DOĞRUSAL HEDEF PROGRAMLAMA YÖNTEMİ İLE TÜRKİYE DEKİ SİGORTA ŞİRKETLERİNİN PERFORMANSLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Yıl:4 Saı:7 Bahar 005/ s.9-9 DOĞRUSAL HEDEF PROGRAMLAMA YÖNTEMİ İLE TÜRKİYE DEKİ SİGORTA ŞİRKETLERİNİN PERFORMANSLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Münevver TURANLI Ali KÖSE ÖZET İnsanlar gerek günlük gerekse iş aşamlarında kararlar alarak haatlarına devam etmektedirler. Bu kararlar kimi zaman önemsiz kararlar olmakla birlikte çoğu kez oldukça önemli sonuçlara neden olmaktadır. Bir kararın verilebilmesi için birden fazla seçeneğin olması gerekmektedir. Bölece karar verecek olan kişi fadası en fazla olan seçeneği seçerek kararını belirleecektir. Bütün sektörlerde işletme öneticileri kararlarını alırken bulundukları sistemin apısını ve özelliklerini çok ii bildikleri takdirde optimum karara ulaşabilirler. Çok amaçlı karar alma birden fazla amaç söz konusu olduğunda vea tek bir amacın çözümü için birden fazla seçenekle karşılaşıldığında ortaa çıkar. Bu nedenle çok amaçlı karar alma problemi belirli faktörlerin oluşturduğu bir faktörler grubunu içerir. Bu çalışmada doğrusal hedef programlama öntemi kullanılarak sigorta şirketlerinin performansları karlılık likidite ve kapasite açısından değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Karar Alma Çok Amaçlı Karar Alma Doğrusal Hedef Programlama. THE EVALUATION OF INSURANCE COMPANIES PERFORMANCE IN TURKEY WITH LINEAR GOAL PROGRAMMING METHOD ABSTRACT In their dail lives or careers people make decisions. Sometimes these decisions ma not be important. But generall their results are critical. There must be multiple choices to make a decision. So that decision maker has the opportinit of choosing the one which is the most useful. Business managers of all sectors can make optimum decisions if the have sufficient knowledge about proporties of the sstem in which the work. Multi-objective decision making arises when more then single objective exists or when there are more then one choices for the solution of an objective. So multi-objective decision making problems consists of a group of factors. This paper evaluated performance of insurance companies with respect to efficienc liquidt and capacit b using linear goal programming method. Kewords: Decision Making Multi Decision Making Linear Goal Programming. İstanbul Ticaret Üniversitesi İdari Bilimler FakültesiÜsküdar-İSTANBUL mturanli@iticu.edu.tr Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Yükseokulu Göztepe-İSTANBUL aliskose@ahoo.com 9

2 Münevver Turanlı Ali Köse. GİRİŞ Karar alma üzıllardır var olan ve insanın düşünce apısının değişmesile sürekli gelişen bir kavramdır. Başlangıçta tek amaç doğrultusunda alınan kararlar amaç ve tercih değerlerindeki farklılaşmaların arattıgı bir sonuç olarak birden fazla amacı sağlamaa önelik sistemlere doğru ilerlemee başlamıştır. Yıllar geçtikçe gerek teknolojik gerekse işletmelerin çevresel faktörlerindeki gelişmeler nedenile günümüzde bireler vea işletmeler tek bir amacı optimum seviee getirmek erine eş zamanlı birden fazla amacı optimum seviee getirmee çalışarak zaman ve maliet değerlerini en aza indirgemei amaçlamaktadırlar. Bu durum birelerin vea işletmelerin çok amaçlı karar alma problemleri ile karşı karşıa olduğunu gösterir. Bu süreç içerisinde çok amaçlı karar problemlerinin çözümüne ilişkin çeşitli öntemler geliştirilmiş ve bilimsel öntemler ışığı altında çok amaçlı karar alma problemlerinin çözümü araştırılmıştır. Bulunan çözüm değerlerinin geçerliliği ugulamada elde edilen başarılı sonuçlar ile kendini göstermiştir. Birbiri ile çelişen amaçlar içeren problemlerin çözümünde tüm amaçlar her zaman anı önem derecesine sahip değildir. Bu nedenle öntemler geliştirilirken genellikle amaçlar arasındaki öncelikler dikkate alınmaktadır. Birçok sistemde olduğu gibi finans sisteminde birbirile çelişen çok çeşitli amaçlar söz konusudur. Bu çelişkiler işletmelerin karşı karşıa kaldığı etkenlerin ve kısıtlaıcıların sürekli olarak artmasıla daha da karmaşık bir hal almaktadır. Bu amaçlar arasında seçim apacak olan finansal önetim gelişmekte olan analitik öntemleri sıklıkla kullanmakla birlikte bazen bu öntemleri gözardı edip sadece kendi bilgi ve tecrübelerine daanarak kararlar almaı tercih etmektedir. Şüphesiz karar alıcıların bilgi ve tecrübesinin üksek düzede olması alınacak kararları pozitif önde etkileecektir ancak bilginin ve teknolojinin sınırsız olduğu günümüzde karar alıcının bilgi ve tecrübesinin anında analitik öntemleri dikkate alması başarıı daha çabuk getirecektir. Bu nedenle finans sistemi içinde de çok amaçlı karar alma öntemleri kendisine çok fazla kullanım alanı bulmuştur.. ÇOK AMAÇLI KARAR ALMA Karar alma bir amaca ulaşmak için eldeki olanak ve koşullara göre mümkün olabilecek çeşitli hareket biçimlerinden en ugun olanını seçmektir. Tanımdan da anlaşılacağı üzere tüm karar problemlerinin bir amacı olmalıdır. Fakat en güç olanı ele alınacak özel amacın seçimidir (Öztürk 987). 0

