Melek ARDAHAN * HEMŞİRELERİN SAVUNUCULUK ROLÜ

Transkript

1 HEMŞİRELERİN SAVUNUCULUK ROLÜ Melek ARDAHAN * ÖZET Tarihsel sürece bakıldığında geçmişte hemşirelik uygulamalarının tedavi edici uygulamalarla sınırlı olduğu görülür. Fakat, günümüzde hemşirelik uygulama alanı genişlemiş ve yeni boyutlar kazanmıştır. Bu değişim ve gelişim hemşirenin bakım işlevi ağırlıklı olarak yeni rollere yönelmesine yol açmıştır. Hemşirenin gelişen çağdaş rollerinden biri de hasta haklarını savunucu rolüdür. Hemşirelerin savunuculuk rolü kapsamında birçok görev ve sorumluluk yer alır. Hemşire, bakım verdiği birey ya da grup için fiziksel ve psikososyal olarak güvenli bir çevre sağlar. Bakıma ilişkin karar verme süreçlerinde etik ilkeleri göz önünde bulundurur. Savunuculuğun önemi, hasta haklarını koruma konusunda yatar. Savunuculuk olmadan, hakların etkin korunduğu söylenemez. Yapılan çalışmalar, hasta haklarının önemli oranda korunmadığını ortaya koymaktadır. Hasta haklarını savunmak hekim ve hemşirenin sorumluluğudur. Bu nedenle hemşirelerin kendi uygulamaları sırasında hasta haklarını korumaları, bir savunucu olarak hasta haklarını savunmaları, ekibin diğer üyelerini de bu konularda uyarmaları önemlidir. Bu makalede de, hemşirelerin savunuculuk rolünden, bu rolün öneminden, hemşirelerin savunuculuk rolünü yerine getirirken karşılaştığı engellerden ve hemşirelerin hasta haklarını savunucu rolünden söz edilmektedir. Anahtar Sözcükler : Hemşire, savunuculuk, hemşirelik rolleri. SUMMARY Advocating Role Of Nurses When the historical process is considered it is seen that nursing practices were confined to therapeutic practices.but, the domain of nursing applications has widened and gained new dimensions today. This alteration and progress have led nurses to turn toward new roles, being largely focused on care process. One of the newly developed contemporary roles of nurses is their role of advocating the rights of patients. The advocating role of nurses involves many duties and responsibilities. Nurse provides a physically and psychosocially secure environment for the individual or the group and during decision making processes she considers ethical principles related to the care.. The importance of advocating lies under protecting the patient rights. Without advocating, it can not be said that the rights could be protected effectively. Studies carried out revealed that patient rights were not significantly protected. Advocacy of the patient rights is physician s and nurse s responsibility. Therefore, it is important for nurses to protect patient rights during their practices, to protect patient rights as an advocate and to warn other members of the team in this regard. In this article, advocating role of nurses, the significance of this role, the obstacles that nurses run into while executing this advocating role and their advocating role of patient rights are mentioned. Key Words : Nurse, advocating, nursing roles. HEMŞİRELERİN SAVUNUCULUK ROLÜ Çağımızda, hiçbir çağda gözlenmeyen bilgi çoğalması ve teknolojik ilerlemeler yer almaktadır. Bilgisayar tüm alanlara girmiş, toplum daha bilgili daha duyarlı olmaya başlamış, bireylerin sağlığa, hastalığa