki satın alma ve kullanma (özel okullarda yaklaşık %50 fazla) ve cinsel ilişkide bulunma idi. (özel okullarda %92 daha fazla) (p<0.001) (Tablo 3) Sene tekrarı olan öğrencilerde de riskli davranışlar, tekrarı olmayan öğrencilere göre genelde daha fazlaydı. Kasksız motorsiklet ve bisiklet kullanma, okulda tabanca ve çakı taşıma, okulda alkol ve uyuşturucu madde kullanma ve birden çok cinsel partneri olma hariç diğer riskler okul tekrarı olan öğrencilerde anlamlı derecede daha fazlaydı (p<0.05) (Tablo 3). Sosyoekonomik düzey (SED) analiz kolaylığı açısından çok iyi+iyi ve orta+kötü olarak gruplandırıldı. SED grupları arasında riskli davranışlar açısından fazla fark olmadığı dikkati çekiyordu. Fark gösteren riskli davranışlar arasında emniyet kemeri takmama (kötü SED lilerde %34 fazla), kasksız motorsiklet kullanma (kötü SED lilerde %19 fazla), sigara satın alma (kötü SED lilerde %11 fazla), sigara kullanma (kötü SED lilerde %19 fazla), alkol kullanma (iyi SED lilerde %11 daha fazla) ve korunmasız cinsel ilişkide bulunma (iyi SED lilerde %18 daha fazla) vardı (p<0.05) (Tablo 3). Tablo 2: Riskli davranışların sıklık sırasına göre genel dağılımı. Riskli davranış Evet Hayır n % n % Yaşam boyu alkol kullanma , ,9 Yaşam boyu sigara satın alma , ,9 Yaşam boyu alkollü içki satın alma , ,6 Son 1 ay okulda sigara kullanma 410 7, ,3 Yaşam boyu sigara kullanma , ,7 Son 1 ay okulda alkol kullanma 108 2, ,0 Son 1 yılda okulda uyuşturucu teklifi 56 1, ,9 Son 1 ayda okulda uyuşturucu kullanımı 10 0, ,8 Son 1 ayda alkollü sürücüyle yolculuk , ,9 Son 1 ayda alkollü araç kullanma 116 2, ,3 Son 1 ayda ehliyetsiz araç kullanma , ,5 Asla emniyet kemeri takmama , ,8 Daima kasksız motorsiklet kullanma , ,

4 Tablo 2: Riskli davranışların sıklık sırasına göre genel dağılımı (devam) Riskli davranış Evet Hayır n % n % Daima kasksız bisiklet kullanma , ,3 Son 1 ay okulda tabanca taşıma 31 0, ,4 Son 1 yılda intihar girişimi 213 4, ,0 Son 1 ay tabanca taşıma 198 3, ,1 Son 1 ay okulda bıçak-çakı taşıma 151 2, ,2 Son 1 yılda okulda tehdit/yaralanma 401 7, ,3 Son 1 yılda fiziksel kavgaya karışma , ,6 Son 1 ay üzerinde bıçak-çakı taşıma , ,1 Son 1 ay okulda güvensiz hissetme , ,1 Son 1 yılda karşı cins arkadaştan fiziksel şiddet 246 4, ,3 Son 3 ayda birden çok cinsel partneri olma 214 4, ,0 Son ilişkide korunmasız cinsel ilişki 277 5, ,8 Yaşam boyu cinsel ilişkiye zorlanma 238 4, ,2 Yaşam boyu cinsel ilişkide bulunma , ,2 Sınıfla ilgili analizler 12. sınıftaki 10 öğrenci 11. Sınıflarla birleştirilerek yapıldı. Riskli davranışların tamamına yakını öğrencinin bulunduğu sınıflar arasında farklılık göstermekteydi. Bazı riskli davranışlar sınıfla birlikte artma gösterirken (emniyet kemeri takmama, ehliyetsiz araç kullanma, kasksız bisiklet kullanma, bıçak taşıma, sigara satın alma ve kullanma, alkol satın alma ve kullanma, cinsel ilişkiye zorlanma, cinsel ilişkide bulunma), bazıları da sınıf arttıkça azalma eğilimindeydi (alkollü araç kullanma, okulda güvensiz hissetme, okulda tehdit/yaralanma) (p<0.05) (Tablo 3). Trafikte alkollü araç kullanma oranı yaşla beraber artmaktaydı. (Kullanmayanların yaş ortalaması (15,98±1,07 yıl), kullananların yaş ortalamasından (16,68±0,96 yıl) düşüktü (t=6.990, p<0.001). ) Son 1 ay içinde üzerinde tabanca taşıyanların yaş ortalaması (16,45±1,11 yıl), taşımayanların yaş ortalamasından (15,98±1,06 yıl) yüksekti (t=5.919, p<0.001). Son 1 ay içinde üzerinde bıçak, çakı gibi delici-kesici bir alet taşıyanların yaş ortalaması (16,35±1,02), taşımayanların yaş ortalamasından (15,94±1,07) yüksekti (t=8.731, p<0.001). Son ay üzeride tabanca taşıyanların %78,6 sı son ay bıçak, çakı vb. de taşımıştı. Son 1 yılda fiziksel bir kavgaya karışanların yaş ortalaması da (16,15±1,08) karışmayanların yaş ortalamasından (15,94±1,06) yüksekti (t=6.367, p<0.001). Son ay üzerinde tabanca taşıyanların %76,3 ü bıçak, çakı vb. taşıyanların %70,8 i son 12 ayda fiziksel kavgaya karışmıştı. Son 1 yılda intihar etmeyi düşünenlerin yaş ortalaması (16,12±1,06 yıl) düşünmeyenlerin yaş ortalamasından (15,97±1,07 yıl) yüksekti (t=3.641, p<0.001)