3 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 005/ Karar alma esnasında karar alıcı kararın sonucu hakkında üç durum ile karşı karşıadır. İlk durumda herhangi bir kararın alınabilmesi için karar alma problemindeki bütün seçeneklerin sonuçları bilinior olabilir (Turanlı 988). Bu belirlilik ortamında karar alıcı amacına en ugun seçeneği kolaca belirleecektir. İkinci durumda karar alıcı seçeneklerin hangi şartlar altında hangi sonuçları vereceğini bilmior olabilir. Bu durumda karar alıcı bu belirsizlik ortamında çeşitli tekniklere göre seçimine en ugun gelen kararı almak zorundadır (Bernard 990). Üçüncü durumda ise karar alıcı bütün seçeneklerin her koşul altında alacağı sonuçları belirli olasılık değerleri ile belirleebilir. Bu durumda karar alıcı elindeki olasılık değerlerinden ararlanarak optimum amaca önelik bir seçim apacaktır. Olasılıkların geçmiş deneimlerden hareketle belirlendiği durumlarda süreç risk altında karar alma olarak belirlenir (Cross: 995). Karar problemlerinin çözümünde genellikle tek amaç üzerinde oğunlaşma sonuçlara kola bir şekilde ulaşma açısından oldukça etkilidir. Ancak karşılaşılan sorunlar bulundukları sistem içinde tek amaçtan ziade birden fazla vea birbirlerile çelişen amaçlar olarak ortaa çıkmaktadır. Birden fazla amacın optimal çözüm değerlerine ulaşabilmek için zaman içerisinde çok saıda öntem geliştirilmiştir. Bu öntemlere genel olarak çok amaçlı karar alma öntemleri denilmektedir. Çok amaçlı karar kapsamının ana fikri her bir bölümün merkezindeki karar alıcı tarafından bölümler içindeki büük problemlerin anlaşılır olmasının sağlanması ve bu problemlerin çözüme ulaşması şeklinde açıklanabilir (Goodwin ve Wright 99). Çözüm karar alıcının kendi tercih durumu ile tutarlı hareket etmesi halinde kendi alternatif çözümünün seçileceğine işaret eder. Çok amaçlı karar alma modellerinde iki önemli temel aklaşım vardır. Bunlardan biri sonuç önlendirme aklaşımı diğeri ise süreç önlendirme aklaşımıdır (Zelen 98). Sonuç-önlendirme aklaşımının temelinde eğer bir karar sürecinin sonucu önceden doğru olarak biliniorsa ki bu aklaşımın temelini oluşturur o zaman karar süreci açıkça anlatılır. Bu aklaşımdaki karar analizinin kuralı basit ve çok özellikli fada teorileri gibi benzeri teorilerde sorulan ne ve ne zaman sorularından çok nasıl sorusunu soran bir önlendirmedir. Süreç-önlendirme aklaşımında ise; temelde belirlenen karar süreci bir tane olduğunda bu karar süreci doğrultusunda sonuç önceden doğru olarak tahmin edilebilir.

4 Münevver Turanlı Ali Köse Çok amaçlı karar alma öntemleri son ıllarda oldukça ilerleme sağlanmış öntemlerdir. Fakat geliştirilen öntemlere rağmen uzun ıllardır kullanılmakta olan ve birçok araştırmacı tarafından geçerliliği şüphe götürmeen öntemler de hala üstünlüklerini sürdürmektedirler. Çok amaçlı karar alma öntemlerinde lineer cebir simpleks öntemi ve bazı bilgisaar paket programlarının kullanım bilgisine ihtiaç duulduğu görülmektedir. Bu ihtiaçların giderilmesi ile birlikte matematiksel apıda er alan maksimizason vea minimizason problemi çözülerek karar alıcıa seçim aşamasında ardımcı olunur. Çok amaçlı karar alma problemleri ugulama alanlarına amaç ve kısıtlarına ve karar alıcı ile ilişki düzelerine göre sınıflandırılır. Bunlardan ugulamada oldukça geniş kullanım alanı olan Doğrusal Hedef Programlama öntemi amaç ve kısıtlarına göre olan sınıflandırma içinde er almaktadır.. DOĞRUSAL HEDEF PROGRAMLAMA YÖNTEMİ Hedef programlama ilk defa doğrusal hedef programlama olarak Charnes ve Cooper tarafından önerilmiştir (Charnes ve Chooper 96). Yöntemin temelinde amaçların önem derecesine göre sıralanması ve hedeflerin belirlenmesi atar. Bu öntem amaçların hepsini birer kısıt haline dönüştürür ve önem sırasına göre hedeflerden sapmaları minimize etmee çalışır. Yapılan araştırmalar olası hataları önlemek için karar alıcının değişik önem sırası ve hedefler ile problemi bir kaç kez çözmesini tavsie etmektedir (Ching-Lai ve Masud 979). Bu öntemde; saptanan hedeflerden sapmaları minimize etmee çalışırken her bir amaç fonksionu için karar verici tarafından tanımlanmış öncelik ve ağırlık katsaıları dikkate alınır. Hedef programlama tekniği apısal olarak tüm sapmalar toplamını minimize eden bir teknik olmasından ziade mümkün olduğu kadar daha üksek öncelikli sapmaları minimize eden bir tekniktir (Kuruüzüm 998). Ugulamada karşılaşılan bir başka durum ise hedefler için belirlenecek önem düzelerinin eşit olması şeklinde ortaa çıkar. Hedefler anı derece önemli olduklarında amaç çok basit olarak istenmeen sapmaların toplamının en küçüklemesi olarak açıklanır (Cinemre 00). Doğrusal hedef programlama probleminin maksimizason olarak genel ifadesi aşağıdaki gibidir.

