T.C. ATILIM ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ FĠNANSMAN ANABĠLĠM DALI

Transkript

1 T.C. ATILIM ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ FĠNANSMAN ANABĠLĠM DALI TÜRKĠYE DEKĠ A VE B TĠPĠ YATIRIM FONLARININ YILLARI ARASINDAKĠ PERFORMANS DEĞERLENDĠRMESĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Hazırlayan Ahmet Orçun TURAL Tez DanıĢmanı Yrd. Doç. Dr. Rıdvan BAYIRLI Ankara

2

3 T.C. ATILIM ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ FĠNANSMAN ANABĠLĠM DALI TÜRKĠYE DEKĠ A VE B TĠPĠ YATIRIM FONLARININ YILLARI ARASINDAKĠ PERFORMANS DEĞERLENDĠRMESĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Hazırlayan Ahmet Orçun TURAL Tez DanıĢmanı Yrd. Doç. Dr. Rıdvan BAYIRLI Ankara

4

5 ÖNSÖZ Türkiye de faaliyet gösteren A ve B tipi yatırım fonlarının performans değerlendirmesi amacı ile hazırlamıģ olduğum bu tez çalıģmasında ilk olarak yatırım fonları ve hukuki yapıları incelenmiģtir. Daha sonra yatırım fonlarının performans değerlendirmesinde kullanılan yöntemler tanıtılmıģ ve bu yöntemler kullanılarak yılları arasındaki 53 adet A tipi yatırım fonu ve 57 adet B tipi yatırım fonu olmak üzere toplam 110 adet yatırım fonu üzerine bir uygulama yapılmıģtır. Tezimin baģlangıç aģamasından tamamlanmasına kadar geçen süre içerisinde her konuda değerli bilgi ve tecrübeleri ile katkılarını esirgemeyerek bana yol gösteren danıģmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Rıdvan BAYIRLI ya ve her zaman yanımda olup beni destekleyen çok değerli aileme sonsuz teģekkürlerimi sunarım. Ankara, Mayıs 2011 Ahmet Orçun TURAL

6 ii ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ... i ĠÇĠNDEKĠLER... ii KISALTMALAR... vi TABLOLAR... vii ġekġller... ix GĠRĠġ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM YATIRIM FONLARI VE HUKUKĠ YAPISI 1.1. SERMAYE PĠYASASINDA YATIRIM FONLARI YATIRIM FONLARINDA TARAFLAR YATIRIM FONLARI ĠLE ĠLGĠLĠ SINIFLANDIRMALAR KuruluĢ ve KuruluĢ Sermayesinin Temini Bakımından Kâr Dağıtımı Bakımından Portföy Niteliği Bakımından Pay Sayısının DeğiĢebilirliği Bakımından YATIRIM FONLARININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ YATIRIM FONLARI ĠLE ĠLGĠLĠ YASAL DÜZENLEMELER YATIRIM FONU TANIMI YATIRIM FONLARININ YÖNETĠM ĠLKELERĠ Riskin Dağıtılması Ġlkesi Profesyonel Yönetim Ġlkesi... 16

7 iii Menkul Kıymet Portföyü ĠĢletmek Ġlkesi Ġnançlı Mülkiyet Ġlkesi Mal Varlığının Korunması Ġlkesi YATIRIM FONLARININ KURULMASI Yatırım Fonu Kurabilecekler Fon Kurma Limiti ve Asgari Fon Tutarı Yatırım Fonunun KuruluĢu YATIRIM FONLARINDA YÖNETĠM YAPISI Kurucu ve Yönetici Fon Kurulu ve Denetçiler Fon Hizmet Birimi Saklama Hizmetine ĠliĢkin Esaslar YATIRIM FONLARININ SINIFLANDIRILMASI Yatırım Fonu Tipleri A Tipi Yatırım Fonları B Tipi Yatırım Fonları Yatırım Fonu Türleri YATIRIM FONU KATILMA BELGELERĠ Katılma Belgelerinin Ġhracı ve Halka Arzı Katılma Belgelerinin Fiyatları ve Pay Değeri Katılma Belgelerinin Alım - Satımı Yatırımcı Açısından Katılma Belgelerinin Avantajları YATIRIM FONLARININ BĠRLEġMESĠ, SONE ERMESĠ VE TASFĠYESĠ YATIRIM FONLARINDA GELĠR VE MALĠYETLER YATIRIM FONLARININ VERGĠLENDĠRĠLMESĠ YATIRIM FONLARININ AVANTAJLARI YATIRIM FONLARI ARASINDA SEÇĠM YAPARKEN DĠKKAT EDĠLMESĠ GEREKEN HUSUSLAR YATIRIM FONLARINA AĠT TEMEL BĠLGĠ KAYNAKLARI... 39

8 iv ĠKĠNCĠ BÖLÜM PORTFÖY YÖNETĠMĠ VE YATIRIM FONLARININ PERFORMANS DEĞERLENDĠRMESĠNDE KULLANILAN YÖNTEMLER 2.1. PORTFÖY VE PORTFÖY YÖNETĠMĠ KAVRAMI YATIRIM SÜRECĠ VE PORTFÖY PERFORMANSI KAVRAMI GETĠRĠ VE RĠSK HESAPLAMALARI Getiri Kavramı ve Hesaplamaları Risk Kavramı ve Hesaplamaları Toplam Riskin Kaynakları Sistematik Risk Sistematik Olmayan Risk PORTFÖY YÖNETĠMĠ YAKLAġIMLARI Geleneksel Portföy YaklaĢımı Modern Portföy YaklaĢımı Tek Ġndeks Modeli Sermaye Varlıklarını Fiyatlama Modeli YATIRIM FONLARININ PERFORMANS DEĞERLENDĠRMESĠNDE KULLANILAN YÖNTEMLER Standart Sapmayı Esas Alan Performans Değerlendirme Yöntemleri Sharpe Oranı M 2 Performans Ölçütü Sortino Oranı Sistematik Riski Esas Alan Performans Değerlendirme Yöntemleri Treynor Oranı T 2 Performans Ölçütü Jensen Ölçütü Değerleme Oranı Piyasa Zamanlama Yeteneğini Ölçüm Yöntemleri Kuadratik Regresyon Modeli Kukla DeğiĢkenli Regresyon Modeli... 85

9 v ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĠYE DEKĠ A VE B TĠPĠ YATIRIM FONLARININ PERFORMANS DEĞERLENDĠRMESĠNE YÖNELĠK BĠR UYGULAMA 3.1. UYGULAMANIN AMACI VE ÖNEMĠ UYGULAMANIN KAPSAMI VE SINIRLILIKLARI UYGULAMANIN YÖNTEMĠ VE VERĠ TABANI Yatırım Fonu Getirileri Piyasa Gösterge Endeksi Risksiz Getiri YATIRIM FONLARININ PERFORMANS SONUÇLARI A Tipi Yatırım Fonlarının Performans Sonuçları Standart Sapmayı Esas Alan Yöntemlerde Performans Sonuçları Sistematik Riski Esas Alan Yöntemlerde Performans Sonuçları Yatırım Fonu Yöneticilerinin Piyasa Zamanlama Yeteneği B Tipi Yatırım Fonlarının Performans Sonuçları Standart Sapmayı Esas Alan Yöntemlerde Performans Sonuçları Sistematik Riski Esas Alan Yöntemlerde Performans Sonuçları Yatırım Fonu Yöneticilerinin Piyasa Zamanlama Yeteneği SONUÇ KAYNAKÇA EKLER ÖZET ABSTRACT

10 vi KISALTMALAR ABD : Amerika BirleĢik Devletleri a.g.e. : Adı Geçen Eser A.ġ. : Anonim ġirket CAPM : Capital Asset Pricing Model (Sermaye Varlıklarını Fiyatlama Modeli) CML : Capital Market Line (Sermaye Piyasası Doğrusu) GSYĠH : Gayrisafi Yurtiçi Hasıla GVK : Gelir Vergisi Kanunu ĠMKB : Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası KĠT : Kamu Ġktisadi TeĢebbüsleri KVK : Kurumlar Vergisi Kanunu KYK : Kollektif Yatırım KuruluĢları PGE : Piyasa Gösterge Endeksi s. : Sayfa SML : Security Market Line (Menkul Kıymet Piyasa Doğrusu) SPKn : Sermeye Piyasası Kanunu SPKr : Sermaye Piyasası Kurulu ss. : Sayfa Aralığı T.C. : Türkiye Cumhuriyeti TKYD : Türkiye Kurumsal Yatırımcı Yöneticileri Derneği TTSG : Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi t.y. : Tarih Yok v.d. : Ve Diğerleri y.y. : Yayın Yeri Yok / Yayımcı Yok

