ULUSLARARASI EKONOM POL T K

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2941 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1897 ULUSLARARASI EKONOM POL T K Yazar Prof.Dr. Mehmet ALTAN (Ünite 1-8) Editör Yrd.Doç.Dr. Murat ÇET N ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Hatice Çal flkan Grafiker Aysun fiavl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Uluslararas Ekonomi Politik ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Uluslararas Ekonomi Politi in Tan m ve Temel Kavramlar 4 EKONOM POL T K... 5 ULUSLARARASI EKONOM POL T K... 6 ULUSLARARASI EKONOM POL T N TAR H GEL fi M D S PL NLERARASI B R ÇALIfiMA ALANI OLARAK ULUSLARARASI EKONOM POL T K ULUSLARARASI EKONOM POL T N TEMEL UNSURLARI: DEVLETLER, P YASALAR VE TOPLUMLAR Devlet Piyasa Toplum Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Uluslararas Ekonomi Politikle lgili Yaklafl mlar ULUSLARARASI EKONOM POL T K LE LG L GELENEKSEL YAKLAfiIMLAR MERKANT L ST YAKLAfiIM Merkantilizm ve Realizm Ekonomik Milliyetçilik Neomerkantilizm L BERAL YAKLAfiIM Neoliberalizm ve Muhafazakârl k Küreselleflme ve Ekonomik Liberalizm MARKS ST YAKLAfiIM Lenin ve Emperyalizm Modern Dünya Sistemi Teorisi ULUSLARARASI EKONOM POL T K LE LG L ALTERNAT F YAKLAfiIMLAR RASYONEL SEÇ M NfiACILIK (CONSTRUCTIVISM) FEM N ST ELEfiT R HEGEMONYACI ST KRAR TEOR S Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler 3. ÜN TE 4. ÜN TE Uluslararas Ekonomi Politik ile lgili Temel Yap lar: Üretim, Finans, Güvenlik ve Bilgi ULUSLARARASI ÜRET M VE T CARET ULUSLARARASI T CARET KONUSUNDAK YAKLAfiIMLAR Merkantilistlerin Görüflleri Liberallerin Görüflleri Neo-Merkantilistlerin Görüflleri Yap salc -Marksist Görüfller GATT VE II. DÜNYA SAVAfiI NI TAK P EDEN L BERAL T CAR YAPI ULUSLARARASI PARASAL VE F NANSAL YAPI DÖV Z KURU S STEMLER Klasik Alt n Standard Bretton Woods Sistemi: S n rl Alt n Standard ve Sabit Döviz Kurlar Esnek Kur Sistemi ve De iflen Ekonomik Yap KÜRESEL GÜVENL K YAPISI ÇOK KATMANLI GÜVENL K YAPISI ÜST KATMAN: GÜÇ POL T KASI VE DEVLETLER S STEM Tek Tarafl l k Çok Tarafl l k zolasyonculuk K NC KATMAN: ULUSLARARASI ORGAN ZASYONLARIN DE fien ROLÜ NATO ve BM nin Bar fl Koruma Çabalar nsan Haklar ve Uluslararas Ceza Mahkemesi (ICC) ÜÇÜNCÜ KATMAN: ANARfi YE DO RU MU? Güvenlik ve Ekonomik Geliflme B LG VE TEKNOLOJ : ZENG NL K VE GÜCÜN TEMEL TEKNOLOJ K YEN L KLER N DO ASI VE ETK LER Ürün Yaflam Dönemi Yüksek Teknoloji Endüstrileri (Schumpeteryan Endüstriler) Karfl laflt rmal Üstünlükler Yaratmak ULUSLARARASI EKONOM POL T K AÇISINDAN TEKNOLOJ VE F KRÎ MÜLK YET HAKLARI Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Okuma Parças Okuma Parças Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Dünya Ekonomisinin Ortaya Ç k fl ve ngiliz Hegemonyas HEGEMONYA VE ULUSLARARASI ST KRAR SANAY LEfiME VE ULUSLARARASI T CARET DÜNYA EKONOM S NDE YAfiANAN DÖNÜfiÜM VE KARfiILIKLI BA IMILILIK:

