RADYO VE TELEV ZYON TEKN

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2557 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1527 RADYO VE TELEV ZYON TEKN Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Hüseyin Selçuk KIRAY (Ünite 1-4) Yrd.Doç.Dr. Emine Özlem ATAMAN (Ünite 5, 6) Prof.Dr. Mehmet KES M (Ünite 7, 8) Editör Prof.Dr. Mehmet KES M ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Prof.Dr. Erol Nezih Orhon Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Uzm. Zeynep Naz öztopçu Dil Yaz m Dan flman Okt. Gönül Yüksel Grafikerler Ufuk Önce Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Radyo ve Televizyon Tekni i ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Haziran 2012

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri... 2 G R fi... 3 SES NASIL OLUfiUR?... 3 SES N F Z KSEL TEMEL ÖZELL KLER... 4 Frekans... 4 Dalga Boyu... 5 Genlik... 5 Desibel (db)... 6 Sesin H z... 6 SES VE fi TME... 6 Kula n Yap s... 7 Orta Kulak... 8 ç Kulak... 8 flitmede Sesin Alg sal Yönü... 8 SES N ALGISAL TEMEL ÖZELL KLER... 8 Frekans ve flitme... 8 Düflük Frekanslar... 9 Orta Frekanslar... 9 Yüksek Frekanslar... 9 Frekans ve Ses Perdesi... 9 Doppler Etkisi... 9 Genlik ve Yo unluk Ses Bas nç Seviyesi ve Ses fiiddeti Frekans ve Yo unluk Eflit Ses Yo unlu u Prensibi Maskeleme Akustik Faz Çak flmas Sesin Rengi Ses Zarf Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ses Sinyali ve Kay t G R fi SES N ELEKTR K B Ç M VE SES S NYAL ANALOG SES SAYISAL SES Örnekleme Oran ve Bit Derinli i Dinamik Alan Say sal Sesin Avantajlar S NYAL KAL TES N ETK LEYEN TEMEL UNSURLAR Frekans Tepkisi ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Gürültü Yüksek Ses Seviyesi ve Bozulma Optimum Sinyal Seviyesi Sinyalin Gürültüye Oran MONO VE STEREO SES S NYAL SES KABLOLARI VE KONNEKTÖRLER Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Mikrofonlar ve Ses Mikserleri G R fi SES MON TÖRLER Kalibrasyon M KROFONLAR Mikrofonlar n Çal flma Prensipleri Dinamik Mikrofonlar fierit Mikrofonlar Kondansatör Mikrofonlar Elektret Mikrofonlar Mikrofonlar n Yönel Özellikleri Tek Yönlü Mikrofonlar Çift Yönlü Mikrofonlar Çok Yönlü Mikrofonlar De iflken Yönlü Mikrofonlar Mikrofonlar n Ses Alma Kalitelerini Etkileyen Baz Özellikler Frekans Tepkisi Ses fiiddeti ve Sinyal Seviyesi Maksimum Ses Bas nç Seviyesi Hassasiyet Yak nl k Etkisi Empedans Kullan m Alanlar na ve Amaçlar na Göre Mikrofonlar Mikrofonun Ses Kayna na Uzakl Faz Mikrofon Aksesuarlar M KSERLER SES M KSER N OLUfiTURAN BÖLÜMLER Girifl Bölümü Monitör Bölümü Ç k fl Bölümü SES STÜDYOLARININ TEMEL YAPI VE filevler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 56