11 vii TABLOLAR Tablo 3.1. A ve B Tipi Yatırım Fonları ile PGE lerinin Getiri ve Risk Değerleri Tablo 3.2. Standart Sapmayı Esas Alan Yöntemlere Göre A Tipi DeğiĢken Fonlar Tablo 3.3. Standart Sapmayı Esas Alan Yöntemlere Göre A Tipi Endeks Fonlar Tablo 3.4. Standart Sapmayı Esas Alan Yöntemlere Göre A Tipi Hisse Senedi Fonları Tablo 3.5. Standart Sapmayı Esas Alan Yöntemlere Göre A Tipi ĠĢtirak Fonu Tablo 3.6. Standart Sapmayı Esas Alan Yöntemlere Göre A Tipi Karma Fonlar Tablo 3.7. Sharpe Oranı ve M 2 Performans Ölçütüne Göre A Tipi Yatırım Fonları Tablo 3.8. Sortino Oranına Göre A Tipi Yatırım Fonları Tablo 3.9. Sistematik Riski Esas Alan Yöntemlere Göre A Tipi DeğiĢken Fonlar Tablo Sistematik Riski Esas Alan Yöntemlere Göre A Tipi Endeks Fonlar Tablo Sistematik Riski Esas Alan Yöntemlere Göre A Tipi Hisse Senedi Fonları Tablo Sistematik Riski Esas Alan Yöntemlere Göre A Tipi ĠĢtirak Fonu Tablo Sistematik Riski Esas Alan Yöntemlere Göre A Tipi Karma Fonlar Tablo Treynor Oranı ve T 2 Performans Ölçütüne Göre A Tipi Yatırım Fonları Tablo Jensen Ölçütüne Göre A Tipi Yatırım Fonları Tablo A Tipi Yatırım Fonlarının Türlerine ĠliĢkin Jensen Ölçütü Sonuçları Tablo Değerleme Oranına Göre A Tipi Yatırım Fonları Tablo A Tipi DeğiĢken Fonların Piyasa Zamanlama Yeteneği Tablo A Tipi Endeks Fonlarının Piyasa Zamanlama Yeteneği Tablo A Tipi Hisse Senedi Fonlarının Piyasa Zamanlama Yeteneği Tablo A Tipi ĠĢtirak Fonunun Piyasa Zamanlama Yeteneği Tablo A Tipi Karma Fonların Piyasa Zamanlama Yeteneği Tablo A Tipi Yatırım Fonlarının Piyasa Zamanlama Yeteneği Tablo A Tipi Yatırım Fonlarının Türlerine ĠliĢkin C Değeri Sonuçları Tablo Standart Sapmayı Esas Alan Yöntemlere Göre B Tipi DeğiĢken Fonlar Tablo Standart Sapmayı Esas Alan Yöntemlere Göre B Tipi Likit Fonlar Tablo Standart Sapmayı Esas Alan Yöntemlere Göre B Tipi Tahvil ve Bono Fonları Tablo Sharpe Oranı ve M 2 Performans Ölçütüne Göre B Tipi Yatırım Fonları Tablo Sortino Oranına Göre B Tipi Yatırım Fonları Tablo Sistematik Riski Esas Alan Yöntemlere Göre B Tipi DeğiĢken Fonlar

12 viii Tablo Sistematik Riski Esas Alan Yöntemlere Göre B Tipi Likit Fonlar Tablo Sistematik Riski Esas Alan Yöntemlere Göre B Tipi Tahvil ve Bono Fonları Tablo Treynor Oranı ve T 2 Performans Ölçütüne Göre B Tipi Yatırım Fonları Tablo Jensen Ölçütüne Göre B Tipi Yatırım Fonları Tablo B Tipi Yatırım Fonlarının Türlerine ĠliĢkin Jensen Ölçütü Sonuçları Tablo Değerleme Oranına Göre B Tipi Yatırım Fonları Tablo B Tipi DeğiĢken Fonların Piyasa Zamanlama Yeteneği Tablo B Tipi Likit Fonların Piyasa Zamanlama Yeteneği Tablo B Tipi Tahvil ve Bono Fonlarının Piyasa Zamanlama Yeteneği Tablo B Tipi Yatırım Fonlarının Piyasa Zamanlama Yeteneği Tablo B Tipi Yatırım Fonlarının Türlerine ĠliĢkin C Değeri Sonuçları

13 ix ġekġller ġekil 1.1. Yatırım Fonunun ĠĢleyiĢi... 6 ġekil 2.1. ÇeĢitlendirme ile Risk Arasındaki ĠliĢki ġekil 2.2. Toplam Riskin Kaynakları ġekil 2.3. Risk - Getiri DeğiĢimi ġekil 2.4. Risk KarĢısında Yatırımcı Tercihleri ġekil 2.5. Etkin Portföy ve Etkin Sınır ġekil 2.6. Kayıtsızlık Eğrileri, Etkin Sınır ve Optimal Portföy ġekil 2.7. Beta Değerleri ġekil 2.8. Menkul Kıymet Piyasa Doğrusu ġekil 2.9. Sermaye Piyasası Doğrusu ġekil Karakteristik Doğru ġekil Sharpe Oranı ġekil M 2 Performans Ölçütü ġekil Treynor Oranı ġekil Jensen Ölçütü ġekil Kuadratik Regresyon Modeli... 84

14 GĠRĠġ Fon arz edenler ile fon talep edenlerin bir araya geldiği ve fon transferinin gerçekleģtiği finansal piyasalarda, genellikle yatırımcılar tasarruflarını düģük risk seviyesinde değerlendirmeyi ya da almıģ oldukları risk karģılığında daha fazla getiri elde etmeyi amaçlamaktadır. Finansal piyasalarda tek bir menkul kıymete yatırım yapmak yerine birden fazla menkul kıymetten oluģan bir portföye yatırım yapılması durumunda bir çeģitlendirme yapılmakta ve bu çeģitlendirme ile yatırımın riskinin daha düģük olacağı varsayılmaktadır. Bireysel yatırımlarda genellikle yeterli büyüklüğe ulaģmayan küçük miktardaki tasarruflar ile etkin bir çeģitlendirme yapılamamakta ve alınan risk artmaktadır. Aynı zamanda finansal piyasalarda yatırımcıların tasarruflarını bireysel olarak değerlendirmesi bir takım bilgi, uzmanlık ve zaman gerektirmektedir. Böyle bir durumda profesyonel ve güvenilir yöneticiler tarafından yönetilen yatırım fonları, tasarrufların finansal piyasalara aktarılması ve yatırımcıların tasarruflarını risk ve getiri tercihlerine uygun alternatifler ile değerlendirebilmesi açısından önemli bir yatırım aracı olma özelliği taģımaktadır. Yatırım fonları, Türkiye de ilk defa menkul kıymet yatırım fonu adı ile 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu nun yürürlüğe girmesinin ardından 1987 yılında faaliyet göstermeye baģlamıģtır. Halktan katılma belgeleri karģılığında toplanan paralar ile belge sahipleri hesabına, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre çeģitli varlıklardan oluģan portföyü iģletmek amacıyla kurulan mal varlığı olarak tanımlanan yatırım fonları, sermaye piyasasında faaliyet gösteren önemli bir kurumdur. Yatırım fonları yatırımcılara sunduğu birçok avantaj ile en çok tercih edilen yatırım araçlarından biridir. Bu nedenle yatırım fonlarının sayısı ve portföy büyüklüğü gün geçtikçe artmakta ve yatırımcıların yatırım fonları arasında seçim yapması zorlaģmaktadır. Bu durumda, alternatifler arasında seçim yapabilmek için yatırım fonlarının sürekli olarak performans değerlendirmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Her ne kadar yatırım fonlarının geçmiģte göstermiģ oldukları performansı, gelecekte de göstereceklerine dair bir garanti söz konusu olmasa da, performans değerlendirmesi yatırım sürecinin önemli bir aģamasını oluģturmaktadır.