5 Tablo 3: Riskli davranışların demografik özellikler açısından karşılaştırılması. TAF Preventive Medicine Bulletin, 2011: 10(6) Cinsiyet Okul türü Yıl kaybı SED Sınıf Kız Erkek Devlet Özel Yok Var Çok iyi-iyi Orta-kötü ve 12 Emniyet kemeri takmama 516/2608 (19,8) 636/2573 (24,7) 1110/4927 (22,5) 42/254 (16,5) 969/4593 (21,1) 155/484 (32,0) 196/1121 (17,5) 889/3796 (23,4) 377/1643 (22,9) 404/2118 (19,1) Ki kare; p < < < <0.001 Alkollü araç kullanma 6/ / / /254 87/ /485 25/ / / /2125 (0,2) (4,2) (2,1) (4,3) (1,9) (5,4) (2,2) (2,2) (98,6) (97,9) Ki kare; p < < Alkollü sürücüyle yolculuk 131/ / / / / / / / / /2145 (4,9) (15,4) (9,8) (16,4) (9,5) (16,8) (10,0) (10,0) (8,0) (9,4) Ki kare; p < < <0.001 Ehliyetsiz araç kullanma 48/ / / / / / / / / /2161 (1,8) (21,4) (11,0) (21,8) (10,9) (18,8) (11,5) (11,5) (7,5) (10,9) Ki kare; p < < <0.001 < <0.001 Kasksız motorsiklet kullanma 394/ / / / / / / / / /827 (61,0) (61,8) (62,0) (53,4) (61,5) (61,3) (52,9) (63,2) (58,7) (62,4) Ki kare; p Kasksız bisiklet kullanma 2162/ / / / / / / / / /1866 (94,9) (94,5) (94,7) (94,2) (94,9) (92,5) (95,6) (94,4) (90,8) (96,2) Ki kare; p <0.001 Tabanca taşıma 17/ / /4888 8/ / /479 34/ / / /2104 (0,7) (7,1) (3,9) (3,1) (3,1) (10,4) (3,1) (4,0) (3,8) (3,5) Ki kare; p < < /1420 (26,1) 47/1435 (96,7) 198/1442 (13,7) 250/1449 (17,3) 402/629 (63,9) 1177/1212 (97,1) 63/1413 (4,5) 691

6 Tablo 3: Riskli davranışların demografik özellikler açısından karşılaştırılması (Devam). Kız Okulda tabanca taşıma* 2/12 (16,7) Cinsiyet Okul türü Yıl kaybı SED Sınıf Erkek 29/169 (17,2) Devlet 31/174 (17,8) Özel 0/7 (0) Yok Var Çok iyi-iyi Orta-kötü Ki kare; p Bıçak-çakı taşıma 100/2611 (3,8) 513/2561 (20,0) 581/4928 (11,8) 32/244 (13,1) 15/128 (11,7) 498/4593 (10,8) 11/47 (23,4) 376/481 (78,2) 7/31 (22,6) 114/1107 (10,3) 22/142 (15,5) 467/3797 (12,3) 9 10/58 (17,2) 162/1655 (9,8) Ki kare; p < < <0.001 Okulda bıçak-çakı taşıma** 32/95 (33,7) 119/494 (24,1) 140/558 (25,1) 11/31 (35,5) Ki kare; p Okulda güvensiz hissetme 484/2617 (18,5) 503/2594 (19,4) 960/4958 (19,4) 27/253 (10,7) 127/482 (26,3) 831/4625 (18,0) 19/98 (19,4) 129/486 (26,5) 31/111 (27,9) 195/1127 (17,3) 112/447 (25,1)) 736/3818 (19,3) 35/152 (23,0) 352/1661 (21,2) Ki kare; p < Okulda tehdit/yaralanma 145/2649 (5,5) 256/2585 (9,9) 386/4980 (7,8) 15/254 (5,9) 336/4647 (7,2) 53/487 (10,9) 91/1126 (8,1) 291/3836 (7,6) 143/1669 (8,6) Ki kare; p < Kavgaya karışma 346/2650 (13,1) 1047/2618 (40,0) 1298/5013 (25,9) 95/255 (37,3) 1138/4673 (24,4) 226/493 (45,8) 303/1140 (26,6) 1004/3856 (26,0) 452/1681 (26,9) Ki kare; p < < < Karşı cins arkadaştan fiziksel şiddet 84/2627 (3,2) 162/2591 (6,3) 235/4967 (4,7) 11/251 (4,4) 205/4631 (4,4) 36/485 (7,4) 50/1131 (4,4) 177/3818 (4,6) Ki kare; p < /1663 (4,4) 10 13/68 (19,1) 234/2105 (11,1) 62/227 (27,3) 393/2130 (18,5) 180/2133 (8,4) 533/2146 (24,8) 98/2132 (4,6) 11 ve 12 8/55 (14,5) 217/1412 (15,4) 54/210 (25,7) 242/1420 (17,0) 78/1432 (5,4) 408/1441 (28,3) 75/1423 (5,3) 692

7 Tablo 3: Riskli davranışların demografik özellikler açısından karşılaştırılması (Devam). TAF Preventive Medicine Bulletin, 2011: 10(6) Kız İntihar girişimi*** 139/307 (45,3) Cinsiyet Okul türü Yıl kaybı SED Sınıf Erkek 74/200 (37,0) Devlet 206/483 (42,7) Özel 7/24 (29,2) Yok Var Çok iyi-iyi Orta-kötü Ki kare; p Sigara satın alma 937/2613 (35,9) 1402/2569 (54,6) 2229/4927 (45,2) 110/255 (43,1) 163/414 (39,4) 2005/4602 (43,6) 46/81 (56,8) 301/479 (62,8) 47/109 (43,1) 465/1118 (41,6) 144/363 (39,7) 1751/3795 (46,1) 9 72/160 (45,0) 669/1649 (40,6) Ki kare; p < < <0.001 Yaşam boyu sigara kullanma 589/2652 (22,2) 954/2609 (36,6) 1453/5004 (29,0) 90/257 (35,0) 1254/4672 (26,8) 265/486 (54,5) 291/1138 (25,6) 1175/3852 (30,5) 363/1673 (21,7) Ki kare; p < < <0.001 Okulda sigara kullanma**** 99/344 (28,8) 311/599 (51,9) 384/879 (43,7) 26/64 (40,6) Ki kare; p < < Alkollü