5 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 005/ Max (f (x) f (x) f m (x)) g k (x) b k x 0 k = p Doğrusal hedef programlama probleminin minimizason olarak genel ifadesi ise aşağıdaki gibidir. Amaç fonksionu; Min ( w k p k (d i /- ) kısıtlar g i (x) d - i - d i = b i g k (x) 0 x i d - i d i 0 (d - i ) (d i ) = 0 i = m k = p Burada p k karar alıcının modeldeki amaç fonksionlarından sapmaların hedef fonksionunda hangi sırada minimize edileceğini belirtir önceliklerin önem seviesi p k p k p k... p kn şeklindedir. Bu durumda ugulamada en üksek önceliğe sahip sapma değişkeni (p k ) minimize edilir daha sonra diğer öncelikli sapma değişkeni için işlem apılır w k karar alıcı tarafından tanımlanan ağırlık katsaılarıdır. b i karar alıcı tarafından amaçlar için belirlenmiş hedef değerlerdir. d i - ve d i lar i. hedefteki artı ve eksi sapmaları göstermektedir. (d i - ) (d i ) = 0 koşulu herhangi bir aşamada anı denkleme ait iki sapma değişkeninin anı anda pozitif değer alamaacağını gösterir. Hedef programlama amaçlarda medana gelen sapmaları minimize etmei amaçlaan bir teknik olduğuna göre problem doğrusal hedef programlamada minimizason problemi olarak düşünülür ve bu durumda amaç fonksionu ve hedef denklemleri aşağıdaki gibi belirlenir (Lee 97); Min {w (d - d ) w (d - d ) w i (d - d )} g k (x) d - i - d i = b k g i (x) d - ki - d ki = b i d - i d i 0 (d - i ).(d i ) = 0 k = p i = m

6 Münevver Turanlı Ali Köse Görüldüğü gibi problemde amaç fonksionu daha önce tanımlanan başarı fonksionlarından oluşmakta ve orjinal amaç fonksionları hedef denklemleri haline dönüşmektedir. Bölece m tane orjinal amaç fonksionu ve p tane kısıttan oluşan maksimizason problemi (pm) hedef denklemi haline dönüşür. Dönüştürmenin tamamlanmasının ardından problem doğrusal hedef programlama öntemi ile çözülür. Ulaşılan sonuçlar karar alıcıa sunulur ve karar alıcı bu sonuçlar arasından en ugununu seçer. 4. UYGULAMA Bu çalışmada Türk Sigorta Sektöründe haat dışı branşlarda er alan şirketlerin finansal oranları dikkate alınarak şirketlerin sektör ortalamasına göre belirli hedefleri sağlamaları ve bu hedefleri sağlarken bilançolarındaki değerlerin ne düzede olması gerektiği araştırılmaktadır. Ugulamanın amacı doğrusal hedef programlama öntemi ile finans sistemi içinde önemli bir role sahip olan sigorta sektöründe er alan şirketlerin belirlenen finansal oranlar ve aldıkları kararlar doğrultusunda başarılı olup olmadıklarını belirlemee çalışmaktır. Türk sigorta sektöründe er alan sigorta şirketlerinin finansal performansına önelik incelemede öncelikle sektör ortalaması değerleri belirlenmiştir. Ugulama 00 ılı verilerinden hareketle 00 ılına ait hedef değerlerin belirlenmesini bu hedeflerin belirli sınırlar dahilinde elde edilebilirliğinin araştırılmasını doğrusal hedef programlama öntemi ile elde edilen sonuçlara göre sigorta şirketlerinin finansal performanslarının 00 ılına göre değerlendirilmesini kapsamaktadır. Arıca çalışmada 004 ılı için belirtilen kısıtlar altında model eniden oluşturulmuştur. 004 ılı için gerçek değerler henüz aınlanmadığı için 004 ılına ait değerlendirme apılamamıştır. Sigorta sektöründe 00 ılına ait hedef değerler (amaçlar) belirlenirken 00 ılının mevcut değerlerinin en az 00 ılına ait enflason değeri kadar artacağı varsaımı dikkate alınmıştır. Bu değerlerin belirlenmesinde T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Sigorta Denetleme Kurulu tarafından her ıl düzenli olarak aınlanan Türkie de Sigorta Faalietleri Hakkındaki Rapor lar kullanılmıştır. 00 ılı için hedef değerler belirlendikten sonra 00 ılındaki mevcut değerler ile hedef değerler karşılaştırılmış ve sektör ortalamasına göre başarılı a da başarısız olan şirketler belirlenmee çalışılmıştır. 4