15 2 Performans değerlendirmesinde, yatırım araçlarının getirilerinin yanı sıra sahip oldukları riskinde esas alınması durumunda daha anlamlı ve baģarılı sonuçlara ulaģılmaktadır. Yatırım fonlarının performans değerlendirmesi, gerek yatırımcılara bir fikir sağlaması, gerekse yatırım fonlarının yönetim baģarısının ortaya konulması açısından önem taģıyan bir konudur. Bu tez çalıģması yılları arasında sürekli faaliyette bulunan 53 adet A tipi yatırım fonu ve 57 adet B tipi yatırım fonu olmak üzere toplamda 110 adet yatırım fonunun performansı ile yatırım fonu yöneticilerinin piyasa zamanlama yeteneğinin ölçüm ve değerlendirmesini kapsamaktadır. Bu amaç doğrultusunda üç bölümden oluģan çalıģmanın birinci bölümünde, ilk olarak yatırım fonlarına iliģkin genel bilgiler verilecek ve sonrasında yatırım fonlarının Sermaye Piyasası Kanunu na göre yasal çerçevesi incelenecektir. ÇalıĢmanın ikinci bölümünde, risk ve getiri hesaplamaları ile geleneksel ve modern portföy yaklaģımı yer alacaktır. Daha sonra, yatırım fonlarının performans değerlendirmesinde kullanılacak olan yöntemler tanıtılacaktır. Performans değerlendirmesine yönelik bir uygulamayı içerecek olan üçüncü bölümde, yatırım fonlarının A ve B tipi olmak üzere performans sonuçları, hem ait oldukları fon türü içerisinde hem de genel olarak bir performans sıralamasına tabi tutulacak ve değerlendirmeleri yapılacaktır. Ayrıca yatırım fonlarının yine A ve B tipi olmak üzere seçilen piyasa gösterge endeksine göre daha üstün ya da daha düģük performans gösterip göstermediği tespit edilecektir. ÇalıĢmanın sonucunda ise, yatırım fonlarının performans ölçümü ile elde edilen sonuçların genel bir değerlendirmesine yer verilecektir.

16 BĠRĠNCĠ BÖLÜM YATIRIM FONLARI VE HUKUKĠ YAPISI 1.1. SERMAYE PĠYASASINDA YATIRIM FONLARI Bir ekonomide fazla parası ya da fonu olan kiģi ve kuruluģlar olduğu gibi, diğer taraftan da çeģitli amaçlar ile para ya da fona ihtiyaç duyan kesimler bulunmaktadır. Söz konusu fon fazlasının fon eksiği olan kesimlere aktarılması finansal piyasalar ile gerçekleģmektedir. Fon alıģ veriģinin yapıldığı bu finansal piyasalar genel olarak para ve sermaye piyasası olarak ikiye ayrılmaktadır. Para piyasası vadesi bir yıl ya da bir yıldan az olan fon alıģ veriģlerinin yapıldığı finansal piyasalar olarak ifade edilirken, temel olarak orta ve uzun vadeli araçlardan oluģan ve genelde vadesi bir yıldan uzun olan fon alıģ veriģlerinin yapıldığı finansal piyasalar ise sermaye piyasası olarak ifade edilmektedir. 1 Bu piyasalar tasarrufların verimli yatırım alanlarına yönlendirilmesinde büyük önem taģımaktadır. Kısa vadeli kredi arz ve talebini bir araya getiren mali piyasayı, tahvil ve hisse senetlerinin kolaylıkla el değiģtirmesini sağlayan menkul kıymetler borsasını içeren sermaye piyasası küçük tasarrufların menkul kıymetlere yatırılması, birleģtirilmesi ve büyük yatırım alanlarına kaydırılması açısından büyük önem taģımaktadır. Tasarruf sahiplerinin küçük miktardaki birikimlerinin verimli ve güvenli bir Ģekilde değerlendirilmesi ile yatırımın kaçınılmaz bir unsuru olan risk faktörünün en az seviyeye indirilmesi için tasarruf sahiplerinin birikimlerinin toplanması ve bu Ģekilde toplanan tutarların uygun bir biçimde kullanılması ihtiyacı yatırım fonlarının ortaya çıkmasında etkili olmuģtur. 2 1 Doğan Tuncer, Doğan YaĢar Ayhan ve Demet Varoğlu, Genel ĠĢletmecilik Bilgileri, 3.Baskı, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2009, ss Ahmet Kırman, Menkul Kıymetler Yatırım Fonları ve Vergilendirme, Ankara, Türkiye Bankalar Birliği, Yayın No: 158, 1990, ss. 5-7.

17 4 Tasarruf sahipleri ihraççı Ģirketlerden, aracı kuruluģlardan ya da menkul kıymet borsalarından menkul kıymet alarak tasarruflarını değerlendirme imkanına sahip olmak ile beraber, menkul kıymetlere yatırım yapmak belirli bir bilgi ve uzmanlık gerektirmekte ve ayrıca bireysel birikimler genelde yeterli büyüklüğe ulaģamadığından bu birikimler ile oluģturulan portföyler daha fazla risk taģımaktadır. Bu risk anapara açısından söz konusu olabileceği gibi portföyün getirisi açısından da söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle riski en az seviyeye indirmek ve çeģitli avantajlardan faydalanmak amacıyla sermaye piyasasında kollektif yatırım kuruluģları (KYK) olarak adlandırılan yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları oluģturulmuģtur. KYK lar hukuki yapılarına göre ayrı ve bağımsız bir tüzel kiģilik olarak kurulduklarında yatırım ortaklığı, baģka bir tüzel kiģilik tarafından bir sözleģme çerçevesinde kurulduklarında ise yatırım fonu olarak adlandırılmaktadır. Bu KYK lar amaç ve ekonomik fonksiyon olarak birbirine benzemekle beraber, çalıģma Ģekilleri ve yatırımcılara sundukları hizmetler ile birbirinden ayrılmaktadır. 3 Yatırım fonları temelde aynı finansal amaç ve hedefleri benimseyen kiģiler adına yatırım yapan oluģumlar olma özelliği taģımaktadır. 4 Bir kollektif yatırım kuruluģu olarak yatırım fonları, bireysel yatırımcıların küçük miktardaki tasarruflarını bir havuzda toplayarak, uzman portföy yöneticileri ile bu fonları sermaye piyasası araçlarına yatırarak değerlendiren finansal kurumlardır. 5 Yatırım fonları KYK ların güvenilir kiģi eli ile yönetim modelini oluģturmaktadır. Yani yatırım fonlarının özelliklerinden birisi saklama ve yönetiminin bir güvenilir kiģi tarafından kendi mal varlığı ile karıģtırılmaksızın yönetilmesidir. Yatırım fonları tüzel kiģiliğe sahip bir anonim Ģirket ya da inançlı mülkiyet esasına göre kurulmaktadır. Türkiye deki mevzuata göre yatırım fonları için inançlı mülkiyet esası belirlenmiģtir. 6 3 Bülent Özütürk, Türk Yatırım Fonu Sektörünün Rekabet Yapısı, Ankara, Sermaye Piyasası Kurulu AraĢtırma Dairesi, 2005, s Ahmet Kırman, Yatırım Fonları, Katılma Belgeleri ve Vergilendirme Esasları, Ġstanbul, Türkiye Bankalar Birliği, Yayın No: 212, 1999, s A. Argun Karacabey, A Tipi Yatırım Fonları Performanslarının Analizi ve Değerlendirilmesi, Ankara, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Yayın No: 21, 1998, s Muharrem Karslı, Sermaye Piyasası Borsa Menkul Kıymetler, 4.Baskı, Ġstanbul, Ġrfan Yayımcılık ve Ticaret, t.y., s. 142.