içki satın alma 778/2628 (29,6) 1423/2569 (55,4) 2038/4947 (41,2) 163/250 (65,2) 295/729 (40,5) 1908/4621 (41,3) 109/200 (54,5) 266/477 (55,8) 70/166 (42,2) 498/1123 (44,3) 317/726 (43,7) 1591/3810 (41,8) 86/205 (42,0) 531/1651 (32,2) Ki kare; p < < < <0.001 Alkol kullanma 1109/2632 (42,1) 1611/2585 (62,3) 2535/4964 (51,1) 185/253 (73,1) 2357/4634 (50,9) 321/482 (66,6) 640/1125 (56,9) 1946/3825 (50,9) 657/1657 (39,6) 10 81/208 (38,9) 948/2121 (44,7) 574/2149 (26,7) 133/309 (43,0) 929/2124 (43,7) 1132/2127 (53,2) Ki kare; p < < < < <0.001 Okulda alkol kullanma***** 26/418 (6,2) 82/890 (9,2) 101/1186 (8,5) 7/122 (5,7) Ki kare; p /1122 (7,6) 19/170 (11,2) 19/328 (5,8) 83/911 (9,1) 26/265 (9,8) 44/533 (8,3) 11 ve 12 60/139 (43,2) 722/1412 (51,1) 606/1439 (42,1) 191/429 (44,5) 741/1422 (52,1) 931/1433 (65,0) 38/510 (7,5) 693

8 Tablo 3: Riskli davranışların demografik özellikler açısından karşılaştırılması (Devam). Kız Okulda uyuşturucu teklifi 16/2577 (0,6) Cinsiyet Okul türü Yıl kaybı SED Sınıf Erkek 40/2510 (1,6) Devlet 56/4831 (1,2) Özel 0/256 (0) Yok 41/4527 (0,9) Var 12/461 (2,6) Çok iyi-iyi 11/1092 (1,0) Orta-kötü 43/3755 (1,2) 9 17/1597 (1,1) 10 24/2086 (1,2) Ki kare; p Okulda uyuşturucu kullanımı****** 3/19 (15,8) 7/37 (18,9) 10/54 (18,5) 0/2 (0) 5/39 (12,8) 4/15 (26,7) 3/12 (25,0) 7/43 (16,3) 3/14 (21,4) 4/23 (17,4) Ki kare; p Cinsel ilişkiye zorlanma 38/ / / / / /447 57/ / / /2056 (1,5) (8,4) (4,8) (6,3) (4,3) (10,7) (5,4) (4,6) (3,5) (4,9) Ki kare; p < < Yaşam boyu cinsel ilişkide bulunma 21/ / / / / / / / / /2071 (0,8) (27,6) (13,2) (25,3) (11,6) (35,6) (13,0) (13,9) (9,6) (11,1) Ki kare; p < < < <0.001 Korunmasız cinsel ilişki 9/20 268/ /580 34/56 276/483 78/144 85/ /469 71/ /208 (45,0) (43,5) (56,0) (60,7) (57,1) (54,2) (64,4) (54,6) (52,6) (58,7) Ki kare; p Birden çok cinsel partner 4/20 210/ /597 19/60 153/497 56/151 41/ /486 44/139 75/215 (20,0) (33,0) (32,7) (31,7) (30,8) (37,1) (30,8) (33,3) (31,7) (34,9) Ki kare; p ve 12 15/1404 (1,1) 3/19 (15,8) 86/1365 (6,3) 310/1382 (22,5) 166/293 (56,7) 95/303 (31,4) SED = Sosyo Ekonomik Düzey * Okulda tabanca taşıma sorusu Tabanca taşır mısınız sorusuna Evet cevabı verenlere sorulmuştur.** Okulda bıçak taşıma sorusu Bıçak taşır mısınız? sorusuna Evet cevabı verenlere sorulmuştur. *** İntihar girişiminde bulunma sorusu Son bir yılda intihar düşünceniz oldu mu? sorusuna Evet cevabı verenlere sorulmuştur. **** Okulda sigara kullanma sorusu Yaşamınız boyunca hiç sigara kullandınız mı? sorusuna Evet cevabı verenlere sorulmuştur. *****Okulda alkol kullanma sorusu Yaşamınız boyunca hiç alkol kullandınız mı? sorusuna Evet cevabı verenlere sorulmuştur. ****** Okulda uyuşturucu kullanımı sorusu Aşağıdakilerden hangisini/hangilerini ilk kez kaç yaşında kullandınız? sorusuna Esrar, Kokain, Morfin, Uyuşturucu-keyif verici hap, Yapıştırıcı-Bally koklamak, Boya-Tiner koklamak seçeneklerinden birisini seçenlere sorulmuştur

9 Toplam 1543 öğrenci (%29,3) yaşamı boyunca en az bir kez sigara kullanmıştı. Yaşla birlikte sigara kullanma durumunun giderek arttığı dikkati çekmekteydi (Ki kare trend ; p<0.001) (Grafik 1). Grafik 1: Yaşamı boyunca sigara kullanmış olma durumunun yaşa göre dağılımı. Grafik 2: Katılımcıların sigaraya başlama yaşlarının dağılımı. (13,24±2,48) yüksekti (t=4.178, p<0.001). Eğitimi boyunca yıl kaybı olmayanların ortalama sigarayı deneme yaşı (13,59±2,40), yıl kaybı olanların ise (13,07±2,67) olarak bulundu (t=2.871, p=0.004). SED iyileştikçe sigarayı deneme yaşı artıyordu (r=0.111, p<0.001). Yaşamınız boyunca alkol kullandınız mı? sorusuna Evet diyenlerin yaş ortalaması 16,26±1,03 hayır diyenlerin yaş ortalamasından 15,70±1,04 daha yüksekti (t=18.998, p<0.001). Yaşamınız boyunca cinsel ilişkide bulundunuz mu? sorusuna Evet diyenlerin yaş ortalaması (16,59±1,02) hayır diyenlerin yaş ortalamasından (15,91±1,05) yüksekti (t=15.676, p<0.001). İlk kez kaç yaşında cinsel ilişkide bulundunuz? sorusunu yaşamı boyunca en az bir kez cinsel