5 çindekiler v B R NC DÜNYA SAVAfiI NA G D L RKEN DÜNYA EKONOM S B R NC DÜNYA SAVAfiI VE SONRASI Birinci Dünya Savafl n n Ekonomik Sonuçlar Dünya Ekonomisinin Çöküflü ve Otarflik Politikalar Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Okuma Parças Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Amerikan Hegemonyas n n Ortaya Ç k fl II. DÜNYA SAVAfiI SONRASINDA DÜNYA EKONOM S DÜNYA EKONOM S NDE BÜYÜME ULUSLARARASI KURULUfiLAR AMER KAN HEGEMONYASI VE DÜNYA EKONOM S II. DÜNYA SAVAfiI NIN EKONOM K SONUÇLARI ABD VE DÜNYA DÜZEN ABD HEGEMONYASININ SONUÇLARI AMER KAN HEGEMONYASININ YÜKSEL fi DÖNEM : AVRUPA EKONOM K TOPLULU U ASKERÎ KEYNESÇ L K VE DIfi YARDIM DOLAR BOLLU U EKONOM POL T K VE HEGEMONYA ÇOK ULUSLU fi RKETLER N ORTAYA ÇIKIfiI PETROL VE ULUSLARARASI PARASAL AKIMLAR: BRETTON WOODS S STEM N N ÇÖKÜfiÜ PETROL ÜZER NDEK KONTROLÜN KAYBOLMASI ABD HEGEMONYASININ GER LEY fi Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Küreselleflme ve Dünya Ekonomisi KÜRESELLEfiMEN N TANIMI Farkl Küreselleflme Tan mlar T CARET N KÜRESELLEfiMES ÜRET M N KÜRESELLEfiMES DO RUDAN YABANCI YATIRIMLAR ÜRET M N KÜRESELLEfiMES NE YOL AÇAN GEL fimeler ÜRET M N KÜRESELLEfiMES N N SONUÇLARI F NANSAL KÜRESELLEfiME F NANSAL KÜRESELLEfiMEN N GÖSTERGELER F NANSAL KÜRESELLEfiMEY ORTAYA ÇIKARAN GEL fimeler F NANSAL KÜRESELLEfiMEN N SONUÇLARI ÜN TE 6. ÜN TE

6 vi çindekiler KÜRESELLEfiME VE BÖLGESEL ENTEGRASYONLAR Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 8. ÜN TE Geçifl Ekonomileri ve Devletleri KOMÜN ZM VE KLAS K SOSYAL ST S STEM KLAS K SOSYAL ZM N POL T K ÖZELL KLER Güç deoloji Hükûmet KLAS K SOSYAL ZM N EKONOM K ÖZELL KLER Mülkiyet Ekonomik Koordinasyon Mekanizmas Fiyatlar Teflvik Sistemleri POL T K KURUMLARIN DÖNÜfiÜMÜ EKONOM K KURUMLARIN DÖNÜfiÜMÜ ÖZELLEfiT RME P YASALARIN OLUfiTURULMASI Ç N N P YASA SOSYAL ZM NE GEÇ fi GEÇ fi EKONOM LER N N DE ERLEND R LMES Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Küresel Problemler ve Krizler KÜRESEL PROBLEMLER VE SÜRDÜRÜLEB L R KALKINMA GIDA KR Z VE AÇLIK ÇEVRE PROBLEMLER SÜRDÜRÜLEB L R KALKINMA KÜRESEL EKONOM K KR ZLER ASYA VE RUSYA KR ZLER Asya Krizi Rusya Krizi F NANSAL KR Z Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

7 Önsöz vii Önsöz Hayat karmafl klaflt kça bilim de kendini yeni durumlara göre ayarl yor K sa bir zaman önce sosyal bilimlerde Uluslararas Ekonomi Politik diye bir disiplin yoktu. Bu terim küreselleflmeye koflut olarak 1970 lerden sonra do du ve ayn süreç ile birlikte olgunlaflmaya devam etti. Hatta öyle ki 1990 lar n sonuna do ru dünya ekonomisi yeni bir döneme girdi, s n rlar olmayan ekonomi den daha fazla söz edilmeye baflland. Nitekim bilgisayar ve iletiflim teknolojilerinin yayg nlaflmas, maliyetlerin düflmesi, ticarette s n rlar n daha da afl lmas na sebep oldu. Bu s n rs z, bilgi temelli ekonomi en fazla internetin gelifliminde yaflan yor. nternet, ortaya ç kt ndan beri, her sene, kapasitesini iki kat na ç kar yor. Bilgisayarlarla birbirine ba l olan finansal piyasalar, , telefon bankac l -, elektronik veri aktar m gibi geliflmeler, bizi her gün biraz daha fazla s n rlar olmayan bir dünyan n vatandafllar yap yor. Bu yeni dönemde, ticaretin ve yat r m n küreselleflmesi; bilgi ve fikre dayal ürünlerin a rl kta oldu u hizmet sektörünün ekonomideki pay n n artmas na, sanayi sektörünün pay n n ise azalmas na sebep olmakta Uluslararas Ekonomi Politik, daha ziyade uluslararas iliflkiler bilim dal n n alt dal olarak kabul edilse de bunun tersini iddia eden bilimcilere de rastlanmaktad r. Uluslararas Ekonomi Politik, uluslararas iliflkilerde iktidar aray fl ile zenginlik birikiminin dinamik ve karfl l kl etkileflimini inceler. Liberal, Marksist, Realist gibi klasik düflünce ak mlar n n farkl yaklafl mlar n kitapta da görece