18 5 Yatırım fonları, katılma belgeleri ihraç ederek halkın bu katılma belgeleri karģılığında çeģitli sermaye piyasası araçlarından oluģan bir portföye yatırım yapmasına imkan tanımakta ve riskin dağıtılması ile portföy çeģitlendirmesi ilkelerine göre faaliyet göstermektedir. Yatırım fonları, değiģik risk gruplarında yer alan sermaye piyasası araçlarına yatırım yapmak ve profesyonel portföy yönetim hizmeti sunmak gibi olanakları ile yatırımcıların beklenti ve taleplerine yanıt verebilecek esneklikte oluģturulabilmektedir. Bu özelliklerden dolayı yatırımcılar, yüksek maliyetli bireysel portföy yönetiminden vazgeçmekte ve yatırım fonlarına yönelmektedir. Böylece sermaye piyasası yolu ile ülke ekonomisine de katkı sağlanmaktadır YATIRIM FONLARINDA TARAFLAR Uluslararası piyasalarda değiģiklik göstermekle beraber, yatırım fonlarının iģleyiģinde, kurucu, yönetici, saklama kuruluģu ve tasarruf sahipleri olmak üzere genelde dört taraf bulunmaktadır. Kurucu, bir yatırım fonu kurarak bu fona katılmayı sağlayan katılma belgelerini tasarruf sahiplerine arz eden ve katılma belgesi sahiplerinin haklarını koruyacak Ģekilde fonu temsil eden ve yöneten kuruluģtur. Yönetici, kurucu tarafından seçilen ve fonun varlıklarını yasal düzenlemelere ve fonun içtüzüğüne uygun bir Ģekilde yönetmekle sorumlu olan kiģidir. Saklama kuruluģu, fonun portföyünde yer alan varlıkları saklamak ve bu varlıklara bağlı olarak ortaya çıkan faiz ve temettü gibi gelirleri tahsil etmekten sorumlu olmaktadır. Tasarruf sahipleri ise sahip olduğu portföyü temsil eden katılma belgelerini satın alarak fona ortak olan yani fona katılan gerçek ya da tüzel kiģileri ifade etmektedir. Bu açıklamalardan yola çıkarak tipik bir yatırım fonunun iģleyiģini ġekil 1.1 deki gibi göstermek mümkündür. 8 7 Türkiye Sermaye Piyasası Aracı KuruluĢları Birliği, Para ve Sermaye Piyasalarının Vergilendirilmesi, Ġstanbul, Yayın No: 19, 2004, s. 54, c5e7-49f5-b282-c6475cdb7ee7/aim_yayin_ve_raporlar_arastirma_raporlari_para_serpiy_vergi.pdf, (EriĢim Tarihi: ). 8 Saim Kılıç, Türkiye deki Yatırım Fonlarının Performanslarının Değerlendirilmesi, Ankara, ĠMKB Yayınları, 2002, ss. 6-7.

19 6 KURUCU SözleĢme Para YÖNETĠCĠ Para Katılım Payı YATIRIM FONU Mal Varlığı SözleĢme TASARRUF SAHĠPLERĠ SAKLAMA KURULUġU ġekil 1.1. Yatırım Fonunun ĠĢleyiĢi Kaynak: Saim Kılıç, Türkiye deki Yatırım Fonlarının Performanslarının Değerlendirilmesi, Ankara, ĠMKB Yayınları, 2002, s YATIRIM FONLARI ĠLE ĠLGĠLĠ SINIFLANDIRMALAR Yatırım fonları farklı beklentilere yanıt verebilmek amacı ile uluslararası piyasalarda değiģik kriterlere göre sınıflandırılmaktadır. Bu yatırım fonlarını; kuruluģ ve kuruluģ sermayesinin temini, kâr dağıtımı, portföy niteliği ve pay sayısının değiģebilirliği bakımından sınıflandırmak mümkündür KuruluĢ ve KuruluĢ Sermayesinin Temini Bakımından KuruluĢ ve kuruluģ sermayesinin temini bakımından yatırım fonlarında iki sınıflandırma söz konusudur. Bunlar: 9 a) Güvenilir KiĢi Avansı Yatırım fonunun kurulması için güvenilir kiģi tarafından önce ortaya bir avans konulmaktadır. Bu avans ile bir portföy oluģturulmakta ve katılma belgeleri yatırımcılara sunulmaktadır. Katılma belgeleri halka satıldıkça, güvenilir kiģi 9 Karslı, a.g.e., s. 143.

20 7 topladığı paralardan öncelikle yatırmıģ olduğu avansı peyderpey geri çekmekte ve böylece tüm katılma belgeleri satıldığında avansın da tümü geri alınmıģ olmaktadır. b) Katılma Belgelerinin Önceden Satılması Bu sistemde güvenilir kiģi tarafından fonun kurulması için avans verilmemekte, tam tersine henüz fon oluģturulmadan katılma belgeleri ihraç edilip satılmakta ve bu yolla toplanan paralarla da portföy oluģturulmaktadır. Yatırımcılar açısından kuruluģ ve kuruluģ sermayesinin temini bakımından iki sistem karģılaģtırıldığında, fonun önceden kurulmuģ olmasından dolayı güvenilir kiģi avansı ile fonun kurulması sistemi, katılma belgelerinin önceden satılması ile fonun kurulması sistemine göre yatırımcılara daha fazla güven vermektedir Kâr Dağıtımı Bakımından Buna göre: 11 Kâr dağıtımı bakımından yatırım fonlarını iki Ģekilde incelemek mümkündür. a) Kâr Dağıtan Fonlar Fonu yöneten kuruluģ her yılın sonunda değer artıģı, tahsil edilen temettü ve faiz tutarı olarak fonun kârını hesaplayarak, katılma belgesi sahiplerine kâr dağıtımında bulunmaktadır. b) Kâr Dağıtmayan Fonlar Fonun portföyünde yer alan menkul kıymetlerin kupon ödeme zamanı geldiğinde tahsil edilen kupon bedelleri, dağıtılmayıp fona eklenmekte ve bunlarla tekrar menkul değer satın alınması ile fon portföyünün büyütülmesi ve katılma belgelerinin değerinin arttırılması yolu izlenmektedir. 10 Abdurrahman Fettahoğlu, Sermaye Piyasası ve Analiz Yöntemleri - I, Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi, 1993, s Karacabey, a.g.e., s. 56.

21 Portföy Niteliği Bakımından Portföy niteliğine göre yatırım fonları dört temel grupta sınıflandırılmaktadır. a) Hisse Senedi Fonları Bu fonlar, portföylerinin tamamı ya da büyük bir bölümü yerli ve/veya yabancı Ģirketlerin hisse senetlerinden oluģan yatırım fonlarıdır. Bu fonlar diğer fonlar ile karģılaģtırıldığında daha fazla risk içermekte olup, bunun yanında daha yüksek bir getiri sağlama imkanı tanımaktadır. Hisse senedi fonları; sermaye kazancı elde etmek, gelir elde etmek ve hem gelir hem de sermaye kazancı elde etmek amaçlarına göre alt ayrımlara tabi tutulmaktadır. Buna göre; 12 AĢırı büyüme fonları, büyüme fonları ve sektör fonları sermaye kazancı elde etmeyi amaçlayan fonlara, Gelir hisse senedi fonları gelir elde etmeyi amaçlayan fonlara, Büyüme ve gelir fonları ise hem gelir hem de sermaye kazancı elde etmeyi amaçlayan fonlara örnek olarak verilebilmektedir. b) Tahvil Fonları Bu fonlar sabit getirili menkul kıymetlere yatırım yapan yatırım fonlarıdır. Bu yüzden tahvil fonları gelir fonları olarak da adlandırılmaktadır. Tahvil fonlarının bazı çeģitleri; kredi dereceleri yüksek olan yani riski az olup güvenilir olan tahvillere yatırım yapan fonlar, yüksek getiri sağlayan fakat riskleri de yüksek olan tahvillere yatırım yapan fonlar, yabancı hükümet ve Ģirketlerin tahvillerine yatırım yapan uluslararası tahvil fonları ve vergiden muaf tahvillere yatırım yapan fonlardır. 13 c) Para Piyasası Fonları Yatırım fonları arasında en güvenli fonların para piyasası fonları olduğu düģünülmektedir. Bunun nedeni ise bu fonların kısa vadeli menkul kıymetlere 12 Kılıç, a.g.e., s Karacabey, a.g.e., s. 55.