ve haklarına yönelik ilgileri artmıştır (Velioğlu 1994). Tarihsel sürece baktığımızda; geçmişte hemşirelik uygulamalarının tedavi edici uygulamalarla sınırlı olduğunu görmekteyiz. Fakat günümüzde hemşirelik uygulama alanı genişlemiş ve yeni boyutlar kazanmıştır. Bu değişim ve gelişim hemşirenin yeni rollere yönelmesine yol açmıştır. Hemşirenin gelişen çağdaş rollerinden biri de hasta haklarını savunucu rolüdür (Baldwin 2003,Ekici 1999,Kaplan 2003). Savunuculuk; hastanın sorunlarını ele almayı, hastanın sağlık ekibine kendi durumu ile ilgili soru sormasını, sağlık ekibi üyelerine de hastaya zaman ayırma konusunda uyarıda bulunmayı öğretir (Vural 1997). Savunuculuğun ilk amacı, bireyi/hastayı bağım- * Araş. Gör., Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu, İzmir 23

2 Ardahan sızlaştırmaktır. Bağımsızlığı sağlamak için bireyi/hastayı içinde bulunduğu durumla ilgili hakları konusunda bilgilendirmek, aldığı kararlarda desteklemek, bireyin/hastanın çıkarını korumak ve güvenlik altına almak önemlidir. Savunuculuğun ikinci amacı; sistemi hasta hakları konusunda daha duyarlı, denetimli, haksızlıkların üzerine giden ve ilgili hale getirmektir (Vural 1997). Bu rol, temelini insan haklarından ve hasta haklarından alır. Birey/hastanın sağlık sistemi içinde haklarını nasıl kullanacağını öğretir, hakkını aramada yetersiz kaldığı durumlarda hakkını savunur(bayık ve Türkistanlı 1992, Kaplan 2003, Nowakowskı 1985). Hemşirelerin savunucu rolü kapsamında; bakım verdiği birey ya da grup için fiziksel ve psikososyal olarak güvenli bir çevre sağlama, bakıma ilişkin karar verme süreçlerinde etik ilkeleri göz önünde bulundurma, hastanın yasal haklarını koruma ve gerektiğinde hakkını aramasına yardım etme gibi görev ve sorumlulukları vardır (Bennet 1999, Erdemir 1998). Savunuculuğun önemi, hasta haklarını koruma konusunda yatar. Savunuculuk olmadan, hakların etkin korunduğu söylenemez. Vural (1997) öğrenci hemşirelerin hasta savunuculuğuna yönelik yaklaşımları ile ilgili çalışmasında; hasta savunuculuğu ihtiyacının bakım ve tedavideki eksiklikten kaynaklandığını belirtmektedir. Hastanın bakım ve tedavisinden sorumlu olan sağlık ekibinin bir üyesi de hemşire olduğu için, savunuculuk hemşireliğin önemli bir yönüdür. Hemşire hastaya en yakın ekip üyesi olduğundan, hastayla yoğun iletişim kuran, hastanın ihtiyaçlarını bilen ve hastayı haksızlıklardan koruyabilen en uygun kişidir (Ulmer 2000). Ayrıca, ICN in belirlediği etik ilkeler hemşireye hastanın hakkını koruma sorumluluğu vermektedir (Başbakanlık 1998). Hemşire hasta haklarını savunucu rolünde; Hastaya hastanedeki ve sağlık sistemindeki hakları hakkında bilgi verir. Hastanın haklarını anlamasını sağlar. Hastaya sağlık sistemi içinde bu haklarını nasıl kullanacağını öğretir. Hastanın haklarının önemsenmdiği ya da yok sayıldığı durumlarda haklarını savunur. Hastayı hastalığı, tedavi ve bakımı, prognozu hakkında anlayabileceği şekilde bilgilendirir. Hastanın tedavi ve bakımına katılmalarına imkan verir. Sağlık ekibi içinde koordinasyonu sağlar (Ekici 1999). Vural (1997) öğrenci hemşirelerin hasta savunuculuğuna yönelik yaklaşımları ile ilgili çalışmasında; hasta haklarının önemli oranda