iniz gibi Uluslararas Ekonomi Politik in içeri ini zenginlefltirmeye devam etmekte Kitab n yaz m s ras nda baflta konunun temel kaynaklar olmak üzere tüm dünya literatürünün birikiminden yararlanarak farkl bir flekillendirme için çaba gösterdik. Ancak Türkiye üniversite e itiminin kendi pratiklerinde yo ruldukça bu yeni disipline daha fazla katk yapaca m za olan güvenimiz tamd r. Katk lar ndan dolay Doç.Dr. Ünal Ça lar ile yo un bir özen ve özverili bir çaba ile kitab n editörlü ünü yapan Yrd.Doç.Dr. Murat Çetin e çok teflekkür ederim Yazar Prof.Dr. Mehmet ALTAN

8 1ULUSLARARASI EKONOM POL T K Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Uluslararas ekonomi politi i tarihi geliflimi içinde tan mlayabilecek, Uluslararas ekonomi politi in temel unsurlar n ifade edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Ekonomi Politik Uluslararas Ekonomi Politik So uk Savafl Devlet Piyasa Toplum Bretton Woods Küreselleflme çindekiler Uluslararas Ekonomi Politik Uluslararas Ekonomi Politi in Tan m ve Temel Kavramlar G R fi EKONOM POL T K ULUSLARARASI EKONOM POL T K ULUSLARARASI EKONOM POL T N TAR H GEL fi M D S PL NLERARASI B R ÇALIfiMA ALANI OLARAK ULUSLARARASI EKONOM POL T K ULUSLARARASI EKONOM POL T N TEMEL UNSURLARI: DEVLETLER, P YASALAR VE TOPLUMLAR

9 Uluslararas Ekonomi Politi in Tan m ve Temel Kavramlar Uluslararas ekonomi politik (UEP), ekonomi/ler - politika/lar ile devlet/ler - piyasa/lar aras nda uluslararas düzeyde yaflanan karfl l kl etkileflimi ele al p inceleyen disiplinleraras bir yaklafl md r. Uluslararas iliflkiler disiplininin bir alt dal n oluflturdu u görüflü yan s ra uluslararas iliflkilerin UEP nin bir alt dal oldu u görüflü de hayli yayg nd r. Dolay s yla UEP kendi içinde farkl teorik gelenekleri ve bu geleneklerin yeni yorumlamalar n bar nd rmaktad r. Son dönemlerde Küresel Ekonomi Politik biçiminde de ifade edilmekte olan uluslararas ekonomi politik (literatürdeki bir di er ismiyle uluslararas politik ekonomi), esas olarak devletler, küresel flirketler, uluslararas organizasyonlar ve çeflitli sosyal hareketler gibi uluslararas aktörler aras nda meydana gelen faaliyetler üzerinde odaklanmaktad r. UEP, politik müdahalelerden etkilenmeyen saf piyasalar n bulunmad, ekonomi ve politikan n kesin s n rlarla birbirinden ayr lmas n n mümkün olmad temeline dayanmaktad r. Buna göre dünyadaki geliflmeleri anlamak için politik ve ekonomik faktörleri birlikte göz önünde bulundurmak gerekir. Uluslararas ekonomi politik, ekonomi/piyasa ve devlet/politika aras ndaki karfl l kl iliflkileri ve etkileflimleri uluslararas düzeyde ele al p inceleyen bir disiplindir. Fiyat D P 3 P 1 P 2 S 0 S D Q 3 Q 1 Q 2 Q 4 Miktar Denge, arz-talep kesiflince oluflur. fiekil 1.1 Klasik ktisat 1776 y l nda Adam Smith in Uluslar n Zenginli i adl kitab yla do du. Adam Smith Newton hayran yd, zaten yöntem konusundaki kitab da Newton üzerinedir. Newton fizi i, do adaki denge durumundan yola ç kt ve denge kavram n en temel prensiplerden biri olarak kabul etti. Bu nedenle denge kavram Klasik ktisat n da en temel prensiplerinden biri oldu. Sorular, dengenin bozulmas ve dengeye gelifl parantezinde seyretti. ster denge de, ister eksik denge de seyretsin, iktisadi mekanizmay hareket ettiren vazgeçilmez yasa ise hep arz ve talep olarak kald. Arz ve talep temel yasa olmaya da devam ediyor.