22 9 yatırım yapmalarıdır. Yatırım fonları içerisinde en yaygın olan çeģit para piyasası fonlarıdır. Bu derece yaygın olmalarının sebebi ise çeģitli kolaylıklar sağlamaları ile güvenilir ve esnek olmalarından kaynaklanmaktadır. Para piyasası fonlarının yaptıkları yatırımların tamamı kısa vadeli yatırımlardır. Ortalama vadeleri 30 gün ile 45 gün arasında olup, 90 günden fazla olmamaktadır. Para piyasası fonları; banka kredi mektupları, repolar ve hazine bonoları gibi kısa vadeli araçlara yatırım yapmaktadır. 14 d) Karma Fonlar Bu fonlar hisse senetleri, sabit getirili menkul kıymetler, para piyasası araçları ve türev araçlardan meydana gelen portföylere yatırım yapmaktadır. Karma fonlar bu araçlardan bir kaçına ya da tamamına yatırım yapabilmektedir. Varlık tahsis fonları hisse senetleri, sabit getirili menkul kıymetler ve para piyasası araçlarına birlikte yatırım yapmakta ve portföylerine aldıkları her bir gruptaki araçların ağırlıklarını sabit tutarak yüksek gelir elde etmeyi amaçlamaktadır. Karma fonların bir baģka türü olan denge fonları ise hisse senetlerine ve tahvillere yatırım yaparak baģlangıçtaki sermayeyi koruma ile gelir ve sermaye kazancı elde etme amacına ulaģmaya çalıģmaktadır Pay Sayısının DeğiĢebilirliği Bakımından Yatırım fonları pay sayısının değiģebilirliği bakımından, fon varlığının değiģken ve sabit olmasına bağlı olarak açık uçlu (open end) yatırım fonları ve kapalı uçlu (close end) yatırım fonları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. a) Açık Uçlu (Open End) Yatırım Fonları Açık uçlu yatırım fonlarında, katılma belgeleri devamlı olarak halka satılmakta ve talep olması halinde toplam portföy içerisinde belirli bir oranı temsil 14 Gürman Tevfik, Dünyada ve Türkiye de Yatırım Fonları: Teori ve Uygulama, Ankara, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Yayın No: 342, 1995, s Kılıç, a.g.e., s. 12.

23 10 etmekte olan hisseler yatırımcılardan günlük kapanıģ fiyatlarına göre hesaplanmıģ değerlerden geri satın alınmaktadır. Yatırım fonunu temsil eden bir senedin değeri, net varlık değeri olarak ifade edilmekte olup, bu değer portföyün piyasa değerinden varsa yatırım fonunun borç yükümlülüğünü gösteren tutarın çıkartılması ve geriye kalan tutarında piyasadaki yatırım fonu katılma belgelerinin sayısına bölünmesi ile bulunmaktadır. Yatırım fonunu temsil eden her bir katılma belgesinin fiyatı, alım ve satım değerine göre piyasada iģlem görmektedir. Yatırım fonunun satıģ fiyatı ise bir katılma belgesinin net varlık değeri ile eğer varsa yatırım fonunu kurmuģ olan finansal kuruluģun satıģ komisyonundan oluģmaktadır. 16 Açık uçlu ya da değiģken sermayeli fonlarda yatırımcıların talebi üzerine yeni katılma belgeleri ihraç edilip sermaye arttırılabilmekte ya da yatırımcıların isteği üzerine fon katılma belgelerini satın almakta dolayısıyla sermaye azalmaktadır. Bu tür fonların katılma belgeleri borsaya kote edilememektedir. 17 Açık uçlu fonlarda belirli bir sermaye limiti öngörülmemiģtir. 18 Açık uçlu yatırım fonunun hisse baģına fiyatı, borsada iģlem gören hisse senetleri gibi gün boyunca gerçekleģen arz ve talep ile kontrol edilememektedir. Devamlı olarak pay ihraç edip itfa eden açık uçlu yatırım fonlarının pay fiyatları her gün, gün boyunca sabit kalmaktadır. Bu fiyat önceki günün piyasa kapanıģ zamanındaki gerçek değere dayanmaktadır. Açık uçlu yatırım fonlarının, yatırımı cazip hale getiren iki özelliği bulunmaktadır. Bu özellikler, pay fiyatını belirleme yöntemleri ve likit olmalarından kaynaklanan fon paylarının istenildiği anda kolayca alınıp satılabilmesidir. 19 b) Kapalı Uçlu (Close End) Yatırım Fonları Kapalı uçlu yatırım fonlarının varlığı baģlangıçta çıkartılacak katılma belgeleri ile sınırlandırılmakta ve sermayeleri açık uçlu fonların tersine sabit nitelikte 16 Ali Ceylan ve Turhan Korkmaz, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, Bursa, Ekin Kitabevi, 2000, s Mehmet Bolak, Sermaye Piyasası Menkul Kıymetler ve Portföy Analizi, 2.Baskı, Ġstanbul, Beta Basım Yayım Dağıtım, 1994, s Niyazi Berk, Finansal Yönetim, 10.Baskı, Ġstanbul, Türkmen Kitabevi, 2010, s Tevfik, a.g.e., s. 6.

24 11 olmaktadır. 20 BaĢka bir ifade Ģekli ile kapalı uçlu fonların kuruluģ sermayeleri sonradan değiģmemektedir. Katılma belgelerinin tamamının satılmasının ardından fona katılmak isteyenler olursa, oluģturulan yeni bir sermaye ile yeni bir fon kurulmakta ve bu durumda da yeni katılma belgesinin ihraç edilmesi ve geri satın alma söz konusu olmamaktadır. Kapalı uçlu ya da sabit sermayeli fonların katılma belgeleri borsa ve borsa dıģında iģlem görebilmektedir. 21 Kapalı uçlu fonların pay bedelleri piyasadaki arz ve talebe göre belirlenmekte olup, kapalı uçlu fonlarının hisseleri yalnızca bir aracı kurumun aracılığı ile alınabilmektedir. Yatırımcılar kapalı uçlu fonları ilk halka arz süreci içerisinde almadıkça komisyon ödemektedir. Ġlk halka arz sırasında ise komisyonlar genellikle fon fiyatına yansıtılmaktadır. Kapalı uçlu fonların sabit bir sayıda ihraç edilmesinden dolayı fiyatları açık uçlu fonlardan farklı bir Ģekilde hesaplanmaktadır. Pay baģına fiyat hesaplamasındaki bu farklılıklardan dolayı kapalı uçlu fonun fiyatı, fondaki toplam menkul kıymetlerin gerçek değerinden ya da pay baģına net varlık değerinden daha düģük olabileceği gibi daha yüksek de olabilmektedir. Kapalı uçlu bir fonun net varlık değerinin her payın satıģ fiyatına eģit olması durumunda fonun baģa baģ fiyatında iģlem gördüğü söylenmektedir. Sonuç olarak, yatırım fonu için ödenen pay fiyatı her zaman fon portföyünde yer alan menkul kıymetlerin gerçek değerini yansıtmayabilmektedir. 22 Kapalı uçlu fonların yeni pay ihraç etmemelerinden dolayı varlıkları açık uçlu fonlara göre daha istikrarlı fakat daha riskli olmaktadır. Ayrıca açık uçlu ve kapalı uçlu yatırım fonlarının her ikisine de dahil edilemeyen bir diğer üçüncü türden de söz edilmesi olanaklıdır. Bu tür kurumlar çıkarmıģ olduğu katılma senetleri karģılığında elde ettikleri fonları, üçüncü bir kiģiye (yed-i emin) emanet edilecek olan menkul kıymetlere yatırmaktadırlar. Burada portföy yönetimi söz konusu olmamakta ve portföy belirli bir süre tutulduktan sonra likidite edilmektedir Ahmet Aksoy ve Cihan Tanrıöven, Sermaye Piyasası Yatırım Araçları ve Analizi, 3.Baskı, Ankara, Gazi Kitabevi, 2007, s Berk, a.g.e., s Tevfik, a.g.e., ss Karacabey, a.g.e., ss