ilişkide bulunan 687 kişiden 635 (%92,43) kişi cevapladı. Cinsiyete göre ortalama yaş fark göstermiyordu (t=1.266, p=0.206). Devlet okulunda okuyanlarla özel okulda okuyanların ortalama yaşı fark göstermiyordu (t=1.892, p=0.059). Genel lisede öğrenim görenlerin ortalama yaşı (15,22±1,17); meslek lisesinde öğrenim görenlerin ortalama yaşından (15,02±1,23) yüksekti (t=2.133, p=0.033) (Grafik 3). Grafik 3: Katılımcıların cinsel ilişkiye başlama yaşı İlk sigara kullandığınızda kaç yaşındaydınız? sorusunu toplam 1440 kişi cevap verdi. Sigara başlama yaşlarının yaşlarında yoğunlaştığı ve 15 yaşında pik yaptığı dikkati çekmekteydi (Grafik 2). Ortalama sigaraya başlama yaşı 13,50±2,46 yıl olarak bulundu. Kızların ortalama ilk sigarayı deneme yaşı (14,29±1,81) erkeklerden (13,00±2,67) daha yüksekti (t=10.822, p<0.001). Devlet okulunda okuyanların ortalama sigarayı deneme yaşı (13,46±2,46), özel okulda okuyanlardan (14,12±2,30) düşüktü (t=2.257, p=0.024). Ayrıca genel lisede öğrenim görenlerin ortalama sigarayı deneme yaşı (13,78±2,41), meslek lisesinde öğrenim görenlerin ortalama sigarayı deneme yaşından Son 3 yıl içinde birden fazla sayıda partnerle cinsel ilişkide bulundunuz mu? sorusunu yaşamı boyunca en az bir kez cinsel ilişkide bulunan 687 kişiden 657 (%95,63) kişi cevapladı. Katılımcıların %32,6 sı evet dedi. Cinsiyete göre anlamlı fark görülmedi (x 2 =1.485, p=0.223). Evet diyenlerin yaş ortalaması ile hayır diyenlerin yaş ortalaması farklı değildi (t=0.501, p=0.617). Son cinsel ilişkinizde hangi doğum kontrol yöntemini (doğum kontrol hapı, prezervatif vb.) kullandınız? sorusunu son cinsel ilişkide doğum kontrol yöntemi kullanan 359 kişiden 275 (%76,6) kişi cevapladı. En sık kullanılan yöntem prezervatifti 695

10 (%97,5). Hiç gebe kaldınız mı? sorusunu yaşamı boyunca en az bir kez cinsel ilişkide bulunan 21 kız öğrenciden 14 (%66,66) öğrenci cevapladı. Katılımcıların sadece 1 i (%7,1) evet dedi. Çalışmamızda yaşam boyu en az bir kez tabanca taşımış olma durumuna etki eden faktörler için lojistik regresyon modeli oluşturuldu. Tabanca taşıma durumunu cinsiyetin erkek olmasının 3,3 kat, genel lisede okumanın 1,7 kat, alkollü araba kullanımının 4,3 kat, bıçak taşımanın 9,7 kat, fiziksel kavgaya karışmanın 2,2 kat, düzenli sigara kullanımının 2,3 kat arttırdığı saptandı. Çalışmamızda bıçak, çakı gibi delici ve kesici alet taşıma durumuna etki eden faktörler için lojistik regresyon modeli oluşturuldu. Cinsiyetin erkek olmasının 3,3 kat, sınıf düzeyi artışının 1,3 kat, tabanca taşımanın 15,9 kat, okulda güvende olmayacağını hissetmenin 2 kat, okulda tehdit, yaralanma olmasının 1,5 kat, fiziksel kavgaya karışmanın 5 kat arttırdığı saptandı. Sınıf düzeyindeki artışın yaştan bağımsız olarak etkili olması dikkat çekicidir. Çalışmamızda fiziksel kavgaya karışma durumuna etki eden faktörler için lojistik regresyon modeli oluşturuldu. Cinsiyetin erkek olmasının 3,3 kat, özel okulda okumanın 2 kat, yıl kaybı olmasının 1,8 kat, tabanca taşımanın 2 kat, bıçak taşımanın 4,9 kat, okulda güvende olmayacağını hissetmenin 1,5 kat, okulda tehdit, yaralanma olmasının 4,7 kat arttırdığı saptandı İntihar girişiminde bulunmaya etki eden faktörler için oluşturduğumuz lojistik regresyon modelinde cinsiyetin kız olmasının 1,7 kat, eğitim boyunca yıl kaybı olmasının 1,9 kat, 15 gün veya fazla üzüntü, ümitsizlik hissinin 1,9 arttırdığı saptandı. Çalışmamızda düzenli sigara kullanımına etki eden faktörler için lojistik regresyon modeli oluşturuldu. Yaş artışının 1,3 kat, meslek lisesinde okumanın 1,7 kat, sınıf düzeyi artışının 1,6 kat, yıl kaybı olmasının 2,2 kat, tabanca taşımanın 2,8 kat, bıçak taşımanın 1,7 kat, en az bir kez alkol kullanmanın 2,5 kat etkilediği saptandı. Üst sınıflarda okuma yaştan bağımsız olarak burada da etkili görülmektedir. Çalışmamızda yaşamı boyunca en az bir kez cinsel ilişkide bulunmaya etki eden faktörler için lojistik regresyon modeli oluşturuldu. Cinsiyetin erkek olmasının 45,5 kat, özel