5 çindekiler v Ses Kurgusunun Temel fllevleri G R fi SES KURGU TASARIMI Ses Kurgu Tasar m n Temelleri ANALOG SES KURGU: BANT S STEMLER SAYISAL SES KURGU: DAW S STEMLER DAW Sistem Nedir? DAW S STEMLERDE KURGU Ses Dosyas na Uygulanabilen Temel fllemler Sinyal fllemciler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo RADYONUN KEfi F H KAYES Radyo Öncüleri RADYO NASIL ÇALIfiIR? Elektromanyetik Tayf MODÜLASYON ÇEfi TLER AM ve FM Modülasyonlar Elektromanyetik Dalgalar n Yay n m AM ve FM Aras ndaki Farkl l klar SAYISAL RADYO Say sal Radyo Yay nc l DAB Teknolojisi ve Sistemleri DAB Teknolojisinin Getirdi i Yenilikler Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri Stüdyodan Evlere Radyo fiiiri RADYO VE YAYINLAR SES KAYNAKLARI OLARAK OKUMA VE KAYIT ORTAMLARI Manyetik Okuma ve Kay t Sistemleri Say sal Okuma ve Kay t Sistemleri RADYO STÜDYOLARI Radyo Stüdyosunda Akustik Ortam Yay n Stüdyosu Mikrofonlar Ses Masas Bilgisayarlar ÜN TE 5. ÜN TE 6. ÜN TE

6 vi çindekiler Yap m Stüdyosu Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 8. ÜN TE Televizyon Tekni inin Temel Özellikleri G R fi TELEV ZYONDA RES M N OLUfiUMU Sinemada Film Gösterimi Televizyonda Resim Gösterimi Geçmeli Tarama (Interlaced Scanning) SATIRLARIN ELEKTR K AKIMLARINA DÖNÜfiTÜRÜLMES TELEV ZYONDA RENG N OLUfiUMU Elektromanyetik Dalga Spektrumu ve Görülebilir Renkler Renk Türü (Renk Doyumu ve Renk Tonu) Renk Doyumu (Saturation) Renk Tonu (Renk Tonu) RENK DA RES ÜZER NDE RENKLER N OLUfiTURULMASI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri Televizyon Kameras G R fi TÜPLÜ KAMERALAR CCD L KAMERALAR CCD (Charge Coupled Device) Yük Ba lafl ml Yar letkenler Çeflitlerine Göre CCD ler Boyutlar na Göre CCD ler CCD L KAMERALAR Kamera Sinyal Ç k fllar EN-BOY ORANI FORMATLARI VE TELEV ZYONDA FORMAT DÖNÜfiTÜRÜMÜ RENK ISISI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvulabilecek Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri

7 Önsöz vii Önsöz Radyo ve Televizyon Tekni i özellikle günümüzde önemini korumakla birlikte, yaflant m z n ayr lmaz bir parças olmufltur. Yirminci yüzy l n sonlar na do ru say sal teknolojinin bafl döndürücü bir h zla geliflmesi ile birlikte, radyo ve televizyon yay nc l da art k geleneksel yap s ndan ç karak, tek yönlü iletiflimden iki yönlü iletiflime dönüflmüfltür. Bu durum etkileflimli yay nc l da kaç n lmaz k lmaktad r. Sizler için haz rlanan bu kitab n ilk dört bölümünde; Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri, Ses Sinyali ve Kay t, Mikrofonlar ve Ses Mikserleri ve Ses Kurgusunun Temel fllevleri ele al nm flt r. lk dört ünitenin çal fl lmas tamamland - nda, temel ses bilgisi elde edilmifl olunacakt r. Beflinci ve alt nc ünitelerde; Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo ve Stüdyodan Evlere üniteleri yer almaktad r. Bu üniteler tamamland nda temel ses bilgisi üzerine, radyo yay nlar n n nas l yap ld ve çeflitleri eklenecektir. Yedinci ve sekizinci ünitelerde ise Televizyon Tekni inin Temel Özellikleri ve Televizyon Kameras anlat lmaktad r. Son iki ünite televizyon görüntülerinin nas l oluflturuldu unu aç klamaktad r. Televizyon tekni i ile ilgili yeni teknolojiler ve uygulama alanlar ise Radyo-Televizyon Yay nc l kitab n n ilgili ünitelerinde yer almaktad r. Bu kitap ses, radyo ve televizyon tekni i ile ilgili temel bilgileri içermektedir. Kitab n haz rlanmas s ras nda katk lar olan tüm çal flanlara teflekkürlerimi sunar m. Ö rencilerimize baflar lar diliyorum. Editör Prof.Dr. Mehmet Kesim