10 4 Uluslararas Ekonomi Politik ktisat, bireyler ve toplumlar n s n rl kaynaklar n, s n rs z ihtiyaçlar n karfl lamak için nas l da tt klar n inceleyen bilim dal d r. Baflka bir tan ma göre politika (siyaset), otorite ile ilgili kurumlar n ve bu kurumlar n oluflmas nda ve ifllemesinde rol oynayan davran fllar n bilimidir. Resim 1.1 Toplumlarda meydana gelen geliflmeleri pür ekonomik yaklafl mlar ve modellerle aç klamak mümkün olmad gibi, politik geliflmeleri de ekonomik faktörlerden ba ms z olarak aç klamak mümkün de ildir. Dolay s yla, disiplinler aras bir yaklafl ma ihtiyaç vard r. Seçmenler, demokrasilerde siyasal düflünce ve tercihlerini oy kullanarak belirten kiflilerdir. Halk egemenli i anlam na gelen demokrasi, genel ve eflit oy hakk na, belirli aral klarla yap lan seçimlere, gizli oy ve aç k say ma, seçim mekanizmas ile siyasi iktidar n de ifltirilmesi ilkesine dayanan ve iktidar karfl s nda ifade ve örgütlenme özgürlü ü prensibinden hareketle, kurumsallaflm fl bir muhalefetin bulundu u politik bir sistemdir. En genel anlamda ekonomi (iktisat), k t kaynaklarla s n rs z ihtiyaçlar n nas l karfl lanaca sorusuna cevap arayan bilim dal d r ve toplum içinde servetin yarat lmas (üretim), da t lmas ve kullan lmas n belirleyen sistem olarak tan mlanabilir. Buna karfl l k politika, devlet ifllerini düzenleme ve yürütme sanat yla ilgili özel görüfl veya anlay fl olarak tan mlan r ve ayn zamanda sosyal ve ekonomik faaliyetlerin ve karfl l kl etkileflimlerin nas l olaca n belirleyen kurumlar ve kurallar setidir. Gerek ulusal gerekse uluslararas ekonomiler, teoride düflünüldü ü gibi tam rekabet piyasalar fleklinde ifllemezler. Bu konuda ileri sürülen aç klamalar soyut modeller olup gerçek hayatta pek karfl lafl lan durumlar de ildir. Gerçekte ulusal ve uluslararas piyasalar n iflleyifli birçok faktörün etkisi alt ndad r ve 1979 da Petrol Üreten Ülkeler Örgütünün (OPEC) petrol fiyatlar nda meydana getirdi i büyük oranl art fllarda da görüldü ü gibi üreticiler ya da sat - c lar ile al c lar bir araya gelerek mallar n fiyatlar n yükseltebilmekte veya düflürebilmektedirler. Yine hükûmetler, ald klar kararlar ve yapt klar uygulamalarla tüketim, arz, talep kal plar ve fiyatlar yan nda daha birçok ekonomik de iflken üzerinde etkili olabilmektedirler. Bu sebeple, toplumlar içinde ortaya ç kan geliflmeleri pür ekonomik yaklafl mlar ve modellerle aç klamak mümkün olmamaktad r. OPEC, 1973 y l nda petrol fiyatlar n yükseltti inde baz piyasac iktisatç lar, arz talep güçleri üzerindeki bu tür manipülasyonlar n ancak k sa vadede etkili olabilece ini ileri sürmüfllerdi. Ancak, o zamanlardan bugüne yaflananlar, petrol fiyatlar n n, hem piyasa güçlerinin hem de OPEC üyelerinin piyasalara müdahale kabiliyetinin bir fonksiyonu oldu unu gösterdi. Benzer flekilde ücret, fiyat ve rant kontrolü, vergilendirme, sübvansiyon- Resim 1.2 Tarih, 11 Eylül New York'taki kiz Kuleler sald r ya u ram fl halde. 11 Eylül 2001'de Washington ve New York'a düzenlenen sald r lardan sonra dünya, Irak ve Afganistan' n iflgaline, Bali, Madrid ve Londra'daki bombal eylemlere tan k oldu, Baflkan Bush'un 'terörle savafl doktrini' uzun uzun tart fl ld. ABD, Irak, Afganistan ve Pakistan'da yürüttü ü operasyonlara 4 trilyona yak n para harcad. 11 Eylül'den bu yana havac l k sektöründe güvenlik bambaflka bir boyuta tafl nd ; yolcular n kimlikleri taran r, üstleri didik didik aran r hale geldi. 11 Eylül'ün bir di er miras, çok kültürlü toplumlar içindeki güvensizlikleri su yüzüne ç karmas oldu. 'Medeniyetler Çat flmas ' yaflanaca kehanetleri uzun süre gündeme hakim oldu. Müslümanlar Bat l lar n bir anda kendilerini 'potansiyel terörist' olarak gördü ünden flikâyetçiydi... Kaynak: BBC,