korunmadığını ortaya koymaktadır. Hasta haklarının korunmadığı durumlarda hastalarda stres ve anksiyetenin arttığı, stres ve anksiyetenin çeşitli sorunlara (mide ülserleri, hipertansiyon vb.) yol açtığı bilinmektedir. Stres nedeniyle ortaya çıkan bu ek sorunlar, hastanede kalma süresini uzatıp hem bireysel hem de toplumsal olarak maddi ve manevi kayıplara yol açabilmektedir. Ayni çalışmada, hastalara haklarıyla ilgili verilen bilgilerin hastanın stresini ve ağrısını azalttığı, enfeksiyon gibi komplikasyonları azaltarak, hastanede kalma süresini kısalttığı da saptanmıştır (Vural 1997). Çalışmacılar savunucu hemşirelerde bulunması gereken nitelikleri şöyle sıralamaktadırlar (Blomguist, Stanhope, Bailey 1988, Cary 1992); Anlama; İnsan hakları ile ilgili konuları anlama. Sorumluluk; Mantıklı olarak düşünme ve hareket etme, hastanın davranışları için sorumluluk alma. Risk alma; Bir adım ileri gitmek için gönüllü olma ve oluruna bırakmama. İletişim kurabilme ; Hastalarla az da olsa fikirlerini paylaşma. Beceriklilik; Hastanın yararı için gerekli kuruluşlarla bağlantı kurma, kaynakları belirleme ve anlaşma yapma yeteneği. Savunuculukta karşılaşılan engeller Cary (1992) hemşirelerin savunuculuk rollerini yerine getirirken bazı engellerle karşılaştıklarını söylemektedir. Bunlar; rol belirsizliği, uzmanlık alanına girilmesi, karşıt ilişkiler ve kazançların çatışmasıdır. Rol Belirsizliği: Bireyin/hastanın bakımını primer olarak yürütecek olan kişi, yönetim tarafından belirlenmediğinde rol belirsizliği ortaya çıkar. Yönetim tarafından hemşireye görev verilmezse, hemşire kendi başına bir görevi üstlenemez. Eğer görevi üstlenirse, diğer ekip üyeleri ile arasında çatışma problemi 24

3 ortaya çıkabilir. Ayrıca hemşirenin rolü tam olarak belli olmadığı için, hastanın savunuculuğunu da yapamaz(allen 2000, Allen 2001, Cary 1992). Uzmanlık Alanına Girilmesi: Planlama aktiviteleri sırasında ekibin içinde her meslekten üyeler yoksa multidisipliner ekip içinde problemler görülebilir. Bu yaygın görülen bir sorundur. Genel olarak sağlık ekibi içinde hekimler otorite olarak görülmektedir ve hastalar daha çok hekimlerin sözünü dinlemektedir. Hastalar hemşireleri hekimin söylediğini yapan kişiler olarak tanımakta ve onları birer savunucu olarak görmemektedirler(allen 2000, Allen 2001, Cary 1992). Karşıt İlişkiler: Hastalar için hemşireler savunucu haline geldiğinde, hastalar sağlık ekibinin diğer üyeleriyle karşıt ilişkiler içine girebilirler. Bu ilişkiler sistemin hasta tarafından kullanılmasını kolaylaştırmaktan çok hastada anksiyeteye neden olabilir. Hastanın kendi bakımında daha çok sorumluluk almasını sağlamak için yapılan girişimlere rağmen hastalar kendilerini hemşirelere bağımlı hissederler(allen 2000, Allen 2001, Cary 1992). Kazançların Çatışması: Hemşire bir kurumun, merkezin çalışanı olduğunda kazanç çatışması meydana gelir.bir taraftan memur politikalarına bağlılık diğer taraftan hemşirenin istek ve ilgileri hemşireyi çelişki içinde bırakabilir.savunucu olarak çalışan hemşirenin politik ve finansal sınırlılıklar yönünden bağımsız olması gerekir. Ancak bu sayede hemşireler savunucu rollerini yerine getirebilirler (Allen 2000, Allen 