25 YATIRIM FONLARININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ Ġngiltere de Unit Trust, ABD de Mutual Fund, Fransa da Fonds Commun de Placement, Ġsviçre de Anglefonds, Almanya da Insvestmentfond olarak adlandırılan yatırım fonlarının baģlangıç tarihi oldukça eskilere dayanmaktadır. 24 Ġlk yatırım fonu Belçika da Société de Belgique adı ile 1822 yılında kurulmuģtur. ABD de yatırım fonları 1800 lü yılların sonunda kurulmaya baģlanmıģtır. Yatırım fonlarının sayısı 1920 li yıllarda artmaya baģlamıģ ve fonlar daha önceden kapalı uçlu olarak kurulurken, 1920 li yıllarda açık uçlu olarak kurulmaya baģlanmıģtır. Ġlk açık uçlu fon 1924 yılında Boston da kurulmuģtur. Yatırım fonları 1929 bunalımından etkilenmiģ ve dolayısıyla da bu tarihten sonra geliģimleri yavaģlamıģ, Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında ise tekrar geliģmeye baģlamıģtır. 25 Birçok yatırımcının parasını bir havuzda toplayan ve yatırımcılar adına portföy yönetimi yapan bir finansal kurum olan yatırım fonları 1920 li yıllardan bu yana finans alanındaki önemini kurumuģtur. Yatırım fonları baģlangıçta hisse senetleri üzerine yoğunlaģmıģ, fakat hisse senedi fonlarının borsada asli bir iģlevi olmamıģtır. Ayrıca tahvil fonları toplam içerisinde çok küçük bir paya sahip olmuģ, vergiden muaf ve para piyasası fonlarının ortaya çıkıģı ise 1970 li yılları bulmuģtur. Önce bireysel yatırımcıların, ardında da emekli sandıklarının hakimiyetinde olan hisse senedi piyasasında yatırım fonları da etkin bir rol üstlenmektedir. 26 Türkiye de yatırım fonları ilk olarak tarihinde kabul edilen, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu nda (SPKn) yardımcı kuruluģ olarak yer almıģtır. Sermaye Piyasası Kanunu nun 1981 yılında çıkarılmasının ardından 1982 yılında Sermeye Piyasası Kurulu (SPKr) kurulmuģtur. Daha sonra SPKr tarafından tarih ve Mert Ural, Yatırım Fonlarının Performans ve Risk Analizi, Ankara, Detay Yayıncılık, 2010, s. 8 ve Karslı, a.g.e., s Sevtap Süngü, Dünyada Yatırım Fonları, Türkiye de Yatırım Fonları ve Son GeliĢmeler (Tebliğler ve Panel), Ġstanbul, Ġktisadi AraĢtırmalar Vakfı, 1989, ss Tevfik, a.g.e., s. 3.

26 13 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Seri: VII, No: 1 sayılı Menkul Kıymetler Yatırım Fonu Katılma Belgelerinin Ġhracına ve Halka Arzına Dair Esaslar Tebliği yayınlanarak konuya iliģkin ilk kapsamlı düzenleme yapılmıģtır. Bu tebliğde belirtildiği üzere menkul kıymet yatırım fonları sadece bankalar tarafından kurulabilmekteydi. SPKn nun 1981 yılında çıkmasına rağmen 1987 yılına kadar hiçbir bankadan fon kurmak için talep gelmemiģtir yılının Haziran ayında yapılan bir yasa değiģikliği ile hem katılma belgelerinin, hem de portföy içerisinde yer alan menkul kıymetlerin getirilerine vergi muafiyeti sağlanmıģ ve 1987 yılının Temmuz ayında Türkiye ĠĢ Bankası tarafından ilk menkul kıymet yatırım fonunun katılma belgeleri halka arz edilmiģtir. 27 SPKr ndan önce 1979 yılında sermaye piyasasında aracılık iģlerini yapan Menkul Değerler Bankerlik ve Finansman A.ġ. bünyesinde bir fon kurulmuģ ve fonun iģtirak belgeleri piyasaya sürülmüģtür. Fakat fazla bir baģarı gösteremeyen bu giriģim gerçek anlamda bir menkul kıymet yatırım fonu sayılamamaktadır. 28 SPKn nda değiģiklik yapan 3794 sayılı Kanun ile fonlarının sadece temel çerçevesi çizilmiģtir. Buna göre; fonun kuruluģu, asgari fon tutarı, fon türlerine göre portföyde bulundurulabilecek kıymetler, portföy sınırlamaları, değerleme esasları, fon kârnın tespiti ve dağıtımı, ayrıca fonun faaliyet ve yönetim ilkelerini, birleģmesini, sona ermesini ve tasfiyesini, fon içtüzüğünün, yönetim ve saklama sözleģmelerinin düzenlenmesini, kapsamının değiģtirilmesini, tescil ve ilanını, katılma belgelerinin değerine, ihraç ile satın alma fiyatlarının hesaplanması ve ilanına, alım satım ilkelerine iliģkin esasları SPKr nun belirleyeceği belirtilmiģtir. SPKr 3794 sayılı Kanun la değiģik 2499 sayılı Kanun un 37. ve 38. maddelerinde kendisine tanınan yetkiye dayanarak, tarih ve sayılı Mükerrer Resmi Gazete de yayınlanan Seri: VII, No: 2 sayılı Yatırım fonlarına ĠliĢkin Esaslar Tebliğini çıkartmıģ ve yatırım fonlarının iģleyiģine iliģkin esasları düzenlemiģtir Bolak, a.g.e., s ġaban Uzay, Türkiye de Yatırım Fonları ve Denetimi, Erciyes Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 11, 1994, ss , alıntılayan Ural, a.g.e., s Karacabey, a.g.e., s. 59.

27 14 Daha önceki SPKn nda yatırım fonları, menkul kıymetler yatırım fonu adı ile ele alınırken, 1992 yılında değiģiklik getiren yeni Kanun da yatırım fonu baģlığı ile düzenlenmiģ ve yatırım fonlarının kapsamını da geniģletilmiģtir. 30 Ayrıca, sektöre giriģ olanaklarının geniģletilmesinin rekabeti arttıracağı düģüncesi ile yatırım fonu kurma yetkisi bankalar dıģında bazı kurumlara da verilmiģtir. 31 Seri: VII, No: 2 sayılı Tebliğ in yürürlüğe girdiği tarihi ile Seri: VII, No: 10 sayılı Tebliğ in yürürlüğe girdiği tarihleri arasında, Seri: VII, No: 3, No: 4, No: 5, No: 6, No: 7, No: 8 ve No: 9 sayılı Tebliğ ler yürürlüğe girmiģ ve Seri: VII, No: 2 sayılı Tebliğ in bazı maddeleri söz konusu Tebliğ ler ile değiģtirilmiģ, bazı maddelerine ise ilaveler yapılmıģtır. Ayrıca Seri: VII, No: 10 sayılı Tebliğ ile Seri: VII, No: 3, No: 4, No: 5, No: 6, No: 7, No: 8 ve No: 9 sayılı Tebliğ ler ile değiģik Seri: VII, No: 2 sayılı Tebliğ yürürlükten kaldırılmıģtır YATIRIM FONLARI ĠLE ĠLGĠLĠ YASAL DÜZENLEMELER Yatırım fonlarının kurulması, faaliyete geçmesi ve faaliyetlerini gerçekleģtirirken uyması gereken kurallar, SPKn ile Kanun un verdiği yetkiye dayanarak SPKr tarafından belirlenmektedir sayılı Kanun la değiģik 2499 sayılı SPKn nun 37. ve 38. maddelerine dayanılarak düzenlenen ve tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Seri: VII, No: 10 sayılı Yatırım Fonlarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği ile gayrimenkul yatırım fonları hariç olmak üzere, yatırım fonlarının kuruluģlarına, faaliyet ilke ve kurallarına, katılma belgeleri ile bu belgelerin halka arzına ve kamunun aydınlatılmasına iliģkin esaslar ayrıntılı bir Ģekilde düzenlenmiģtir. Sekiz bölümden oluģan bu tebliğde; maddeler Genel Hükümleri, maddeler Fonun Organizasyonuna ĠliĢkin Hükümleri, Kazım Kılınç, 200 Soruda A dan Z ye Borsa, 3.Baskı, Ġstanbul, Alfa Basım Yayım, 1995, ss Ural, a.g.e., s Bülent Özütürk, Yatırım Fonlarının Tarihsel GeliĢimi, Ankara, T.C. BaĢbakanlık Sermaye Piyasası Kurulu Kurumsal Yatırımcılar Dairesi, 2002, ss Kırman, Yatırım, a.g.e., s. 16.