7 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 005/ Ugulama sigorta sektörünün haat dışı branşı üzerinde gerçekleştirilmiştir. 00 ılı itibarile sektördeki haat dışı şirket saısı otuz altıdır. Bu branş için Türkie de Sigorta Faalietleri Hakkındaki Rapor lardan elde edilen konsolide bilanço değerleri ardımıla sektör ortalamasına önelik değerler belirlenmiş bu ortalamalardan hareketle hedef değerlere ulaşılmış ve bunların optimum düzede elde edilmesile amaçlara ulaşılmaa çalışılmıştır. Sigorta denetleme kurulunca aınlanan raporlardan elde edilen haat dışı branşa ait veriler WinQSB paket programı ardımıla çözümlenirken Doğrusal Hedef Programlama Yöntemi kullanılmıştır. Doğrusal hedef programlama çok amaçlı karar problemlerinin çözümü için önerilen ilk öntemlerdendir. Ugulamada bu öntemin tercih edilmesinin nedeni; finans sistemi içindeki sektörlere sıkça ugulanan bir öntem olmasıdır. Çok amaçlı karar alma öntemleri içinde oldukça geniş ugulama alanına sahip olan doğrusal hedef programlama birden fazla amacı anı anda en iilemee çalışarak optimum çözüm vea çözüm kümesini karar alıcıa sunmaa çalışmaktadır. Doğrusal hedef programlama a amaçlara önelik fadaları maksimum aparak a da amaçlar için belirlenen hedeflerden sapmaları minimize ederek çözüme ulaşır. Türk sigorta sektörüne önelik apılacak bu ugulamalarda karlılık likidite ve kapasite için belirlenecek hedeflerden sapmaların minimizasonu ile ilgilenilecektir. Ugulamada haat dışı sigorta şirketlerinin konsolide bilanço değerlerinin ortalamaları alınarak standart bir şirket oluşturulmuştur. Elde edilen bu değerlere göre enflason değerleri esas alınarak hedefler belirlenmiş ve bu hedeflere önelik çözümler araştırılmıştır. Şirketler faalietlerini çeşitli kısıtların sınırlaıcı koşulları altında sürdürürler. Kısıtlar genel olarak hedef ve sisteme önelik kısıtlar olmak üzere ikie arılır. Diğer taraftan sistem kısıtları ise asal ve önetimsel kısıtlar olarak kendi aralarında ikie arılırlar. Kısıtların belirlenmesinde asal zorunluluklar ve finans sistemi içinde genel kabul görmüş finansal oranlar dikkate alınarak mevcut dönemde ele alınan oranların değerlerinin en azından bir sonraki dönemde de tutturulması gerektiği varsaılarak sırasıla asal ve önetimsel kısıtlar belirlenir. Kısıtların oluşturulmasında konsolide bilanço değerlerinden elde edilen sektör ortalamasına ait değerler kullanılmıştır. Bu açıklamalar çerçevesinde ugulama için toplam 6 kısıt belirlenmiştir. Bunlardan ü hedef si asal i ise önetimseldir. Bu amaçlar ve kısıtlar doğrultusunda WinQSB paket programı kullanılarak çözüm değerleri elde edilmiştir. Elde edilen hedef değerlerin sonraki ılda başarılıp başarılmadığı her şirket için kontrol edilmiş 5

8 Münevver Turanlı Ali Köse ve bu sonuçlara göre finansal performansı başarılı olan ve olmaan şirketler tespit edilmiştir. 4.. Doğrusal Hedef Programlama Yöntemi ile 00 Yılı İçin Türk Sigorta Sektörüne Yönelik Modelin Oluşturulması Çözümü ve Değerlendirilmesi Finans sisteminin gelişiminde kilit rol onaan sigorta şirketlerinin ilerie önelik kararları incelenirken mevcut ve ilerideki muhtemel finansal performansları dikkate alınır. Bu değerlere göre kararlar almak için çok çeşitli oranlar kullanılmaktadır. İşletmelerin finansal performanslarını değerlendirmek için önce işletmenin amaçları hedefleri karar değişkenleri ve model kısıtları belirlenerek modelin genel apısı oluşturulur. Oluşturulan modelin çözümü ile işletmelerin performansları ölçülmee çalışılır. Modelin oluşturulması sırasında kullanılan oranlar genel olarak karlılık likidite ve kapasite olmak üzere üç ana başlık altında toplanır. Karlılık hedef değeri bilançoda belirtilmiş olan dönem kar/zararı ile belirlenir. Sigorta şirketleri için likidite nakit ödenektir şeklinde tanımlandığı için likidite hedef değeri kasa ve banka değerlerinin toplamı ile belirlenir. Bir sigorta şirketinin kapasitesinin eterli olması özkanak ve üretim (prim) değerlerinin hasar tazminatlarını ve giderlerini ödeebilecek durumda olması anlamına gelir bu nedenle kapasite hedef değeri belirlenirken özkanaklar ve prim değerleri pozitif ödenen tazminatlar ve genel giderler negatif olarak dikkate alınırlar (Kaha 00: 8). Sigorta şirketlerinin performanslarını hesaplamada kullanılacak olan model; amaçların karar değişkenlerinin ve model kısıtlarının belirlenmesi olarak üç aşamada incelenecektir Amaçların Belirlenmesi Türk sigorta sektöründe er alan şirketlerin finansal performansı; karlılık likidite ve kapasite açısından değerlendirileceği için amaçlar şirketin karlılık likidite ve kapasite durumlarının optimum seviede tutulması şeklinde belirlenecektir. Diğer taraftan doğrusal hedef programlamada amacımız bu karlılık likidite ve kapasite değerlerine tam olarak a da en akın sapma değerleri ile ulaşmaktır. 00 ılı hedef değerleri belirlenirken 00 ılı değerlerinin en az 00 ılı enflason değeri (% 0.8) kadar artacağı varsaımından hareketle karlılık likidite ve kapasite amaçlarına önelik hedef değerleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Karlılık hedef değeri: Likidite hedef değeri: 6.9 Kapasite hedef değeri:

9 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 005/ 4... Karar Değişkenlerinin Belirlenmesi Şirketlerin finansal performansı değerlendirilirken faalietleri sonucu oluşan finansal tablolar araç olarak kullanılırlar. Bu tablolardaki mevcut veriler işletme önetiminin etkinliği ve eterliliği hakkında bilgi verdiği gibi işletmenin anlık durumunun değerlendirilmesi ve geleceğinin planlanması konusunda karar verilmesinde de büük ölçüde ardımcı olur. Finansal performansın değerlendirilmesinde bilanço gelir-gider tablosu fon akım tablosu kar dağıtım tablosu gibi çok çeşitli finansal tablolar kullanılır. Bu ugulamada sigorta şirketlerinin finansal performansı değerlendirilirken ele alınan karar değişkenleri bilanço ve gelir-gider tablosunda er alan kalemlerden oluşmaktadır. Buna göre karar değişkenleri aşağıda görüldüğü gibi belirlenir. Bilanço Aktif Değişkenler X : Kasa X : Banka X : Menkul Değerler X 4 : Alacaklar X 5 : Sabit Değerler X 6 : Diğer Aktifler Pasif Değişkenler X 7 : Borçlar X 8 : Teknik Karşılıklar X 9 : Serbest Karşılıklar X 0 : Özkanaklar X : Kar X : Diğer Pasifler Gelir gider değişkenleri: X : Prim X 4 : Hasar X 5 : Genel Giderler 4... Model Kısıtlarının Belirlenmesi Finansal performansın belirlenmesinde çok saıda oran kullanılabilir. Bu oranlardan temel olarak incelenmesi gerekenler modelin kısıtlarını oluşturacaktır. Kısıtlar hedef ve sistem kısıtları olmak üzere iki başlıkta genelleştirilirler. Hedef kısıtları en küçük istenmeen sapma ile ulaşılmak istenen kısıtlardır. Sistem kısıtları ise incelenen sistemin doğasında bulunan kısıtlardır. Sistem kısıtları sigorta sektörü açısından zorunlu (asal) kısıtlar ve önetim tarafından belirlenmiş önetimsel kısıtlar olarak ikie arılır. 7

10 Münevver Turanlı Ali Köse Doğrusal programlamanın genel formuna göre bu kısıtların sağ tarafında sabit bir değer (ugulamamızda bu sabit değer sıfırdır) sol tarafında ise karar değişkenleri ve bunlara ilişkin katsaılar bulunmalıdır. Bu nedenle oranda er alan karar değişkenleri ile oranın eşit olduğu değer arasında gerekli matematiksel dönüşümler apılarak bütün kısıtlar bu genel forma ugun şekilde oluşturulmuştur. Hedef Kısıtları Hedeflere önelik kısıtlar belirlenmeden önce hedeflerin öncelik sırası belirlenir. Gerek finans sistemi gerekse sigortacılık sistemi açısından bakıldığında karlılık hissedarlar ve de atırımcılar açısından birinci önceliğe sahipken kapasite işletme öneticileri için birinci önceliğe sahip görünmektedir. Diğer taraftan işletmelerin aşamlarını sürdürebilmeleri için öncelikle günlük gereksinmelerini karşılaabilecek likiditee sahip olmaları gerekir bu durumda öncelik sıralaması her birim a da bire için farklı olacağından hedeflerin öncelikleri arasında fark olmadığı varsaılarak çözüm araştırılır. Hedeflerin ne kadarlık bir bölümünün başarıldığını gösteren sapmalar her bir hedef için aşağıdaki gibi tanımlanır. = Karın den az olması (istenmeen sapma) = Karın den fazla olması (arzulanan sapma) = Likiditenin 6.9 den az olması (istenmeen sapma) = Likiditenin 6.9 den fazla olması (arzulanan sapma) = Kapasitenin 68.9 den az olması (istenmeen sapma) = Kapasitenin 68.9 den fazla olması (arzulanan sapma) Buna göre hedef kısıtlaıcılar aşağıda görüldüğü gibi oluşturulur. Bilanço da er alan ve karlılığı etkileen değişkenler sırasıla; X X 4 X 7 X 0 X 5 likiditei etkileen değişkenler sırasıla X X X X 4 ve kapasitei etkileen değişkenler ise X 0 X X 4 ve X 5 tir. Birinci ve üçüncü amaçta er alan karar değişkenlerinin toplam aktifler içindeki palarının karlılık ve kapasite için belirlenmiş olan hedefleri açıklama gücüle anı olduğu varsaılarak değişkenlere ait katsaılar elde edilmiştir. Likidite amacı olan ikinci amaç için ise karar değişkenlerine ait katsaılar ilgili değişkenlerin likit olma a da likit değilse likit hale dönebilme hızlarına göre belirlenmiş ve aşağıdaki değerler elde edilmiştir. 8

11 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 005/ kar hedefi; 0.7 X 0.6 X X 7 0. X X 5 likidite hedefi; 0.99 X 0.99 X 0.90 X 0.75 X 4 kapasite hedefi; 0. X 0.5 X X X = 6.9 = 68.9 = Sistem Kısıtları; Sistem kısıtları incelenen problemin doğası gereği oluşan kısıtlardır. Bunlar mutlak olan ve değişmelerine izin verilmeen kısıtlardır (Cinemre 00). Sigorta sektöründe sistem kısıtları zorunlu ve önetimsel olmak üzere iki farklı şekilde ortaa çıkar. Zorunlu kısıtlar muhasebe sistemi ve sigortacılık mevzuatındaki zorunlu sınırlamaların dikkate alınması sonucu belirlenmiş kısıtlardır. Yönetimsel kısıtlar ise şirket öneticileri tarafından belirlenmiş olan ve gerek finans sistemi gerekse sigorta sektörünce genel kabul görmüş ilkeler doğrultusunda belirlenmiş kısıtlardır. Zorunlu kısıtlar; X X X X 4 X 5 X 6 - X 7 - X 8 - X 9 - X 0 - X - X = 0 X 0.0 X 0 0 şeklinde elde edilir. Yönetimsel kısıtlar; Yönetimsel kısıtlar belirlenirken hedeflerle ilişkili mevcut oranlardaki önetimsel sınırlamalar dikkate alınmıştır. Oranlara ilişkin önetimsel sınırlamalar genel olarak bir önceki ıl elde edilen sektör ortalaması değerinden az a da çok olmasına göre belirlenir. Oran hesaplanırken bir önceki ılın sektör ortalamasından az olması gerekiorsa kısıt küçüktür fazla olması gerekiorsa büüktür şeklinde oluşturulur. Sigorta sektörüne önelik karlılık likidite ve kapasitele ilgili oranlar aşağıdaki gibi belirlenir. - Karlılık Kısıtları: X 0.07 X 0.07 X 0.07 X 0.07 X X X 6 0 X 0. X 0 0 X 0.06 X 0 9