2001, Cary 1992). Hemşirelerin savunucu rolünü yerine getirirken karşılaştıkları engeller var oldukça hem bakım verenler hem de alanlar verilen hizmetlerden memnun olmayabilirler, hasta ile hizmet verenler arasındaki iletişim kopabilir, hasta ve çalışanlarda güvensizlik, hayal kırıklığı ve yetersizlik duyguları yaşanabilir bu durumda hasta sağlık hizmetini başka yerlerde aramaya başlayabilir (Cary 1992). Diğer taraftan birçok sağlık profesyoneli de a- şağıdaki nedenlerden dolayı savunuculuk rolünü üstlenmede ikilem yaşayabilir (Blomguist, Stanhope, Bailey 1988); Savunuculuk bilinmeyen bir roldür; Savunucu kişi; bu yeni savunuculuk rolünü yeterince bilmediği için, beceriksizlik, zorluk ve rahatsızlık yaşayabilir. İntikam korkusu ; Kişi savunuculuk rolünü yerine getirirken birçok yolla hırpalanabilir.en büyük risk, intikamla karşılaşmaktır. Savunucu kişi intikam olasılığının farkında olmalı ve kendi davranışının olası sonuçlarını belirlemelidir. Rol çatışması ; Savunuculuk rolü; kişinin kendi uzmanlık rolünden ayrı tutulamıyorsa rol çatışması yaşanır. Destek eksikliği ; Kişi, savunuculuk rolünü yerine getirirken yalnız başına kalabilir. Önemli kişi ve kurumlardan destek gelmezse ayakta kalmak zor olabilir. Değişim göstergeleri; Savunucu kişinin aktivitelerinin tümü birey/hastanın sağlık durumunu veya risk düzeyini değiştirmeye yöneliktir. Bu aktiviteler birey/hastanın yaşam biçimini değiştirmeye yardım eden uygulamalardır. Profesyoneller birey/hasta da ortaya çıkan değişimin farkındadırlar. Bu durumda değişimi cesaretlendirmek stresi arttırabilir. Stres arttıkça savunuculuk zorlaşır. Savunuculuk Süreci ve Hemşirelik Süreci Hemşirelik sürecinin tanılama/teşhis aşamasında hastanın durumu tanılanır, problemler belirlenir ve hastanın gereksinimleri saptanır. Planlama aşamasında ise problem analizi yapılır ve tüm olası çözüm seçenekleri belirlenir. Uygulama aşamasında çözümlerin seçimi bir grup tarafından yapılır ve seçilen çözümleri uygulama işini grup organize eder. Değerlendirme aşamasında ise; periyodik değerlendirme şeması planlama sırasında belirlenir, böylece grup planların uygulanması sırasında gerekli düzenlemeleri yapabilir. Başlangıçta belirlenen amaçlara ulaşıldığında, hastanın gereksinimlerinin karşılanıpkarşılanmadığını anlamak için tüm plan yeniden değerlendirilir (Birol 2000, Blomguist, Stanhope,Bailey 1988, Cary 1992). Savunuculuk süreci, 1982 yılında Kohnke tarafından tanımlanmıştır(dumpel and Forsyth 2000). Savunucuların amacı; birey, aile, grup veya toplulukların kendini gerçekleştirmesini desteklemektir. Kendini gerçekleştirme veya kendini keşfetme bireyin bilgi, tutum, davranış, değer ve deneyimlerini ortaya koyan 25

4 Ardahan bir süreçtir. Davranışlar; genellikle tutumları yansıtırlar, fakat bazı durumlarda davranışları keşfetmek ve yansıtmak da zor olabilir(dumpel and Forsyth 2000). Bilgilendirme, destekleme ve doğrulama savunuculuk sürecinin en önemli aşamalarıdır.diğer kişilerin kararları hemşirenin değerleri ile uygunluk gösterdiği zaman, bilgilendirme, destekleme ve doğrulama hemşire için sıklıkla daha kolaydır (Birol 2000, Blomguist, Stanhope,Bailey 1988). Hemşirelik sürecinin tanılama/teşhis ve planlama