28 15 maddeler Fonun KuruluĢuna ĠliĢkin Hükümleri, maddeler Katılma Belgelerinin Kurul Kaydına Alınmasına ĠliĢkin Hükümleri, maddeler Katılma Belgelerine ĠliĢkin Hükümleri, maddeler Yönetim Ġlkelerine ĠliĢkin Hükümleri, maddeler Kamuyu Aydınlatmaya ĠliĢkin Hükümleri, maddeler ise Diğer Hükümleri içermektedir. * 1.6. YATIRIM FONU TANIMI Yatırım fonları bir sermaye piyasası kurumudur. Bununla ilgili olarak, 3794 sayılı Kanun la değiģik 2499 sayılı SPKn nun 32. maddesinde faaliyette bulunabilecek sermaye piyasası kurumları sıralanmaktadır. Bu kurumlar; aracı kurumlar, yatırım ortaklıkları, yatırım fonları ve sermaye piyasasında faaliyet göstermesine izin verilen diğer kurumlardır. 34 Yatırım Fonlarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği nin 4. maddesinde yatırım fonları, Kanun hükümleri uyarınca halktan katılma belgeleri karģılığında toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre, aģağıda belirtilen varlıklardan oluģan portföyü iģletmek amacı ile kurulan mal varlığı olarak tanımlanmıģtır. ÖzelleĢtirme kapsamına alınanlar dahil Türkiye de kurulan ortaklıklara ait hisse senetleri, özel ve kamu sektörü borçlanma senetleri, Türk parasının kıymetini koruma hakkında 32 sayılı Karar Hükümleri çerçevesinde alım satımı yapılabilen, yabancı özel ve kamu sektörü borçlanma senetleri ve hisse senetleri, Ulusal ve uluslararası borsalarda iģlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı olarak ihraç edilmiģ ve borsalarda iģlem gören sermaye piyasası araçları, * Aksi belirtilmedikçe bu bölüm içerisindeki Kanun, 3794 sayılı Kanun la değiģik 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu dur. 34 Sermaye Piyasası Kanunu ve Ġlgili Mevzuat, 7.Baskı, Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2009, ss

29 16 SPKr nca uygun görülen diğer sermeye piyasası araçları, repo, ters repo, future, opsiyon ve forward sözleģmeleri, Nakit değerlendirmek üzere yapılan ĠMKB Takas ve Saklama Bankası A.ġ. nezdindeki borsa para piyasası iģlemleri. Yatırım fonlarının yukarıdaki varlıklardan oluģan portföyü iģletme amacının dıģında herhangi bir iģle uğraģması söz konusu değildir YATIRIM FONLARININ YÖNETĠM ĠLKELERĠ Menkul kıymet yatırım fonlarında geçerli ilkeleri genel olarak riskin dağıtılması, profesyonel yönetim, menkul kıymet portföyü iģletmek, inançlı mülkiyet ve mal varlığının korunması Ģeklinde sıralamak mümkündür Riskin Dağıtılması Ġlkesi Yatırım fonları riskin dağıtılması esasına göre yönetilmekte ve riskin dağıtılması da çok sayıda ve değiģik yapıda varlığın portföye alınması ile mümkün olmaktadır. Bu Ģekilde çeģitlendirilmiģ bir portföy, bazı varlıklardan meydana gelen kayıpları diğer varlıklardan elde edilen kazançlarla telafi edilmesini sağlayarak riskin azaltılmasına imkan tanımaktadır. 37 Bu ilke ile yatırım fonlarının, bireylerin kendi imkanlarıyla sağlayamayacakları ölçüde riski dağıtmaları mümkün olmaktadır Profesyonel Yönetim Ġlkesi Yatırım fonlarının önemli bir özelliği olan profesyonel yönetim hizmeti, bu hizmeti veren yöneticilerin fonda toplanan paraları yatırım fonu tüzüğünde yer alan 35 Sermaye Piyasası Kurulu, Yatırım Fonlarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği (Seri:VII, No:10), Madde Ural, a.g.e., s Kılıç, a.g.e., ss Mehmet Civan, Sermeye Piyasası Analizleri ve Portföy Yönetimi, Bursa, Ekin Yayınevi, 2010, s. 50.

30 17 amaçlara uygun olarak değerlendirmesi sırasında, piyasa durumuna, Ģirketlere ya da menkul kıymetlerin performanslarına dair yaptıkları geniģ kapsamlı analizlere dayanmaktadır. Ayrıca ekonomik koģullar değiģtiğinde, bu değiģikliklere uyum sağlamak üzere yatırım kararları tekrar gözden geçirilmektedir. Böyle bir durumda bireysel yatırımcılar için çeģitli yatırım araçları arasında seçim yapmak uzmanlık ve zaman harcamayı gerektiren bir iģ olmasından dolayı zor olmaktadır. Yatırım fonları aracılığı ile belirli bir ücret karģılığında profesyonel yönetim hizmetinden faydalanmak mümkündür Menkul Kıymet Portföyü ĠĢletmek Ġlkesi Yatırım fonları, belirli Ģartlar altında nakit ve kıymetli madenlere de yatırım yapabilmektedir. Fakat asıl amaçları menkul kıymet alıp satmak ve alım satımlar arasında doğabilecek olumlu fark ile bu menkul kıymetlerin kâr paylarından ve faizlerinden gelir elde etmektir Ġnançlı Mülkiyet Ġlkesi Ġnançlı mülkiyet esasına dayanan yatırım fonlarında, fona inançlı olarak fon yöneticisi (inanılan) kurucu sahiptir. Tasarruf sahipleri (inananlar), satın almıģ oldukları katılma belgeleri ile fonu yöneten kuruma (inanılana) fonun mülkiyetini bir inanç sözleģmesi (fon içtüzüğü) ile devretmektedir. Banka ya da aracı kurumun fon iç tüzüğü gereğince, katılma belgeleri karģılığında aldığı paralarla, fon tüzüğüne göre portföy oluģturma ve bu portföyü iģletme zorunluluğu bulunmaktadır Mal Varlığının Korunması Ġlkesi Fon tüzel kiģiliğe sahip olmamakta, buna karģılık fonun mal varlığı kurucunun malvarlığından bağımsız olmaktadır. Yatırımcıların korunması açısından 39 Kılıç, a.g.e., s Civan, a.g.e., s Tevfik, a.g.e., s. 35.

31 18 gösterilmesi gereken özenden dolayı fonun malvarlığının kurucu tarafından Kanun, Tebliğ ve Ġçtüzükten kaynaklanan yükümlülüklerin yerine getirilmesi ve sorumlukların karģılanması dıģında hiçbir amaçla kullanılamayacağı hükme bağlanmıģ bulunmaktadır. Bununla beraber ve yine çok önemli olarak, fon malvarlığı rehin edilememekte, teminat olarak gösterilememekte ve üçüncü kiģiler tarafından haczedilememektedir YATIRIM FONLARININ KURULMASI Yatırım fonlarının temel özelliği, emanet ve yönetiminin bir güvenilir kiģiye verilmesi ve bu kiģi tarafından kendi mal varlığı ile karıģtırılmadan yönetilmesidir Yatırım Fonu Kurabilecekler SPKr tarafından aranacak olan nitelikleri taģıyan bankalar, aracı kurumlar, sigorta Ģirketleri ve kanunlarında engel bulunmayan emekli ve yardım sendikaları ile 506 sayılı Kanun un geçici 20. maddesi uyarınca kurulmuģ olan sandıklar SPKr ndan izin almak koģulu ile fon kurabilmektedir Fon Kurma Limiti ve Asgari Fon Tutarı Bankalar, aracı kurumlar ve sigorta Ģirketlerinin kurabilecekleri fonların içtüzüklerinde belirtilen fon tutarlarının toplamı; SPKr na gönderilen bağımsız denetimden geçmiģ son mali tabloda yer alan çıkarılmıģ ya da ödenmiģ sermaye ile Genel kurul tarafından onaylanan son mali tabloda görülen yedek akçelerin ve yeniden değerleme değer artıģ fonunun toplamından, 42 Reha Tanör, Türk Sermaye Piyasası 1.Cilt: Taraflar, Ġstanbul, Beta Basım Dağıtım, 1999, s Aydın Karapınar v.d., Temel Düzey Sermeye Piyasası Kurulu Lisanslama Sınavlarına Hazırlık, 14.Baskı, Ankara, Gazi Kitabevi, 2010, s. 67.