11 1. Ünite - Uluslararas Ekonomi Politi in Tan m ve Temel Kavramlar 5 lar ve teflvikler, gümrük tarifeleri ve di er ticaret engelleri ve kamu harcamalar yoluyla devletler de ekonomi ve piyasalar üzerinde etkili olmaktad rlar. Ayn flekilde, politik geliflmeleri ve olaylar da ekonomik faktörlerden ba ms z olarak aç klayabilmek mümkün de ildir. Gerek ulusal çapta ve gerekse uluslararas alanda bask gruplar, politikac lar ve di er politik aktörler ekonomik geliflmeler üzerinde piyasalar kadar etkili olabilmektedirler. Böyle bir dünyada displinleraras bir yaklafl m n olaylar aç klay c gücü daha yüksek olmaktad r. Bundan dolay ekonomi politik, dünyay anlamland rmada ve geliflmeleri aç klamada birbirinden ayr ele al nan ekonomi ve politika bilimlerinden daha elveriflli bir analiz arac d r. Bu bölümde UEP nin temel özelliklerini ve çeflitli bilim dallar yla olan iliflkisini ortaya koyacak, günümüzün karmafl k olaylar n aç klamada disiplinleraras bütüncül bir bak fl aç s n n gereklili ini belirtece iz. Örne in, küreselleflme ve 11 Eylül olaylar yaln z ABD de de il bütün dünyada önemli geliflmelere yol açm fl, dünyadaki bütün insanlar n hayat n etkilemifltir. Bu tür olaylar gibi Do u Avrupa, Güney Do u Asya ve Orta Do u da ulusal ekonomik sistemlerin dönüflümü, dünyadaki fakirlik, açl k ve gelir da l m gibi problemler, uluslararas örgütler ve hükûmet d fl organizasyonlar n davran fl ve küresel s nma gibi konular n UEP gibi birçok disiplini bir arada bulunduran bir bak fl aç s yla daha iyi anlafl labilece ini görece iz. EKONOM POL T K Ekonomi politik veya politik ekonomi çeflitli anlamlarda kullan lmaktad r. Baz lar na göre bu terim, ekonomik faaliyetlerin politik temellerinin yani devlet politikalar n n hangi yollarla piyasalar n iflleyifli üzerinde etkide bulundu unun araflt r lmas n ifade etmektedir. Meseleye di er taraftan bakanlara göre ise ekonomi politik, politik faaliyetlerin ard ndaki ekonomik faktörlerin araflt r lmas d r. Bu yaklafl mda ön plana ç kan, ekonomik güçlerin devlet politikalar n ne flekilde biçimlendirdi idir. Asl nda, her iki yaklafl mda birbirini tamamlamaktad r çünkü politik faaliyetler ve uygulamalar ile piyasalar sürekli bir karfl l kl etkileflim içindedirler. Yani bugünkü politika tercihleri, gelecekteki refah düzeyini (ekonomik geliflmeyi) etkilerken kendisi de ekonomik geliflmelerden etkilenmektedir. lk olarak 1615 y l nda, Frans z iktisatç Antoine de Montchrestien ekonomi politik ifadesini kulland görüflü yayg nsa da Turquet taraf ndan bu tarihten yaklafl k dört y l önce bu ifadenin egemen devletin yurttafllar karfl s ndaki görevleriyle iliflkili olarak kullan ld gerçektir. Bugün ekonomi olarak an lan bilim dal bir zamanlar ekonomi politik olarak adland r l rd ve özellikle de Marksist düflüncenin siyasi olaylar n ekonomik arka plan n ifade etmek üzere literatüre kazand rd bir kavramd. Bugün ise bu dar anlam n n çok ötesinde ekonomi politik, bir yandan uluslararas iliflkiler ve siyaset biliminin temel de iflkeni olan gücü, di er taraftan ise ekonominin temel de iflkeni olan servetin oluflumu ve da l m aras ndaki karfl l kl iliflkiyi araflt rmaktad r. Temel olarak ekonomi politik, politik kurumlar ve ortam ile iktisadi sistem aras ndaki etkileflimi, ekonomi, hukuk, siyaset ve sosyoloji gibi bilim dallar ndan faydalanarak araflt ran disiplinleraras bir alan ifade eder. Ekonomi Politik 18 inci yüzy lda ortaya ç kt nda, insanlar n ihtiyaç ve istekleri ile bunlar karfl layan mal ve hizmetlerin üretiminin ve da t m n n belirlendi i sistemde meydana gelen ciddi de iflimi anlamaya yard mc olmufltur. Daha önce ortaya ç kan Yunanca as ll ekonomi kelimesi ise ev yönetimi anlam na gelmekteydi ve ihtiyaçlar n hanehalk içinde belirlendi i ve bunlar tatmin eden fleylerin de yine hanehalk içinde üretildi i bir toplumu iflaret ediyordu. Politik ekonomi ya da ekonomi politik ise devletin ekonomik ifllerinin yönetimi anlam na geliyordu. Ekonomi politik, politika ile ekonomi aras ndaki etkileflimi konu al r.