12 Münevver Turanlı Ali Köse - Likidite Kısıtları: X X X X 4.5 X 7.5 X 8 0 X X X X 7 X Kapasite kısıtları: X 0 0. X 0. X 0. X 0. X 4 0. X 5 0. X 6 0 X X 0.6 X 0.6 X 0.6 X X X 6 0 X X 0 X X X X X 0 X.5 X.5 X.5 X.5 X 4.5 X 5.5 X 6 0 X X 0.8 X 0.8 X 0.8 X X X 6 0 şeklinde elde edilir Modelin Oluşturulması Önceki bölümlerde açıklanan amaçlar ve kısıtlar doğrultusunda modelin genel ifadesi aşağıda görüldüğü gibi oluşturulur. Z enk = Hedeflere önelik kısıtlar: 0.7 X 0.6 X X 7 0. X X X 0.99 X 0.90 X 0.75 X 4 0. X 0.5 X X X = 6.9 = 68.9 = Sisteme önelik kısıtlar: X X X X 4 X 5 X 6 - X 7 - X 8 - X 9 - X 0 - X - X = 0 X 0.0 X 0 0 Zorunlu kısıtlar 0

13 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 005/ X 0.07 X 0.07 X 0.07 X 0.07 X X X 6 0 X 0. X 0 0 X 0.06 X 0 X X X X 4.5 X 7.5 X 8 0 X X X X 7 X 8 0 X 0 0. X 0. X 0. X 0. X 4 0. X 5 0. X 6 0 X X 0.6 X 0.6 X 0.6 X X X 6 0 X X 0 X X X X X 0 X.5 X.5 X.5 X.5 X 4.5 X 5.5 X 6 0 X X 0.8 X 0.8 X 0.8 X X X 6 0 Yönetimsel kısıtlar Her hedeften sadece bir tane sapmanın olabileceğini gösteren kısıtlar: = 0 = 0 = 0 Negatif olmama koşulu: X X X X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X 9 X 0 X X X X 4 X Modelin Simpleks Algoritması ile Çözümü Doğrusal programlama problemlerinin çözümünde kullanılan simpleks algoritmasının geliştirilmiş bir versionu doğrusal hedef programlama önteminin çözüm tekniği olarak kullanılmaktadır. Modelin WinQSB paket programı ardımıla çözümü 9 aşamada gerçekleştirilmiştir. Elde edilen optimum sonuca göre modelde er alması gereken temel değişkenler sırasıla X X 4 X 0 X ve X tür. Modelin çözümü sonucunda birinci hedef değerinin sağlanabilmesi için bu hedef değerle ilişkili olan temel değişken değerleri (X X 4 ve X 0 ) ve 7.97 olarak ikinci hedef değerinin sağlanabilmesi için bu hedef değerle ilişkili olan temel değişken değerleri (X ve X 4 ) ve 06. olarak son olarak üçüncü hedef değerinin sağlanabilmesi için bu hedef değerle ilişkili olan temel değişken değerleri (X 0 ve X ) 7.97 ve olarak bulunmuştur.

14 Münevver Turanlı Ali Köse Elde edilen optimum sonuca göre amaçlar için belirlenen hedef değerler istenen önde sağlanmıştır. Optimum çözümde temel değişken olarak er alan sapma değerleri sırasıla birinci ve ikinci amaçtaki arzulanan sapmaları göstermektedir. Sigorta şirketleri bu amaçlar için belirlenmiş olan hedef değerlerini bu miktarlar ( ) kadar aşabileceklerdir. Üçüncü amaçta ise ne olumlu ne de olumsuz sapma söz konusudur Sigorta Şirketlerinin 00 Yılı Model Sonuçlarının Değerlendirilmesi Hedeflerin hepsi sağlandığı için sigorta şirketleri bu üç amaç doğrultusunda değerlendirilir. Amaçlar arasında öncelik sıralaması olmadığı için herhangi bir amacı sağlamış olan şirketler başarılı amaçların hiçbirini sağlaamamış şirketler ise başarısız şirketler olarak değerlendirilmiştir. Ancak sadece bir amacı sağlamış olan şirketle üç amacı da sağlamış şirket arasındaki farkı belirtebilmek için sadece bir amacı sağlaan şirketler için az başarılı herhangi iki amacı sağlaan şirketler için başarılı ve üç amacı da sağlaan şirketler için ise çok başarılı şirketler arımına gidilmiştir. Sigorta şirketlerinin 00 ılında elde ettikleri amaç değerleri Tablo de er almaktadır. Belirlenen hedefler doğrultusunda başarısız az başarılı başarılı ve çok başarılı sigorta şirketleri Tablo ve Tablo de görüldüğü gibi belirlenmiştir. Bu sonuçlara göre haat dışı branşta faaliet gösteren 6 şirketten 7 si 00 ılında amaçlar için belirlenen hedeflerden hiçbirini sağlaamadıkları için başarısız olmuşlardır. şirket tek amacı sağlaabildiği için az başarılı şirket iki amacı sağlaabildiği için başarılı 4 şirket ise üç amacı da sağlaabildiği için çok başarılı olarak değerlendirilmiştir Yılı İçin Model ve Hedef Değerlerinin Belirlenmesi Bu bölümde 00 ılı raporuna göre 004 ılında ulaşılması hedeflenen değerler tespit edilip 004 ılına ait model oluşturulmuş ve çözüm değerlerine ulaşılmıştır. Ancak 004 ılına ait gerçekleşen veriler henüz aınlanmadığı için sadece bu ıla ait hedef değerler belirlenmiştir.