8 1RADYO VE TELEV ZYON TEKN Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Sesin oluflmas ndaki temel koflullar aç klayabilecek, Sesin fiziksel temel özelliklerini aç klayabilecek, Sesi ve insan n iflitme sisteminin nas l çal flt n aç klayabilecek, Sesin alg sal özelliklerini s ralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Titreflim Frekans Ses Dalgas flitme Ses Alg s çerik Haritas Radyo ve Televizyon Tekni i Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri G R fi SES NASIL OLUfiUR? SES N F Z KSEL TEMEL ÖZELL KLER SES VE fi TME SES N ALGISAL TEMEL ÖZELL KLER

9 Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri G R fi Ses öznel bir yap ya sahiptir. Do ada elle tutulamayan ve gözle görülemeyen duyusal, alg sal, fiziksel bir güç ve enerjidir. Günlük yaflant m zda birçok sese maruz kal r z. Ses bazen bir iletiflim arac olarak, bazen de bizi yönlendiren bir kod olarak karfl m za ç kar. Ses etraf m z saran çok yönlü bir özelli e sahiptir. Tan mad m z ya da bizi rahats z eden baz sesleri gürültü olarak tan mlar z. Baz sesler ise hoflumuza gider. Bazen de kendimize sessiz bir ortam arar z. Fakat tamamen sessiz bir ortamdan söz edemeyiz. Yaflad m z dünyada tamamen sessiz bir yer yoktur. Ses, radyo yap mlar n n en temel ögesidir. Televizyon ve sinema yap mlar nda ise ses, görüntünün vazgeçilmez bir unsurudur. SES NASIL OLUfiUR? Günlük yaflant m zda iflitti imiz seslerin her biri, bir ses kayna na aittir. Hiçbir nesne ya da cisim, herhangi bir etki olmad kça kendi bafl na ses üretemez. Çünkü sesin oluflabilmesi ve kula a kadar ulaflabilmesi için üç temel koflul vard r: Titreflim kayna Enerji kayna Ortam Örne in, keman gövdesine gerilmifl olan tellere keman yay (arfle) ile dokunuldu unda ya da bu teller el yard m yla çekilip b rak ld nda, fiziksel bir darbe uygulanm fl olur. Bu mekaniksel etkileflim sonucunda keman telleri titreflmeye bafllar. Titreflimin oluflturdu u bas nc n etkisiyle, tellerin etraf n saran nitrojen ve oksijen gibi hava molekülleri de titreflmeye bafllar. Bilardo toplar n n ya da misketlerin birbirine çarparak birbirini itmesi gibi, enerji bir molekülden di erine aktar l r. Böylelikle zincirleme bir reaksiyon bafllar. Hava moleküllerinin bu etkileflimiyle ses dalgalar oluflur. Ses dalgalar da hava içinde yay larak kulak içinde bas nç olufltururlar. Keman Telleri (Titreflim Kayna ) Keman Yay (Enerji Kayna ) Hava (Ortam) Hava olmayan vakumlu bir ortamda ses oluflur mu? SIRA S ZDE 1 SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M SORU SORU D KKAT D KKAT