okulda okumanın 2,5 kat, sınıf düzeyi artışının 1,7 kat, yıl kaybı olmasının 3,3 kat, alkollü araba kullanmanın 2,6 kat, bıçak taşımanın 1,7 kat, okulda tehdit, yaralanma olmasının 1,7 kat, fiziksel kavgaya karışmanın 2,2 kat, düzenli sigara kullanmanın 2,4 kat etkilediği saptandı. TARTIŞMA Araştırmamız Edirne ilindeki lise öğrencilerinde bazı riskli davranışların dikkat çekici düzeyde yüksek olduğunu göstermektedir. Kasksız bisiklet ve motorsiklet kullanma gibi bir kültür sorunu olarak sayılabilecek riskli davranışların yanında sigara ve alkol kullanımı da önemli bir sorundur. Diğer taraftan, riskli cinsel davranışlar da üzerinde durulması gereken önemli bir konu olarak dikkati çekmektedir. Okullarda ateşli silahlarla meydana gelen üzücü olayların artması ve bu olayların medyada yer alması bu konuya dikkatlerin çekilmesine neden olmuştur. Ergin in çalışmasında üzerinde tabanca taşıma ve okulda tabanca taşıma oranları sırasıyla %6,4 ve %17,2 dir (7). Ancak Ergin çalışmasında son 1 yıl üzerinden değerlendirme yapmıştır. Aradaki metodolojik farka rağmen, bizim çalışmamızla benzer oranlar görülmüştür. Okulda aynı eylemin gerçekleştirilmesi yönüyle oranlardaki benzerlik çarpıcı düzeydedir. Kara ve ark. tarafından Kocaeli nde yapılan çalışmada ise son 1 ay için tabanca, bıçak, sopa gibi bir silah taşıma oranı %10,7 olarak bulunmuştu. Buradaki fark bıçak, sopa gibi araçların ilave edilmesinden kaynaklanıyor olabilir. Çalışmamızda erkeklerde bu oran daha yüksekti. Ergin in7 çalışması ve Kara ve ark. tarafından yapılan çalışmanın sonuçları da bu yöndedir (8). Ergin in çalışmasında da (%11,7) benzer bir oran bulunmuştur (7). Her iki çalışmada da erkeklerde oran daha fazla bulunmaktaydı (8). Çalışmamızda sınıf düzeyi yükseldikçe oran artıyordu. Ergin in çalışmasında da oranlar (9. sınıfta %9,1, 10. sınıfta %10,9, 11. sınıfta %15,8) benzer bulunmuştur. Ergin in7 çalışmasında fiziksel bir kavgaya karışma oranı %30,2 ve erkeklerde daha fazla, okulda ise aynı durumun %59,6 oranında olduğu saptanmış. YRBS-2005 ABD sonuçlarına göre de fiziksel kavgaya karışma oranı son bir yıl için %35,9 olarak bulunmuştur. Bizde daha düşük seviyededir (9). Oranın bizde daha az olması sevindirici olmakla birlikte kabul edilebilir düzeyde değildir. Yapılan çalışmalar bu durumun erkeklerde daha fazla olduğu yönündedir (7,10). Bizim sonuçlarımıza göre erkeklerde oranın fazla olması cinsiyet rolleri ile ilişkili olabilir. Son bir yılda intihar etmeyi düşünme ABD YRBS-2005 sonuçlarında %16,9 olarak bulunmuş olup (kızlarda %21,8, erkeklerde %12) bizim sonuçlarımıza benzerdir (9). Ergin in çalışmasında ise bu oran %22,4 olarak bulunmuştu (7). Kara ve ark. tarafından yapılan çalışmada bu oran %17,7 dir (8). Yapılan çalışmalarda kız öğrencilerde bu duruma 696

11 bizim çalışmamızla uyumlu olarak daha fazla rastlanmaktaydı (7,8,11). Gençlerde sigara içme oranlarını saptamaya yönelik DSÖ, CDC, UNICEF ve Milli Eğitim Bakanlığı ile işbirliği içerisinde düzenlenen Küresel Gençlik Tütün Araştırması nda öğrencilerin %29,3 ü en az bir kez sigara içmeyi denediğini belirtmiştir (12). Ögel ve ark. tarafından yapılan bir çalışmada yaşam boyu en az bir kez tütün kullanım yaygınlığı %37 dir (13). Erdem ve ark. tarafından 10. sınıf öğrencilerine yönelik yapılmış bir çalışmada yaşam boyu en az bir kez tütün kullanım yaygınlığı %34.3 olarak bulunmuştur (14). Güraksın ve ark. yaptığı bir çalışmada yaşla birlikte sigarayı deneme oranlarının arttığı belirtilmiştir (15). ABD YRBS-2005 sonuçlarında sigarayı yaşam boyu en az bir kez deneme oranı %54,3 olarak saptanmış olup bu oran sınıf düzeyi ile artış göstermektedir (9). Çalışmamızda katılımcıların sigarayı denedikleri yaş ortalaması 13,5±2,46, ortanca yaş 14 olarak bulundu. Çelik ve ark. (16) tarafından Manisa da lise öğrencilerinde yapılan bir çalışmada yaş ortalaması 13,2± 2,7 olarak bulunmuş, Ünlü ve ark. (17) tarafından Afyon da yapılan bir diğer çalışmada da sigaraya başlama yaşı 12,4±2,59 