15 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 005/ Tablo. Sigorta Şirketlerinin 00 Yılında Gerçekleştirdikleri Amaç Değerleri Sigorta Şirketleri Karlılık Amacı Likidite Amacı Kapasite Amacı AIG AKSİGORTA ANADOLU ANONİM TÜRK ANKARA ANONİM TÜRK AXA OYAK BAŞAK BATI BİRLİK COMMERCIAL UNION DEMİR EGS FİNANS GARANTİ GENERALİ G.I.C. DÜNYA GÜNEŞ GÜVEN HÜR IŞIK İHLAS İSVİÇRE KAPİTAL KOÇ ALLIANZ MAGDEBURGER MERKEZ RAY RUMELİ SANKO ŞEKER TEB TİCARET T. GENEL T. NİPPON TOPRAK YAPI KREDİ

16 Münevver Turanlı Ali Köse Şirketler Tablo. Hedef Programlama Yöntemine Göre Sigorta Şirketlerinin 00 Yılındaki Finansal Performansları Az Başarılı Başarılı Çok Başarılı Şirketler Şirketler Şirketler ANKARA ANONİM TÜRK AIG GÜNEŞ AKSİGORTA BATI BAŞAK İSVİÇRE ANADOLU ANONİM TÜRK BİRLİK COMMERCIAL UN. AXA OYAK DEMİR GENERALİ T. GENEL EGS FİNANS GARANTİ G.I.C. DÜNYA HÜR IŞIK İHLAS MERKEZ SANKO ŞEKER TEB TİCARET TOPRAK GÜVEN KAPİTAL KOÇ ALLIANZ MAGDEBURGER RAY RUMELİ T. NİPPON YAPI KREDİ 004 ılı hedef değerleri 00 ılı için belirlenmiş olan hedef değerlerin oluşturulmasında apılan varsaımlar doğrultusunda 00 ılında gerçekleşen karlılık likidite ve kapasite değerlerinin en az 00 ılı enflason değeri (%.9) kadar artacağı düşünülerek belirlenmiştir. Bu durumda 004 hedef değerleri aşağıda görüldüğü gibi bulunmuştur. Karlılık hedef değeri: Likidite hedef değeri: Kapasite hedef değeri: ılı için apılacak değerlendirmede belirlenecek kısıtlar da 00 verilerinden hareketle tespit edilecektir. Bu eni hedefler ve kısıtlar doğrultusunda inceleeceğimiz modelin genel ifadesi aşağıda görüldüğü gibi oluşturulur. Z enk = 4

17 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 005/ Tablo. Haat Dışı Branşlarda Faaliet Gösteren Sigorta Şirketlerinin 00 Yılında Sağladığı Amaçlar Şirketler Sağlanan Amaçlar AIG Likidite AKSİGORTA Kar likidite ve Kapasite ANADOLU ANONİM TÜRK Kar likidite ve Kapasite ANKARA ANONİM TÜRK AXA OYAK Kar likidite ve Kapasite BAŞAK Kapasite BATI BİRLİK COMMERCIAL UNION Kapasite DEMİR EGS FİNANS GARANTİ GENERALİ Kapasite G.I.C. DÜNYA GÜNEŞ Kar ve Likidite GÜVEN Kapasite HÜR IŞIK İHLAS İSVİÇRE Kar ve Likidite KAPİTAL Kapasite KOÇ ALLIANZ Kar MAGDEBURGER Kapasite MERKEZ RAY Likidite RUMELİ Kapasite SANKO ŞEKER TEB TİCARET T. GENEL Kar likidite ve Kapasite T. NİPPON Kapasite TOPRAK YAPI KREDİ Likidite AIG Likidite 5

18 Münevver Turanlı Ali Köse Hedeflere önelik kısıtlar: Kar Hedefi; 0. X 0.4 X X 7 0. X X 5 Likidite Hedefi; 0.99 X 0.99 X 0.90 X 0.75 X 4 Kapasite Hedefi; 0. X 0.0 X X X = = = Sisteme önelik kısıtlar: X X X X 4 X 5 X 6 - X 7 - X 8 - X 9 - X 0 - X - X = 0 X 0.0 X 0 0 Zorunlu kısıtlar X 0.04 X 0.04 X 0.04 X 0.04 X X X 6 0 X 0. X 0 0 X 0.04 X 0 X X X X 4.5 X 7.5 X 8 0 X X X X 7 X 8 0 X 0 0. X 0. X 0. X 0. X 4 0. X 5 0. X 6 0 X X 0.4 X 0.4 X 0.4 X X X 6 0 X X 0 X X X X X 0 X.0 X.0 X.0 X.0 X 4.0 X 5.0 X 6 0 X X 0.4 X 0.4 X 0.4 X X X 6 0 Yönetimsel kısıtlar Her hedeften sadece bir tane sapmanın olabileceğini gösteren kısıtlar: = 0 = 0 = 0 6