aşaması savunuculuk sürecinde bilgilendirme, hemşirelik sürecinin uygulama aşaması savunuculuk sürecinde destekleme, hemşirelik sürecinin değerlendirme aşaması savunuculuk sürecinde doğrulama olarak tanımlanmaktadır. Savunuculuk sürecinin bilgilendirme aşamasında hemşire hastadan gerekli bilgileri toplarken, savunuculuk rolüne özgü becerileri ona yardımcı olur. Bu beceriler; ilişki kurma (güveni, kabulü, anlayışı arttırma, ilgi, sorumluluk ve duyarlılık gösterme), empati yapma, gerçekçi olma ve dikkatli olmadır (Birol 2000, Blomguist, Stanhope,Bailey 1988, Cary 1992). Hemşire bireyden/hastadan bilgileri toplarken, bilginin toplayan kişiye göre değişiklik göstereceğini de unutmamalıdır. Bunun içinde hemşirenin yapması gerekenler şunlardır(cary 1992): 1. Doğru bilgi sağlamak. 2. Kararları etkileyen diğer faktörleri görüşmek (finansal, yasal vb). 3. Bireylerin/hastaların şimdiki durumu anlamalarını sağlamak. 4. Bireylerin/hastaların anlamalarını arttırmak için çeşitli kaynakları ve medyayı kullanmak. 5. Kararların uygun sonuçlarını görüşmek. Bilgilendirme aşamasında, problemin saptanmasını kolaylaştıracak birey/hastaya özgü değerlerin (aydınlatıcı değerler) hemşire tarafından göz önüne alınması gerekir. Ayrıca bu aşamada, problemin çözümü için seçenekler üretilir ve olası sonuçlar üzerinde tahminlerde bulunulur. Destekleme aşamasında; problemin çözümü için öncelikli hareketler saptanır, karar verilir, birey/hasta desteklenir, araç-gereç belirlenir ve sağlanır. Hemşirelik sürecinde yer alan planlama, uygulama ve değerlendirme aşamaları savunuculuk sürecinde yer alan karar verme aşaması için bir çatıdır. Doğrulama aşamasında ise süreç değerlendirilir, problemin çözülüp-çözülmediğine bakılır, gerekirse süreç yeniden düzenlenir (Cary 1992). HEMŞİRELİK SÜRECİ Tanılama/Teşhis Planlama Uygulama Değerlendirme SAVUNUCULUK SÜRECİ Bilgilendirme Bilgi toplama Değişen bilgi Aydınlatıcı değerler Bilgilendirme Problem çözümünde, seçenekler üretme Olası sonuçları gözden geçirme Destekleme Öncelikli hareketler Karar verme Bireyleri destekleme Araç-gereci belirleme Araç-gereç sağlama Doğrulama Değerlendirme Yeniden düzenleme Hemşirelerin Hasta Haklarını Savunucu Rolü Hemşirelerin hasta haklarını savunucu rolü, temelini insan haklarından alan ve gelişen çağdaş bir roldür. Bu rolü hemşireye, hastanın sağlık sistemi içinde haklarının çiğnendiği ya da önemsenmediği durumlarda hastanın savunuculuğunu yapma sorumluluğu vermektedir (Alberta Association 1999, Ekici 1999, Nowakowskı 1985). Hemşirenin hasta haklarını savunucu rolü, temelini insan hakları ve hasta haklarından alan, gelişen çağdaş bir roldür. Bu rolü hemşireye, hastanın sağlık sistemi içinde haklarının çiğnendiği ya da önemsenmediği durumlarda hastanın savunuculuğunu yapma sorumluluğu vermektedir (Alberta Association 1999,Ekici Hemşire ile hasta arasındaki ilişkinin temelinde bir zorlayıcılık olduğunu varsayan, bu nedenle de hemşirenin hastanın sözcülüğünü üstlenmesi için doğru kişi olmadığı üzerine bazı görüşler vardır. Fakat hemşirenin, hastası ile olan ilişkisinde temel amaç; 26