olarak saptanmış, Edirne lise öğrencilerinde Karlıkaya nın (18) yaptığı çalışmada ise ilk deneme yaşının 13±3,4 olduğu bulunmuştur. Sonuçlar çalışmamıza benzerlik göstermektedir. Ülkemizde yapılan araştırmalar sigara tüketiminin nüfus artış oranına göre daha büyük bir hızla yükseldiğini sigara içenlerin yaş ortalamasının eski yıllara göre gittikçe düştüğünü göstermektedir (19). Ayrıca ergenlerde tütüne başlama oranı ortaokul-lise ve lise-üniversite gibi geçiş dönemlerinde daha fazla olmaktadır (20,21) Ögel ve ark. tarafından yapılan çalışmada öğrencilerin %22 sinin her gün sigara içtikleri bulunmuş (22). Ercan ve ark. tarafından yapılan çalışmada ise öğrencilerin %14'ünün her gün sigara içtiği saptanmıştı (23). İlk çalışmanın 1998, diğer çalışmanın 2000 yılında yapıldığı dikkate alınırsa aradan geçen süre zarfında bu oranda bir azalma olduğu anlaşılmaktadır. Üst sınıflarda okumanın yaştan bağımsız olarak sigara içiciliğini artırması üst sınıflarda bu davranışın daha kabul edilebilir algılandığının göstergesidir. Bu etki ergenler yanında muhtemelen ebeveyn ve öğretmenlere de yansımaktadır. Çalışmamızda halen düzenli sigara kullananların %58,2 sinin son bir yılda sigarayı bırakmayı denediği, %47,3 ünün önümüzdeki 6 ay içinde sigarayı bırakmayı düşündüğü, %36,1 inin ise önümüzdeki 1 ay içinde sigarayı bırakmayı planladığı görüldü. Sonuçlar öğrencilerin yoğun olarak sigarayı deneseler bile en azında yarısının bu durumdan memnun olmadığını düşündürmektedir. Bu onların sağlıklı davranışa dönme motivasyonlarının yüksek olduğuna işaret etmektedir. Oysa ergen ve genç erişkinlere yönelik sigara bıraktırma uygulaması hemen hemen hiç yoktur olanlar ise yeterli değildir. Gençler arasında yoğun sigara kullanımı olması nedeniyle sigara karşıtı etkinliklere ve sigara bıraktırma çalışmalarına ihtiyaç vardır. Ercan ve ark. tarafından yapılan çalışmada alkol kullanma oranı %61 olarak saptanmıştı (23). Ögel ve ark. yaptığı çalışmada bu oran %51,2 olarak bulunmuştur (13). Bu çalışmada öğrenciler arasında yaşam boyu en az bir kez kullanım yaygınlığı en yüksek olan madde alkoldür. Bu oran çalışmamızla benzerdir. Erdem ve ark. tarafından 10. sınıf öğrencilerine yönelik yapılmış bir çalışmada yaşam boyu en az bir kez alkol kullanım yaygınlığı %49,7 olarak çalışmamıza yakın bir sonuçtur (14). Özkan ın çalışmasında ömür boyu alkol alma prevalansı %40,4 olarak bulunmuş olup erkeklerde bu oran daha fazla görülmüştür (24). Bizim çalışmamızda da erkeklerde bu oran benzer çalışmalardan daha yüksek bulunmuştur. Özkan ın çalışmasında alkole başlama yaşı 14,2±2,1 olarak bulunmuş olup, erkeklerde bu yaşın daha küçük olduğu saptanmış (24). Bu durum çalışmamızla uyumludur. Okul sınırları içinde uyuşturucu madde teklif edilmesi oranı Özkan ın çalışmasında oran %1,8 dir (24). Bir diğer çalışmada uçucu madde bağımlıları arasında ilk kez madde kullanmaya başlama yaşı 12,1±2,5 bulunmuştur (25). Özkan ın çalışmasında da başlama yaşı en küçük 12,0±1,6; madde olarak uhu bulunmuştur (24). Yapıştırıcı-bally, boya-tiner gibi maddelerin nispeten daha erken yaşta başlanıyor olması, satışlarının legal olması ve kolay ulaşılır olmasına bağlanabilir. Madde kullanım oranları olarak büyük ihtimalle buz dağının üstünü görebiliyoruz. Olayın boyutu büyük, tehlikeli ve öldürücüdür. Beraberinde diğer riskli davranışları da getirebileceği göz önüne alınırsa koruyucu önlemlerin önemi büyüktür. Toplumdaki genel yaklaşım ve bakış açısı nedeniyle kızların cinsel illişkilerini gizleme erkeklerinse abartma eğiliminde olabilecekleri göz önünde bulundurulmalıdır. İstanbul da 10. sınıf öğrencilerinde yapılmış bir çalışmada katılımcıların %19,9 unun hayatları boyunca en az bir kez cinsel ilişkide bulunduğu saptanmış, erkeklerde oran daha fazla bulunmuş ve ilk cinsel deneyim yaşı ağırlıklı olarak yaşlar arasında olduğu saptanmış. Aynı çalışmada okul başarısı kötü olan öğrencilerin iyi 697