10 4 Radyo ve Televizyon Tekni i fiekil 1.1 SES N F Z KSEL TEMEL ÖZELL KLER Hava moleküllerini ve bu moleküllerin hareketlerini ç plak gözle görmek ve incelemek mümkün de ildir. Ses kayna ndan yay lan titreflimin etkisiyle harekete geçen hava molekülleri, birbirlerini iterler. Hava molekülleri ses dalgalar yla birlikte yay lmazlar. Uygulanan bas nç etkisiyle, hava molekülleri bir an için olduklar yerden ayr l rlar ve tekrar eski konumlar na geri dönerler. Moleküllerin ileri do ru yapt hareket, bas nc n ulaflt en tepe noktas d r. Bas nç azald nda, moleküller birbirlerinden koparlar ve seyrekleflirler. Hava moleküllerinin bu ileri ve geri hareketleri, asl nda keman telinin oluflturdu u titreflimlerin bir benzeridir. Hava moleküllerinin temsili hareketi ve ses dalgas n n grafiksel ifadesi. S k flma (compression) Tepe(peak) Seyrelme(rarefaction) Tepe(peak) Hava moleküllerinin etkileflimiyle oluflan ses dalgalar n n yay l m, durgun bir suya at lan tafl n, su yüzeyinde oluflturdu u dalgalara benzetilebilir. Fakat su dalgalar n n yay lma flekli enlemesine (transverse waves), ses dalgalar n n yay lma flekli ise birbirine paralel, ayn yönde ve boylamsald r (longitudinal waves). Ses gibi boylamsal dalgalar, havada bir yandan di er yana sal narak yay l rlar. Ses dalgas boylamsal olmas na karfl n, grafiksel ifadeyi kolaylaflt rabilmek için sinüs dalgas fleklinde çizilir (fiekil1.1). Bir saniyede oluflan titreflim say s da sesin frekans n belirler. Frekans Ses dalgalar zaman ( t ) içinde periyodik hareketler halinde yay l r. Her periyot, 1 saniyede devrini tamamlam fl bir ses dalgas n ifade eder. Frekans 1950 li y llara kadar, ngilizce konuflulan ülkelerde c.p.s (cycles per second = 1/f) olarak ifade edilirdi. Fakat bu ifade biçimi Alman fizikçi Heinrich Hertz ( ) taraf ndan Hz (hertz) olarak de ifltirilmifltir. Her titreflimin bir frekans vard r (fiekil 1.2). Titreflim ne kadar fazla olursa, frekans da o kadar yüksek olur. Saniyede 1 titreflim tamamland nda, bu titreflimin frekans na eflit olarak 1 Hz oluflur. E er bir gitar teli saniyede 100 kez titrefliyorsa, frekans da 100 Hz olur. Saniyedeki kez titreflim, 1kHz i ifade eder (khz = kilohertz, 1kHz = Hz). fiekil 1.2 Saniyede 1 titreflim tamamland nda, bu titreflimin frekans na eflit olarak 1 Hz oluflur. 5 Hz (1 saniye/5 devir)

11 1. Ünite - Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri 5 Dalga Boyu Her frekans n birbirlerinden farkl uzunlukta dalga boylar vard r. Dalga boyu, devrini tamamlam fl bir ses dalgas n n yay ld uzakl kt r. Simgesel olarak Yunan alfabesindeki λ (lamda) harfi ile gösterilir (fiekil 1.3). λ λ fiekil 1.3 Dalga boyu, devrini tamamlam fl bir ses dalgas n n yay ld uzakl kt r. λ λ Sesin frekans ile dalga boyu aras nda ters bir orant vard r. Çünkü sesin frekans yükseldikçe dalga boyu k sal r, frekans düfltükçe dalga boyu da uzar (fiekil 1.4 ve 1.5). Örne in, sesin frekans iki kat na ç kt nda, dalga boyunun uzunlu u da yar ya iner. fiekil saniyede oluflmufl 10 titreflim say s (10 Hz). 10 Hz (1 saniye/10 devir) fiekil saniyede oluflmufl 20titreflim say s (20 Hz). 20 Hz (1 saniye/20 devir) Genlik Hava gibi esnek ortamda bir cisim yeterli oranda titreflti inde, bu cismi çevreleyen hava molekülleri de titreflmeye bafllar. Çok fazla titreflim daha fazla bas nç oluflturur. Böylelikle bas nçtan etkilenen moleküllerin say s da artar. Hareket halindeki