12 6 Uluslararas Ekonomi Politik DÜfiÜNEL M UEP; devletler, küresel flirketler, uluslararas organizasyonlar ve sosyal hareketler SORU gibi uluslararas aktörlerin faaliyetleri ve karfl l kl etkileflimleri üzerinde D KKAT yo unlafl r. 1 lk zamanlarda, ekonomi politik çal flmalar nda, halk n ihtiyaçlar n n daha iyi karfl lanmas için devlet adamlar na devletin ekonomik ifllerini yürütmede yol göstermek amaçlan yordu. Dolay s yla, ekonomi politikle birlikte devletin ya da devlet adamlar n n ekonomik meselelerdeki sorumluluklar yla ilgili bir tart flma da ortaya ç kt. Acaba hangi isteklerin karfl lanaca n belirlemek ve kaynaklar buna göre harekete geçirmek devletin sorumlulu u muydu yoksa bu konu kendi ç karlar taraf ndan motive edilen fertlere mi b rak lmal yd? Bu soru bugün de güncelli ini korumakta ve ekonomi politik içinde merkezî bir yere sahip olmay sürdürmektedir. Politika ile ekonomi aras ndaki iliflki bir ülkenin dünya ekonomisine kat l m meselesinde de kendisini göstermektedir. Ülkenin ne ölçüde ve ne flekilde dünya ekonomisine kat laca ülke içinde al nan politik kararlardan büyük ölçüde etkilenmektedir. Dünya ile olan bu iliflki baz gruplara kazanç sa larken di er baz gruplar bundan olumsuz etkilenebilmektedir ve bu sebeple bu konuda ne yap lmas gerekti i ile ilgili olarak politik bir mücadele ortaya ç kmaktad r. Vergiler, faiz oranlar, gümrük tarifeleri ve di er ülkelerle ekonomik konularda yap lan çeflitli pazarl klar bu süreçte yer alan konulardan baz lar d r. Ortaya ç kacak sonuçlar, bu mücadeleye kat lan gruplar n sahip olduklar kaynaklara, bunlar aras ndaki güç iliflkilerine ve devleti yönetenlerin bu gruplar n ç karlar ndan ne ölçüde ba ms z hareket edebileceklerine ba l d r. Bu sürecin daha genel bir versiyonu, ekonomik kararlar n al nmas nda hükûmet ile özel teflebbüsün ç karlar aras nda nas l bir iliflki olmas gerekti i fleklindeki tarihi hayli eskilere kadar giden sorudur. Bat l kapitalist ülkelerde, 1930 ile 1950 y llar aras ndaki depresyon ve savafl tecrübesi ekonomik kararlar n politize olmas na ve bu konular üzerinde devlet yönetimi çerçevesinde odaklan lmas na sebep oldu. Politik liderler ekonominin düzenlenmesi meselesiyle yak ndan ilgilendiler ve ulusal refah onlar n sorumluluklar olarak görüldü. Bugün ise ekonomilerin genifllemekte mi yoksa daralmakta m oldu u seçim sonuçlar üzerinde hâlâ en etkili olan faktördür. Ayr ca, uluslararas ekonomik rekabetin yo unlaflmas, hükûmetleri belirli sanayilerin teflvik edilmesinde daha fazla rol oynamaya sevk ederek, ekonomi politi in ifl alan n geniflletmektedir. Ekonomi politi i k saca tan mlay n z. ULUSLARARASI EKONOM POL T K DÜfiÜNEL M Yukar daki ekonomi politik tan m ndan hareketle uluslararas ekonomi politik, uluslararas arenada devletlerin ve piyasalar n karfl l kl iliflkilerini araflt ran siyaset, ekonomi ve SORU uluslararas iliflkiler gibi çeflitli disiplinleri kapsayan bir çal flma alan olarak tan mlanabilir. Bir baflka deyiflle UEP, politik ve ekonomik de iflkenlerin uluslararas ekonomik ifllemler üzerindeki olumlu ya da olumsuz etkileri ile ilgilidir. Buna göre, politik müdahalelerden ve düzenlemelerden ba ms z saf piyasalar D KKAT mevcut de ildir ve uluslararas çerçevede de ekonomi ile politika aras nda kesin s n rlar çizmek SIRA mümkün S ZDE de ildir. Sonuç olarak, uluslararas ekonomi politik ya da uluslararas politik ekonomi, esas olarak devletler, küresel flirketler, uluslararas organizasyonlar ve sosyal hareketler gibi uluslararas aktörlerin faaliyetleri ve bunlar aras nda meydana gelen karfl l kl etkileflimler üzerinde yo unlaflmaktad r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET

13 1. Ünite - Uluslararas Ekonomi Politi in Tan m ve Temel Kavramlar 7 Uluslararas ekonomi politi in temel ilgi alanlar n k saca belirtiniz. 2 Modern dünyada ulusal ve uluslararas ölçekte ekonomi (piyasa) ve politika (devlet) aras nda giderek artan karfl l kl etkileflim karmafl k bir yap ortaya ç karm flt r. Bu DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M karmafl k yap n n anlafl lmas konusundaki ihtiyaç sonucu uluslararas ekonomi politik yeni bir disiplin dal olarak 1970 lerden itibaren ilgi görmeye SORU bafllam flt r. Bu ilginin ortaya ç kmas nda uluslararas olaylar etkili olmufltur. Bu olaylar aras nda, özellik- SORU le OPEC in uygulad petrol ambargosu ve Bretton Woods sisteminin y k lmas önem D KKAT D KKAT tafl maktad r. Bu olaylar n ortaya ç kard teorik ve pratik problemler, bilim adamlar n ve politika yap mc lar n ekonomi ve politikay bir arada düflünmeye itmifltir. Yaflanan h zl geliflmeler sonucu bugün ortaya ç kan uluslararas ekonominin Bugün dünyada, ulusal ve uluslararas ölçekte ekonomi bafll ca özellikleri çok uluslu üretim ve ülkeler aras nda finansal ak mlar n ve ticaret hacminin çok büyük boyutlara ulaflmas d r. Bu flekilde gittikçe derinleflen eko- ve politika aras nda giderek AMAÇLARIMIZ artmakta olan karfl l kl nomik bütünleflme ve küreselleflme ve bu sayede elde edilen refah art fl ile ulusal etkileflimin yaratt AMAÇLARIMIZ karmafl k yap y anlamak ba ms zl k ve politik kontrolü elde tutma arzusu aras nda meydana gelen çeliflki, için ekonomi ve politikay bir küresel ekonominin bafll ca meselesini oluflturmaktad r. Buna ba l olarak bireyler, arada düflünen bir K T A P K T A P yaklafl ma ihtiyaç vard r. s n flar ve di er toplumsal gruplar ile devletler aras nda meydana gelen görüfl ayr l klar siyasi anlaflmazl klar n ortaya ç kmas na da zemin haz rlamaktad r. Ekonomik ve politik faktörlerin böylesine iç içe girdi i bir TELEV ZYON dünyada uluslararas TELEV ZYON ekonomi politik konusunda yap lan analizlerde birbirinden farkl çok say da faktörün aras ndaki karfl l kl etkileflimin dikkate al nmas gerekmektedir. Bu aç dan bafll ca iki grup iliflki üzerinde durulmas faydal olacakt r: Ulusal ve uluslararas ekonomi politik aras ndaki iliflki ile sosyal güçlerle devlet aras ndaki NTERNET iliflki. Günümüzün NTERNET karmafl k dünyas n anlamak aç s ndan hem ulusal hem de küresel güçlerin göz önünde bulundurulmas gerekti i herkes taraf ndan kabul edilmekle birlikte, hangisinin daha öncelikli oldu u konusunda tart flmalar vard r. Baz kimselere göre uluslararas güçler ulusal ç karlar büyük ölçüde etkilerken baz lar na göre ise ulusal konular daha fazla önceli e sahiptir ve küresel konular arka plana atmaktad r. UEP çerçevesinde yap lan birçok tart flma bu ulusal - uluslararas ay r m na dayanmaktad r. Mesela, kimilerine göre üçüncü dünya ülkelerinin karfl laflt fakirlik UEP; Ekonomi, Siyaset Bilimi ve Uluslararas liflkiler gibi üç temel çal flma alan n problemi küresel ekonomik düzendeki dengesizlikten kaynaklan rken kimilerine birlefltirmektedir. göre de bu problem geliflmekte olan ülkelerdeki yanl fl ve yetersiz politik ve ekonomik uygulamalar n n bir sonucudur. Benzer flekilde, baz lar çok uluslu flirketleri büyük güce sahip, ba ms z küresel yap lanmalar olarak görürken baz lar da bu flirketleri ait olduklar ülkelerin ulusal sisteminin bir parças olarak kabul etmektedir. UEP çerçevesinde görüfllerin farkl laflt bir baflka nokta da devletle toplum aras ndaki karfl l kl iliflkilerdir. Devlet politikalar n n oluflturulmas nda devlet kurumlar n n ve politikac lar n ne derece ba ms z hareket ettikleri ve çeflitli sosyal bask gruplar n n etkileri bu konudaki temel soruyu oluflturmaktad r. Bir görüfle göre devlet, toplum kaynakl siyasi, ekonomik ve sosyal bask lardan büyük ölçüde ba- ms z, özerk bir niteli e sahiptir. Devlet toplumu flekillendirmektedir; d fl ekonomi politikalar da bu kapsaml flekillendirme sürecinin bir parças olmaktad r. Bu konudaki karfl t görüfle göre ise politika yap mc lar temel toplumsal taleplerin temsilcileri durumundad r. Politik sistem, en fazla bu taleplerin belli bir düzene sokulmas n sa layabilir. Devlet asl nda, çeflitli sosyoekonomik ve politik ç karlar n hayata geçirilmesine yarayan bir araçt r. D fl ekonomi politikalar da t pk di- er devlet faaliyetleri gibi, toplumsal taleplere cevap verecek flekilde oluflmakta ve devlet toplumu de il, toplum devleti flekillendirmektedir.