12 olan öğrencilere göre karşı cinsle cinsel ilişkiye girme oranlarının yüksek olduğu gözlenmiş (26). ABD YRBS 1991 yılında %46,2 olan en son ilişkide kondom kullanma oranı 2005 yılında %62,8 e yükselmiştir (9). Kara ve ark. tarafından yapılan çalışmada en son ilişkide kondom kullanma oranı %37,1 olarak bulunmuştur (8). İlk cinsel deneyim oranı konusundaki çalışmamızın lise öğrencilerinde yapıldığı göz önünde bulundurulduğunda oranın daha düşük çıkması beklenen ve istenen bir durumdur. Ülkemizde lise dönemine ait konu ile ilgili çalışmalar yetersizdir. Ancak ergenlik döneminde bölgesel farklılıklar olabilse de küçümsenemeyecek bir oranda cinsel etkinlik söz konusudur. Gençler üzerinde yapılan arzu edilen cinsel ilişki yaşının, gençlerin daha fazla sorumlulukla hareket ettikleri yaşlara taşınması olsa da sağlıklı cinsellik ve korunma yöntemleri konusunda ergenleri bilgilendirmek önemlidir. Gençlerin cinsel sağlık ve üreme sağlığı ile ilgili çalışmalar özellikle gelişmiş ülkelerde gençlerin cinselliklerini güvenli ve sorumlu bir şekilde yaşamaları açısından gittikçe önem kazanan bir alan haline gelmiştir (27). Diğer taraftan gelişmekte olan ülkelerde gençlerin cinsel sağlık ve üreme sağlığı erken yaşta evlilik ve doğurganlık açısından önemli bir konudur. Bölgeler ve yerleşim birimleri arası farklılıklar nedeni ile ülkemizde her iki durum da geçerlidir (27). Ergenlerde yapılandırılmış bir cinsel eğitim oldukça önemlidir (28). ABD deki kondom kullanım oranlarının yıllar içinde artmış olması konuya değinildiğinde sonuç alınabileceğini göstermesi bakımından ümit vericidir. Ergenlik dönemi bireyin hayatına yeni tecrübelerin, bir takım riskli davranışların girdiği ve değişimlerin yaşandığı bir dönem olarak karşımıza çıkar. Bu dönemde kazanılan davranışların sonuçları erişkin döneme kadar yansıyabilmektedir. Bu döneme ait riskli davranışların belirlenip değerlendirilmesi önemli bir çalışma alanını oluşturur. Son yıllarda ergenlere yönelik ailelerin ve toplumun kaygıları da artmaktadır. Ancak ülkemizde halen ergenlerin riskli sağlık davranışlarına yönelik yapılandırılmış bir izlem programı bulunmamaktadır. Ülkemizde kalıcı ulusal bir yöntem geliştirilmemiş de olsa da bu döneme ait riskli davranışları belirleme ve boyutunu saptamaya yönelik çabalar görülmektedir. Yıllar içinde ergenlik dönemine ait sigara, alkol, uyuşturucu madde kullanımı, şiddet davranışı gibi sağlık açısından riskli davranışlar artış göstermektedir. Bu sorunlar gençlerin yaşları gereği, en yoğun bir arada bulundukları yer olan liselerimizin sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu döneme ait sorunların belirlenip uygun girişimlerin ülke çapında planlanabilmesi için konu hakkında araştırmalara gereksinim vardır. Kesitsel çalışmalar yapıldıkları toplumun o anki sağlık durumunu gösteren önemli çalışmalar olsa da sağlık politikalarını belirleyebilmek amacıyla bu tür çalışmalar ülke genelini yansıtabilecek düzeye çıkarılmalıdır. Çalışmamızın bu yöndeki girişimlere katkı sağlayacağı kanaatindeyiz. SONUÇ Bu araştırmada lise öğrencilerinde sigara ve alkol kullanımının yaygın olduğu, trafik güvenliği önlemleri konusunda yeterli bilinç oluşmadığı gözlendi. Çeşitli riskli davranışlar birlikte görülme eğiliminde olduğu saptandı. Özellikle erkek öğrenciler ve üst sınıfta okuyanların daha fazla risk altında olduğu değerlendirilmektedir. Takip ettiği bireyleri bir bütün olarak değerlendiren aile hekiminin ergenlere hizmet verirken tüm bu riskli davranışları da dikkate alması gereklidir. Bu durumda ergenlik çağındaki gençlerin sağlık açısından riskli davranışları olabileceği göz önünde bulundurularak hekim, aile ve eğitmenleri de kapsayan multidisipliner ve biyopsikososyal yaklaşım sağlıklı sonuçlara erişebilmek için son derece önemlidir. KAYNAKLAR 1. WHO. Child and adolescent health and development. WHO 2004; Available at: URL: _eng.pdf [Erişim Tarihi: ]. 2. UNICEF. Türkiye'de büyümek. UNICEF Türkiye Bülteni 2006;Available at: URL: [Erişim Tarihi: ]. 3. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA 2003). Hacettepe Nüfus Etüdleri Enstitüsü 2003;Available at: URL: ta/turkce/bolum2.pdf. [Erişim Tarihi: ]