12 6 Radyo ve Televizyon Tekni i fiekil 1.6 Dalga boyunun yüksekli i genlik olarak tan mlan r. moleküllerin say s dalga boyunun büyüklü ünü etkiler. Dalga boyunun yüksekli- i genlik (amplitude) olarak tan mlan r (fiekil 1.6). Genli in elektrik ölçümü volt ya da amper, fliddet ölçümü de desibel olarak tan mlan r. Genlik Genlik Desibel (db) Temel olarak desibel, farkl seslerden oluflan iki ses aras ndaki seviyeyi ya da iki elektrik güç seviyesindeki de iflimi logaritmik oran ile ifade eden, bir mühendislik terimidir. Deci onda bir anlam na gelir. Bel ise Alexander Graham Bell in soyad d r. Desibel, Bel biriminin onda biridir (10 db = 1 Bel). Ses bas nç seviyesi, sinyal seviyesi ve sinyal seviyesindeki bütün de iflimler desibel (db) ile ölçülür. Sesin H z Sesin en temel özelliklerinden biri de sesin h z d r (velocity). Normal koflullarda (deniz seviyesinde ve 20 santigrat derecede) sesin havadaki h z yaklafl k olarak saniyede 343 (m/s) metredir. Sesin h z, ortamdaki moleküllerin yo unlu una, s ya ve moleküllerin birbirleriyle olan etkileflimlerine, çarpma h zlar na ba l d r. Ortamdaki moleküllerin yo unlu u artt kça, moleküllerin birbiriyle olan etkileflimi de artaca ndan, sesin yay lma h z da yükselir. Ses, s v ve kat ortamlarda daha h zl yay l r. Çünkü hava gibi gaz ortamlarda moleküller aras ndaki mesafe daha fazlad r. SES VE fi TME Ses, fiziksel bir enerjidir ve farkl bas nç dalgalar n n kulakta oluflturdu u duyumdur. Dokunmak ve koklamak gibi ses de duyusal bir alg d r. Ses dalgalar, koku gibi her yöne yay l rlar. Sesin alg s ve kalitesi kifliden kifliye farkl l k gösterebilir. Hava moleküllerinin s k fl p seyrekleflmesiyle oluflan ses dalgalar, sesi oluflturmada iki temel dönüflüme u rarlar: 1. Kulak taraf ndan alg lanan mekanik enerjinin (titreflimin), elektrik enerjisine ve kimyasal enerjiye dönüflümü. Mekanik Enerji $ Al c $ Elektrik Enerjisi

13 1. Ünite - Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri 7 2. Beyne giden sinir sinyallerinin dönüflümü. Mekanik enerji konuflma, müzik ya da gürültü biçimlerindeki ses olarak alg lan r. Elektrik Enerjisi $ Sinir Sistemi Yolu $ Beyin $ flitsel Alg Kulak, flekil yap s yla (morfoloji) ve beyine ba l nöronlarla, karmafl k bir biyolojik yap ya sahip organd r. flitsel mesajlar beyin arac l ile çözümlenir.e er beyin olmasayd, bu iflitsel mesajlar ses olarak bir anlam ifade etmezdi. Kulak biyolojisindeki küçük hasarlar, seslerin duyumunu da oldukça önemli bir flekilde etkiler. Kula n Yap s Kulak, görünüfl olarak bafl n d fl nda yer al r (d fl kulak). Kula n di er bir uzant s da bafl n içinde yer alan orta kulak ve beyne kadar ba lant s bulunan iç kulak bölümüdür. D fl kulak (pinna, kulak kepçesi), iç kulak kadar karmafl k bir biyolojik yap da de ildir. D fl kula n ana görevi, bir huni gibi sesleri toplamakt r. Titreflen hava molekülleri, kulak kepçesinden kulak zar na iletilir. Kulak zar, bir darbukan n kasna na gerilmifl deriye benzetilebilir. Darbukaya uygulanan darbeler, kasna a gerili olan deriyi titrefltirir. Titreflen hava molekülleri, darbukan n aç k olan bölümünden yüksek yo unluk kazanarak d flar ç karlar. Kulak zar na ulaflan küçük titreflimler de kulak zar nda yo unluk kazan rlar. Bu sebepten, kulak zar ndaki bir hasar, seslerin alg lanmas n olumsuz etkiler (fiekil 1.7). fiekil 1.7 D fl Kulak Orta Kulak ç Kulak flitme Alan Kula n yap s ve iflitme sistemi. Kaynak: Saab, 2007, s.27. flitme Kanal Çekiç Kemi i Orta Kulaktaki Kemikçikler Örs Kemi i Üzengi Kemi i Oval Pencere Beyin flitme Siniri Kulak Kepçesi Kulak Zar Kulak Salyangozu