5 hastanın hastane ortamında kendini güvende hissetmesini sağlamak,hastayı tanımak ve anlamaktır (Hatun 1995, Hewitt 2002). Sonuç olarak, hemşirenin değişen ve gelişen rolleri ve sorumlulukları paralelinde; *Hemşirenin hasta ve onun ailesi ile olan ilişkilerini hasta yararına, yardım amaçlı ilişki şeklinde kurması ve iletişimini bu çerçevede yürütmesi gerekir. *Hemşirenin bilgi, beceri ve değerler yönünden yeterli olması, değişim halinde kendini yenilemesi,geliştirmesi ve bunu uygulamalarına yansıtması gerekir. * Hemşire,yaşadığı toplumun yapısını bilmeli, toplumdaki değişimleri izlemeli ve bu değişimlere göre kendini geliştirmelidir. * Hemşirelik eğitimi hemşirelerin değişen toplumda yeterli ve nitelikli hizmet sürdürebileceği şekilde düzenlenmelidir. * Hemşire, rollerinin birçoğunu aynı anda yapar. Hastaya bakım verirken öğretim yapar, danışmanlık yapar, duygusal destek verir ve hastanın haklarını korur. Bu nedenle hemşirenin bütün rollerini iyi kavraması, uygulamaya yansıtma becerisini kazanması ve geliştirmesi gerekir. KAYNAKLAR Albertta Association of Registered Nurses(1999) Position Statement on Client Advocacy, s Allen G (2000) Maximizing nurses advocacy role to improve patient outcomes, AORN Journal,s Allen SL (2001) Advocating for nursing, AORN Journal, s.1-4. Baldwin MA (2003) Patient advocacy: a concept analysis: Nursing Standard, 17(21): Bayık A. Türkistanlı E (1992) Hastaların hasta haklarını bilme,bu haklardan yararlanma durumları ve karşılaştıkları riskler. III. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı.Sivas. Esnaf Ofset Matbaacılık, s Bennett O (1999) Advocacy in nursing, Nursing Standard,14(11): Birol L(2000) Hemşirelik Süreci: Hemşirelik Bakımında Sistematik Yaklaşım, İzmir. Etki Matbaacılık. Blomquist KB, Stanhope M, Bailey E (1988) Community Health Nursing Process and Practice for Promoting Health: The Community Health Nurse Client Advocate, s Cary AH (1992) Community Health Nursing Process and Practice for Promoting Health: Promoting Continuity of Care: Advocacy, Discharge Planning and Case Management, Mosby Year Book, s Dumpel H. Forsyth S (2000) Nursing Practice and Patient Advocacy: California Nurses Association,s Ekici B (1999) Hemşirelerin hasta haklarını savunucu rolü. VII. Ulusal Hemşirelik Kongresi Bildirileri Kitabı. Erzurum. s Erdemir F (1998) Hemşirenin rol ve işlevleri hemşirelik eğitiminin felsefesi: C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2 (1) : Hatun Ş (1995) Hasta Hakları Temel Belgeler, Türk Tabipler Birliği s Hewitt J (2002) A critical review of the arguments debating the role of the nurse advocate: Journal of Advanced Nursing, 37(5): Kaplan L (2003) Advocacy, Council of Social Service of New South Wales,NCOSS Conference paper, s.1-3. Nowakowskı L (1985) An Advocacy Approach To Nursing Practice : A Systems Approach to Commuity Health, Second Edition, J.B. Lıppıncott Company, s T.C. Başbakanlık (1998) Hasta Hakları Yönetmeliği, Ağustos, Sayı No: Ulmer BC (2000) Professional Advocacy: AORN Journal, s.1-3. Velioğlu P (1994) Hemşireliğin Düşünsel Temelleri, İstanbul, Alaş Ofset. Vural Takak G (1997) Öğrenci hemşirelerin hasta savunuculuğuna yönelik yaklaşımları. III. Hemşirelik Eğitimi Sempozyumu. İstanbul, İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. s