32 19 Varsa zararların indirilmesinden sonra kalan tutarın on katını, Ödenmiş Sermaye Yedek Akçeler Yeniden 10 Değerleme Değer Artış Fonu Zararlar (1.1) Diğer kuruluģlar da genel kurul tarafından onaylanan son mali tabloda yer alan özkaynaklar toplamını aģamamaktadır. 44 Fonların kuruluģta asgari fon tutarı SPKr tarafından belirlenen miktardan az olamamakta ve bu tutar her yıl ilan edilen yeniden değerleme katsayısı oranı dikkate alınarak belirlenmektedir Yatırım Fonunun KuruluĢu Fon kurmak isteyen kurucu, fon kurmak için hazırlayacağı fon içtüzüğü taslağı ile gerekli bilgi ve belgelerle SPKr na baģvurarak kuruluģ izni almaktadır. 46 Banka ve sigorta Ģirketlerinin fon kurmak ya da fon tutarını arttırmak için SPKr na baģvurmaları durumunda T.C. BaĢbakanlık Hazine MüsteĢarlığı nın görüģü alınmakta, vakıfların aynı amaçlar ile SPKr na baģvurmaları durumunda ise Vakıflar Genel Müdürlüğü nün görüģü alınmaktadır. Fon içtüzüğünde bulunması zorunlu olan hususlar aģağıdaki gibidir: 47 Fonun adı, türü ve tipi, Kurucunun unvanı ve adresi, Saklayıcı kuruluģun unvanı ve adresi, Fon tutarı, pay sayısı ve fon süresi, 44 Civan, a.g.e., s Mehmet Ġnam, Sermaye Piyasası, Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2007, s Ġnam, a.g.e., s Sermaye Piyasası Kurulu, Yatırım Fonlarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği (Seri:VII, No:10), Madde 17.

33 20 Fon türü, tipi çerçevesinde yatırım yapılacak varlıklar ve portföy yönetim ilkeleri, Katılma belgelerinin satıģına ve geri satın alımına iliģkin usul ve esaslar, Portföyün yönetimine ve saklanmasına iliģkin esaslar, Portföyün değerlemesine iliģkin esaslar, Fon varlıklarından yapılabilecek harcamalara iliģkin esaslar, Fon gelir, gider farkının katılma belgesi sahiplerine aktarılmasına iliģkin esaslar, Fona katılma ve fondan ayrılma Ģartları, Fonun tasfiye Ģeklidir. SPKr tarafından uygun bulunan fon içtüzüğünün, notere onaylatılmasını müteakip bir örneği SPKr na gönderilmekte ve SPKr tarafından onaylanan içtüzük kurucuya iade edilmektedir. Fon içtüzüğü kurucunun merkezinin bulunduğu yerin ticaret siciline SPKr tarafından verilen izin belgesi tarihinden itibaren 6 iģ günü içinde tescil edilmekte ve Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi nde (TTSG) ilan edilmektedir. Tescil ve ilan ile birlikte fonun kuruluģ aģaması da tamamlanmıģ olmaktadır YATIRIM FONLARINDA YÖNETĠM YAPISI Kurucuların fon yönetim iģlemlerinin düzgün bir Ģekilde yürütülebilmesi amacı ile yönetimlerindeki tüm fonlara hizmet verecek bir fon yönetim birimi oluģturma zorunluluğu bulunmaktadır. Kurucu banka ise, fon yönetim birimi sermaye piyasası birimi bünyesinde yer almaktadır. Yatırım fonlarının yönetim birimi; kurucu ve yönetici, fon kurulu ve denetçiler, fon hizmet birimi ile saklama hizmeti olmak üzere dört birimden oluģmaktadır: Vahdettin ErtaĢ, KürĢat Tuncel ve Bahadır Teker, Yatırım Fonları ve Türkiye Uygulaması, Ankara, Sermaye Piyasası Kurulu, Yayın No: 103, 1997, s Gamze Gökçe, Gayrimenkul Yatırım Fonları, Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları, Gayrimenkul Sertifikaları ve Hazine TaĢınmaz Mallarının Bu Yollarla Değerlendirilmesi, Ankara, T.C. Maliye Bakanlığı Milli Emlak Genel Müdürlüğü, 1998, s. 90.

34 Kurucu ve Yönetici Kurucu, tüzel kiģiliği olmayan fonun riskin dağıtılması ve inançlı mülkiyet esaslarına göre belge sahiplerinin haklarını koruyacak Ģekilde yönetim, temsil ve saklanmasından sorumlu olmaktadır. Portföyün kurucu tarafından yönetilmiyor olması bu sorumluluğu ortadan kaldırmamaktadır. Fon, kurucu tarafından belirlenen bir yönetici (Sermaye Piyasası Kurulu ndan portföy yöneticiliği yetki belgesi alan kurumlar ile portföy yönetim Ģirketleri yönetici olabilmektedir) ile yapılan portföy yönetim sözleģmesi çerçevesinde yönetici tarafından yönetilmektedir. Kurucu ve yönetici arasında portföy yönetimine iliģkin yapılacak olan sözleģmenin bir örneğinin sözleģmenin yapıldığı tarihten itibaren 6 iģ günü içerisinde SPKr na gönderilme zorunluluğu bulunmaktadır. Bu sözleģmenin içermesi gereken asgari unsurlar ise aģağıdaki gibidir: 50 Yönetici kuruluģun unvanı ve adresi, Fonun ve kurcunun unvanı ile adresi, SözleĢmenin süresi, Portföy yönetim hizmetini kapsamı ve hizmetin sunumuna yönelik ilkeler, Yöneticinin alacağı ücret tutarı ve ödeme koģulları, Portföy yönetimi hizmeti sunmakla yükümlü Ģahısların görev tanımları ve bunların değiģmesi durumunda uyulacak kurallar, Portföy yönetimine iliģkin varsa fonun menkul kıymet türleri ve risk tercihleri, Fon portföyüne alım ve satımlarda fon kurulunun teyidinin aranıp aranmayacağı ve yapılan iģlemler hakkında fon kurulunun bilgilendirilmesine yönelik esaslar, Fon portföyü ile ilgili nakit hareketlerine iliģkin esaslar, Muhasebe hizmetlerine iliģkin esaslar, SözleĢmenin fesih Ģartlarıdır. 50 ErtaĢ, Tuncel ve Teker, a.g.e., ss

35 22 Fon, portföyünün yönetimi amacı ile yöneticiden portföy yönetim hizmeti alınmakta ve yönetici fon portföyünü Kanun, Tebliğ ve Fon Ġçtüzük hükümlerine göre yönetmekle yükümlü olmaktadır Fon Kurulu ve Denetçiler Kurucu, kendi adına fon ile ilgili iģlemleri yürütmek amacıyla her bir fon için en az üç kiģiden oluģan bir fon kurulu ve en az bir denetçi tayin etmektedir. Fon kurulu üyeliklerine ve denetçiliğine dıģarıdan atama yapılabilmektedir. Fon kurulu üyelerinin ve denetçilerin sermaye piyasası mevzuatında belirtilen Ģartları taģıma zorunluluğu bulunmaktadır. 52 Fon kurulu üye ve denetçilerinde; yüksek öğrenim görmüģ olmak, sermaye piyasası alanında en az beģ yıllık tecrübe sahibi olmak (bankacılığın ilgili alanlarında tecrübe dahil), faaliyet izinlerinden birinin ya da birden fazlasının sürekli ya da geçici olarak kaldırılmasına veya borsa üyeliğinden geçici ya da sürekli olarak çıkarılmıģ kuruluģlarda sorumluluğu tespit edilmiģ kiģilerden olmamak Ģartları aranmaktadır. 53 Ayrıca, yatırım fonları yapılacak bir sözleģme kapsamında 6 aylık ve yıllık olmak üzere bağımsız dıģ denetim Ģirketleri tarafından denetlenmektedir. Yıllık denetim raporunun SPKr na gönderilmesi Ģart olup, SPKr yatırım fonlarını her an denetleme yetkisine sahiptir Fon Hizmet Birimi Fon ile ilgili iģlemlerin düzgün bir Ģekilde yürütülebilmesini sağlamak amacıyla kurucu ya da yönetici nezdinde fona hizmet vermek üzere fon hizmet birimi oluģturulmaktadır. OluĢturulan bu fon hizmet biriminde; her fon için fon kurulu üye ve denetçileri için belirtilmiģ olan nitelikleri taģıyan ve fonda tam zamanlı olarak görev yapacak fon yönetim müdürleri ve fon iģlemleri için gerekli olan 51 Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası Eğitim Seti, Yatırım Ortaklıkları ve Yatırım Fonları, s.18, onlar%c4%b1.sflb.ashx, (EriĢim Tarihi: ). 52 Ġnam, a.g.e., ss ErtaĢ, Tuncel ve Teker, a.g.e., s Civan, a.g.e., ss