14 8 Radyo ve Televizyon Tekni i Orta Kulak D fl kulak, orta kula a üç kemikçik ile ba l d r. Bu kemikçikler; çekiç kemi i (malleus), örs kemi i (incus) ve üzengi kemi i dir (stapes). Bu kemikçikler birbirleriyle ba lant l d r ve titreflimleri kulak zar ndan iç kula a iletirler. Daha sonra da mekaniksel titreflimler sinir sistemine iletilir. Kemikçiklerin herhangi bir hasara u ramas nda, iflitme kayb oluflabilir. ç Kulak ç kula a uzanan oval pencerenin bir ucu orta kulaktaki kemi e, di er ucu da spiral flekilli ve kemiksi bir yap ya sahip olan kulak salyangozu na (koklea) ba l d r. Kulak salyangozunun içi s v ile doludur ve iç yüzeyinde küçük k l hücreleri vard r. Hava molekülleri önce kulak zar n, daha sonra da orta kulaktaki kemikçikleri titrefltirirler. Orta kulak da oval pencereyi titrefltirir. Oval penceredeki titreflimler, içi s v dolu olan kulak salyangozunu titrefltirir. Kulak salyangozundaki en ufak s - v hareketi, k l hücreleri taraf ndan alg lanabilir. K l hücrelerinin alg s, ba l olduklar sinir hücrelerini uyar r. K l hücrelerinin hareketi ile sinir hücreleri etkileflim içindedirler. Böylelikle sesin ne kadar güçlü ve gür oldu u alg lan r. flitmede Sesin Alg sal Yönü Bir kifli sesi iflitti i zaman, ses kayna na do ru bafl n çevirir. Ses kayna n n yönü do ru olarak nas l tahmin edilir? Herhangi bir görsel iflaret olmasa da ses kayna n n yönünü belirlemek oldukça ilginçtir. Bu sorunun cevab, insan n iflitme sisteminin yap s ile ilgilidir. Sesin, bir kiflinin sol taraf ndan geldi ini varsayal m. Do al olarak ses ilk olarak sol kula a, daha sonra da sa kula a ulaflacakt r. Bu durum bir zaman gecikmesi oluflturur. Zaman gecikmesi beyin taraf ndan alg lan r ve ses kayna n n yönü belirlenmifl olur. E er ses kayna tam ortadaysa ve her iki kula a eflit zaman aral nda ve eflit yo unlukta sesler ulafl yorsa, beyin bu kez gözler arac l yla ses kayna n arayacakt r. SES N ALGISAL TEMEL ÖZELL KLER Titreflen hava moleküllerinin etkileflimi kula a kadar ulaflt nda, ses olarak alg lan r. Yüksek ve düflük sesler titreflimin genli ini etkiler. Çok zay f titreflimler insan kula na kadar ulaflabilir, fakat kulak bu seslerin tamam n alg lamayabilir. Titreflimler her ne kadar fiziksel bir etki sonucu kula a kadar ulaflm fl olsa da insan taraf ndan sesin alg lanmas nda baz temel unsurlar vard r. Frekans ve flitme nsan n ses iflitme frekans aral kiflinin yafl na, kulak sa l na ve seslerle olan tecrübesine ba l olarak de iflkenlik gösterir. nsan yaflland kça yüksek frekansl sesleri (tiz sesler) iflitmekte güçlük çeker. Sa l kl bir insan kula ortalama 20 Hz ile Hz aras ndaki sesleri iflitebilir (1.000 Hz = 1 khz). nsan kula için 20 Hz alt ndaki sesler (infrasonic) ile 20 khz üstündeki sesler (ultrasonic) iflitme alan n n d fl ndad r. Örne in, köpekler sesüstü sesleri iflitebilirler. Sesalt ve sesüstü ses dalgalar da insan kula n n iflitebildi i sesler ile ayn yap dad r. flitemedi imiz baz sesleri yaln zca bedenimizle alg lar z. Örne in bir rock konserinde hoparlörlerden ç kan düflük frekansl seslerin (bas sesler) baz lar n iflitemesek de bedenimizde oluflturdu u titreflimleri hissedebiliriz. Sesli yap mlarda, iflitilebilir frekans aral n çok iyi bilmek ve bu frekanslar n birbiri ile olan dengesini ayarlayabilmek oldukça önemlidir. Örne in, bir radyo ya