14 8 Uluslararas Ekonomi Politik UEP çerçevesinde önemli konulardan biri de dünya ekonomisinde rol alan de- iflik aktörler aras ndaki eflitsizliktir. Uluslararas alanda çeflitli konularda ifl birli i yap lmas bütün taraflar için kazançl olsa bile bu ifl birli inin sa lanmas kolay olmayabilir. Uluslararas aktörler ifl birli i yapt klar durumlarda bile ayn zamanda birbirleriyle rekabet hâlindedir. Mesela Avrupa ülkeleri, ABD ve Japonya ile rekabet edebilmek gayesiyle aralar nda mallar n, hizmetlerin, sermayenin ve insanlar n serbestçe dolafl m n n sa lanaca serbest bir pazar oluflturmufllard r. Ancak, bu birlik de Avrupal ülkelerin menfaatlerinin her zaman ortak olmas n n mümkün olmad n göstermifltir. Bazen bir ülkenin içinde bulundu u durum, ekonomiler aras ndaki s k ba ml l k sebebiyle di er ülkelerle anlaflmazl k içine düflülmesine sebep olmaktad r. Özet olarak, yeni bir araflt rma sahas olarak UEP, klasik uluslararas iliflkiler, siyaset bilimi ve ekonominin problemati inin ötesine geçmektedir. Mesela, savafl ve güvenlikle ilgili konular uluslararas iliflkiler aç s ndan son derece büyük öneme sahiptir. Fakat bu problemler, UEP nin yaln zca bir bölümünü teflkil ederler ve hem politikay hem de ekonomiyi ilgilendirdikleri ölçüde UEP aç s ndan bir anlam tafl rlar. K sacas UEP, var olan klasik araflt rma sahalar nda hakim olan ortodoks anlay fl n bir elefltirisi olarak geliflmifltir. UEP, ekonomi ve politikan n uluslararas seviyedeki iliflkileri ile iç politika süreçleri aras nda ba lant kurar. Mesela hegemonya ve emperyalizm gibi kavramlar ekonomi ve politika aras nda böyle bir iliflki kurmaktad r. Çeflitli münferit olaylar ve politikalar, UEP de di er alanlar aç s ndan yol açabilecekleri sonuçlar aç s ndan sorgulan rlar. Mesela, Körfez Savafl n n genel dünya politik ve ekonomik istikrar üzerindeki sonuçlar n n ya da bir uluslararas ödeme arac ve rezerv para olarak dolar n de eri üzerindeki etkilerinin ne olaca böyle bir sorudur. Buna göre, uluslararas ekonomi politi e göre, hiçbir olay, süreç ya da politika, sorgulanmaks z n ekonomik, politik, ulusal ya da uluslararas olarak kabul edilemez. UEP; analitik aç dan, ulusal politika ve ekonomi ile uluslararas politika ve uluslararas ekonominin bir bileflkesi olup, bunlardan her biri di er üçü taraf ndan etkilenir. Ulusal politikalar ve ekonomiler birbirleriyle etkileflirlerken bunlar ayn zamanda küresel çevre taraf ndan belirlenirler. Uluslararas güçler, iç politikay hatta ülkelerin politik kurumlar n etkiler. Devletlerin ulusal hareket alan, uluslararas sistemin yap s yla s n rl d r. Mesela, kuvvetli d fl bask lar n ve tehditlerin yoklu u daha aç k ve demokratik bir devlet yap s ortaya ç karabilir. Buna karfl l k, ciddi d fl bask ve tehditlerle karfl laflan bir devlet daha otoriter olabilir. UEP; ekonomik geliflme, küresel çapta fakirlik problemi ve açl k, üçüncü dünyan n borç problemi, çevre ile ilgili problemler, uluslararas ticaret ve finans sistemleriyle ilgili belirsizlik ve kaos, küresel terör ve güvenlik problemleri gibi küresel meselelerle de ilgilenir. Bu yüzden UEP, uluslararas politika ve ekonomi aras ndaki etkileflimleri ortaya ç karmaya ve de erlendirmeye çal flmaktad r. Bu meseleler; de iflen uluslararas liderlik ve dünya ekonomisindeki yap sal de iflmeler ile ekonomi, ulusal ve uluslararas güvenlik, uluslararas düzen aras ndaki giderek artan hayati iliflkilerin arka plan göz önünde bulundurularak incelenir. UEP, ayn zamanda devletlerin ulusal politikalar n n ve ekonomi politikalar n n di er baz önemli devletler taraf ndan nas l belirlenebildi ine de dikkat çekmektedir. Mesela bir ülke, büyük bir ekonomiye sahipse ve geniflletici maliye politikas uyguluyorsa bu durum di er ülkeler üzerinde de birtak m etkiler meydana getirmektedir. Genifl bir piyasa olarak ABD de bu flekilde meydana gelen talep art fl di- er ülkelere ait çeflitli mallar n talebinde de art fl meydana getirebilmektedir. Buna