19 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 005/ Negatif olmama koşulu: X X X X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X 9 X 0 X X 0 Modelin WinQSB paket programı ardımıla çözümü 9 aşamada gerçekleştirilmiştir. Elde edilen optimum sonuca göre modelde er alması gereken temel değişkenler sırasıla X X 4 X 0 X ve X tür. Modelin çözümü sonucunda birinci hedef değerinin sağlanabilmesi için bu hedef değerle ilişkili olan temel değişken değerleri (X X 4 ve X 0 ) ve olarak ikinci hedef değerinin sağlanabilmesi için bu hedef değerle ilişkili olan temel değişken değerleri (X ve X 4 ) ve olarak son olarak üçüncü hedef değerinin sağlanabilmesi için bu hedef değerle ilişkili olan temel değişken değerleri (X 0 ve X ) ve olarak bulunmuştur. Elde edilen optimum sonuca göre amaçlar için belirlenen hedef değerler istenen önde sağlanmıştır. Optimum çözümde temel değişken olarak er alan sapma değerleri sırasıla birinci ve ikinci amaçtaki arzulanan sapmaları göstermektedir. Sigorta şirketleri bu amaçlar için belirlenmiş olan hedef değerlerini bu miktarlar ( ) kadar aşabileceklerdir. Üçüncü amaçta ise ne olumlu ne de olumsuz sapma söz konusudur. 5. SONUÇ Karar alma basit vea karmaşık sorunlar karşısında karar alıcıların sistematik düşünme apısını geliştirerek sonuçlara ulaşmasında ardımcı olur. Amaçlar vea seçeneklerdeki artışla birlikte optimum sonuca ulaşmak her zaman tam anlamıla mümkün olmaz. Bu durumda karar alma süreci zorlaşacak ve karar alıcı belirli fedakarlıklar ile çözüme ulaşmaa çalışacaktır. Birden fazla amaç vea seçenekli problem karşısında karar almaa ardımcı olmak için geliştirilen çok amaçlı karar alma öntemleri zaman içerisinde bütün sistemlerde kullanılmaa başlanmıştır. Özellikle finans sistemi içinde sıklıkla kullanılan çok amaçlı karar alma öntemleri finansal karar alıcılara optimum sonuçları sunmaktadırlar. Finans sistemi içinde önemli bir ere sahip olan sigorta şirketlerinin amaçlarına önelik apılan bu çalışmada sigorta şirketlerinin performansları karlılık likidite ve kapasite açısından 00 ılı için değerlendirilmiş ve aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır. 7

20 Münevver Turanlı Ali Köse Genel olarak 00 ılı değerlendirildiğinde sigorta sektöründe haat dışı branşlarda faaliet gösteren şirketlerin 00 ılı için belirlenen karlılık likidite ve kapasite amaçları doğrultusunda %5 i başarılı olurken %49 u başarısız olmuştur. Başarılı olan şirketlerin %67 si az başarılı % i başarılı ve % si çok başarılı şirketler olarak belirlenmiştir. Arıca başarılı olan şirketler incelendiğinde %9 unun karlılık %50 sinin likidite ve %67 sinin ise kapasite hedefini sağlamış olduğu görülmektedir. 004 ılı için oluşturulan modelin optimum sonucuna göre belirlenen hedeflerin sağlandığı görülmektedir. 004 ılına ait değerlendirmenin apılamamasının nedeni bu ıla ait verilerin henüz aınlanmamış olmasından kanaklanmaktadır. 004 ılına ait verilerin aınlanması durumunda bu veriler model sonucu elde edilen verilerle karşılaştırılarak başarılı ve başarısız şirketler tespit edilir. Arıca 004 ılında haat dışı branşlarda faaliet gösteren sigorta şirketlerinin hangilerinin hangi amaçları sağlaarak başarılı oldukları da bir başka sonuç olarak belirlenebilir. Hedef değerler belirlenirken bir önceki ıllara ait enflason değerleri dikkate alınmıştır. Bu sonuçlara göre enflason baskısının söz konusu olduğu dönemlerde şirketlerin bir sonraki ıla göre hedefleri daha fazla artmakta ve artan bu hedefleri sağlamaları zorlaşmaktadır. Bunun doğal sonucu olarak da enflasonun üksek olduğu dönemlerden sonraki dönemde başarı oranı azalmakta tersi durumda ise başarı oranı artmaktadır. Bu sonuçlar doğrultusunda şirketler çok amaçlı karar alma öntemlerinden biri olan doğrusal hedef programlama öntemini kullanarak hem kısa dönem hem de uzun dönem için ilerie önelik hedeflerini belirleip bu hedeflere göre işletme stratejilerini ugulaabilirler. Ugulama anında ortaa çıkabilecek hedeflerden uzaklaşma durumlarına göre şirketler stratejilerini değiştirme imkanlarına da sahip olacakları için hedefledikleri performanslara vea daha fazlasına da ulaşma imkanına sahip olabileceklerdir. Bu da şirketlerin sektörde kalıcı bir başarı elde etmelerine imkan aratacaktır. KAYNAKÇA Bernard W. T. (990) Introduction to Management Science rd Simon&Schuster Inc. USA Edition 8

21 İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 005/ Charnes A. ve Chooper W. W. (96) Management Models and Industrial Application of Linear Programming Vol. I. John Wile & Sons New York. Ching-Lai H. and Masud A. S. (979) Multi Objective Decision Methods and Applications Springer Verlag Publications Berlin. Cinemre N. (00) Yönelem Araştırması Beta Basım Yaın Dağıtım A. Ş. İstanbul. Cross W. (995) Encclopedic Dictionar of Business Terms Prentice Hall Inc. USA. Goodwin P. and Wright G. (99) Decision Analsis for Management Judgment John Wile & Sons New York. Kaha M. (00) Sigorta ve Reasürans Şirketlerinde Finansal Analiz Sentez Reklam ve Danışmanlık İstanbul. Kuruüzüm A. (998) Karar Destek Sistemlerinde Çok Amaçlı Yöntemler Akdeniz Üniversitesi Basımevi Yaın No: 7 Antala. Lee S. M. (97) Goal Programming for Decision Analsis of Multiple Objectives Vol. 4 No: Sloan Management Review USA. Öztürk A. (987) Yönelem Araştırması Uludağ Üniversitesi Basımevi Bursa 987. Turanlı M (988) Pazarlama Yönetiminde Karar Alma. Baskı Beta Basın Yaın Dağıtım A.Ş. İstanbul. Zelen M.. (98) Multiple Criteria Decision Making Mc Graw-Hill Co. New York. 9