13 4. Brener ND, Kann L, McManus T, Kinchen SA, Sundberg EC, Ross JG. Reliability of the 1999 youth risk behavior survey questionnaire. J Adolesc Health. 2002; 31(436): CDC. Body Mass Index. CDC 2007;Available at:_url:_http:// ssesing/bmi/index.html. [Erişim Tarihi: ]. 6. Neyzi O, Alp H, Orhon A. Sex maturation in Turkish girls. Ann Hum Biol. 1975; 2: Ergin A. Adolesanların Sık Karşılaştığı Kasıtsız Ve Kasıtlı Yaralanmalara Yönelik Riskli Davranışların Adana İl Merkezindeki Lise Öğrencileri Arasındaki Yaygınlığı (tez). Adana: Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi; Kara B, Hatun Ş, Aydoğan M, Babaoğlu K, Gökalp AS. Kocaeli ilindeki lise öğrencilerinde sağlık açısından riskli davranışların değerlendirilmesi. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi. 2003; 46: CDC. YRBSS National youth risk behavior survey: CDC 2005;Available at: URL:_http:// S/ [Erişim Tarihi: ]. 10. Gunbaum JA, Lowry R, Kann L, Pateman B. Prevalence of health risk behaviors among Asian American/Pacific Islander high school students. J Adolesc Health. 2000; 27: Payci SO, Ergin A, Saatci E, Bozdemir N, Akpınar E, Ergun G. Suicidal thought and behavior in high school students in Adana. Coll Antropol. 2005; 29(2): Demirel H, Işık BE, Tunçel M, Güzelgöz O. Madde kullanım ve bağımlılığı ile mücadele programları küresel gençlik tütün araştırması. Ankara: TC Sağlık Bakanlığı; Ögel K, Taner S, Eke C, Erol B. İstanbul'da onuncu sınıf öğrencileri arasında tütün, alkol ve madde kullanım yaygınlığı raporu. İstanbul: Yeniden Yayın; Erdem G, Eke CY, Ögel K, Taner S. Lise öğrencilerinde arkadaş özellikleri ve madde kullanımı. Bağımlılık Dergisi. 2006; 7(3): Güraksın A, Ezmeci T, İnandı T, Vançelik S, Tufan Y. Erzurum il merkezinde ortaokul ve lise öğrencilerinde sigara içme sıklığı. Atatürk Üniversitesi Tıp Dergisi. 1998; 30: Çelik P, Esen A, Yorgancıoğlu A, Şen F, Topçu F. Manisa ilinde lise öğrencilerinin sigaraya karşı tutumları. Toraks Dergisi. 2000; 1(1): Ünlü M, Orman A, Şen TA, Doğan N, Tuncer GZ. Factors affecting the cigarette smoking habits among students in Afyon-Turkey. Akciğer Arşivi. 2004; 1: Karlıkaya C. Edirne'de lise öğrencilerinde sigara içme prevalansı kaçakçılık, reklamlar ve ergenlerin sigaraya ulaşması. Toraks Dergisi. 2002; 3(1): Bilir Ş, Mağden D. Ankara şehir merkezindeki liselerin ikinci sınıf öğrencilerinin sigara-alkol ve ilaç alma alışkanlığının araştırılması. Sağlık Dergisi. 1984; 58(1-3): Yorulmaz F, Aktürk Z, Dağdeviren N, Dalkilic A. Smoking among adolescents: relation to school success, socioeconomic status, nutrition, and self-esteem. Swıss Med Wkly. 2002; 132: Türe M, Kurt İ, Aktürk Z. Tıp öğrencilerinin sigara ve alkol kullanımının frontal lob kişilik ölçeği ile ilişkisi. Trakya Üniversitesi Tıp Fak Derg. 2006; 23(1): Ögel K, Tamar D, Evren C, Çakmak D. Lise gençleri arasında sigara, alkol ve madde kullanım yaygınlığı. Turk Psikiyatri Derg. 2001; 12(1): Ercan O, Alikaşifoğlu M, Erginöz E, Kaymak AD, Bçrol Hİ, Aktuğlu Ç. İstanbul lise gençlerinde riskli davranışların sıklığı ve cinsiyete göre dağılımı (Cerrahpaşa Gençlik Sağlığı Araştırması 2000). Türk Pediatri Arşivi. 2001; 36(4): Özkan A. Adana İl Merkezinde Bulunan Liselerde Okuyan Öğrencilerde Alkol Ve Uyuşturucu Yatkınlığının Araştırılması (tez). Adana: Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi; Ögel K. Ergen uçucu madde bağımlılarının özellikleri. İstanbul: UMATEM; Ögel K, Eke C, Erdoğan N, Taner S, Erol B. İstanbul'da gençler arasında cinsellik araştırması raporu. İstanbul. Yeniden Yayın; TC Sağlık Bakanlığı Ana ve Çocuk Sağlığı Aile Planlaması Genel Müdürlüğü. Cinsel sağlık ve üreme sağlığı ulusal stratejiler ve eylem planı. Kadın Doğum Dergisi. 2005; 4(2):

14 28. Dağdeviren N, Öner L, Aktürk Z, Şahin EM, Özer C. Does medical education chance sexual health behaviors. London: Elsevier; 2002, p