15 1. Ünite - Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri 9 da televizyon yap m nda, ses operatörü kendi zevkine göre frekanslar ayarlarsa, bu sesler dinleyen kiflinin hofluna gitmeyebilir. Bütün sesli yap mlarda, özel bir amaç olmad kça, sesler kendi do al yap s içinde kaydedilir ya da yay nlan r. flitilebilinen ses frekans aral temelde üç gruba ayr l r. Bunlar; düflük, orta ve yüksek frekanslard r. Düflük Frekanslar Düflük frekanslar bas frekansl sesler olarak da tan mlan r. 20 Hz ile 320 Hz aras ndaki frekanslard r. Bas frekanslar, sese hem doygunluk katar hem de titreflimlerle alg sal olarak insan etkiler. Bir müzik parças n n ritmi insan harekete geçirebilir ya da bir filmin patlama sahnesinde, patlayan cismin oluflturdu u titreflim, filmi izleyen kifliyi daha çok heyecanland rabilir. Bas seslerin yo unlu u çok fazla oldu unda, seste rahats z edici patlamalara neden olur. Sesin dinlenme kalitesi bulan klafl r ve sesin anlafl lmas zorlafl r. Orta Frekanslar 320 Hz ile Hz aras ndaki frekanslard r. Orta frekanslar sese yo unluk katar ve dengelenmesi oldukça önemli bir frekans aral d r. Özellikle insan sesinde orta frekanslar önemlidir. Örne in, bir konuflmac n n ya da flark söyleyen bir kiflinin sesine canl l k ve parlakl k kazand r r. Orta frekanslar n azl ses kalitesini düflürür. Fazla yükseltildi inde ise kulakta t rmalay c bir etki oluflturur. Yüksek Frekanslar Yüksek frekanslar tiz ses olarak da tan mlan r Hz ile Hz aras ndaki frekanslar kapsar. Sese en fazla parlakl k kazand ran frekanslard r. Özellikle Hz üzerindeki frekanslar n seviyesi çok fazla yükseltilirse, seste kaliteyi bozan h - fl rt ve c z rt lara neden olur. Bu frekanslar gere inden fazla düflürülürse de sesin parlakl yok olur. Frekans ve Ses Perdesi Ses dalgalar n n frekans na ba l olarak, sesin yüksek ya da düflük frekansl olarak alg lanmas d r. Sesin yüksek ya da düflük frekansl alg lanmas ses perdesi (pitch) olarak tan mlan r. Ses dalgalar n n frekans yükseldikçe, ses perdesi de yükselir, ses tizleflir. Ses dalgalar n n frekans azald kça, ses perdesi de düfler, bas ses oluflur. Örne in, bir gitar n tellerinden biri saniyede 110 kez titrefliyorsa ve di er tel saniyede 196 kez titrefliyorsa, 196 kez titreflen tel di erinden daha yüksek frekansa sahiptir. Ses perdesinin alg s yaln zca ait oldu u frekansa göre de il, ortamdaki di er seslerin yo unlu una göre de de iflkenlik gösterebilir. Çünkü ortamdaki SIRA S ZDE di er seslerin düflüklü ü ya da yüksekli i, bizim sese karfl olan alg m z da etkiler. Opera gibi müzikallerde, opera sanatç lar n n seslerini nas l kulland klar na DÜfiÜNEL M dikkat ediniz. Doppler Etkisi SORU Hareketli bir ses kayna ndan yay lan ses dalgalar n n, ses perdesinde oluflturdu- u alg sal de iflimler olarak tan mlanabilir. E er ses kayna hareketli bir obje ise, ses kayna ndan yay lan ses dalgalar, hareket eden objenin hareket D KKAT yönünde s k - fl rlar. S k flan ses dalgalar yüksek frekans olarak alg lan r. Hareket eden objenin, hareket yönünün gerisinde kalan ses dalgalar n n frekans da düflük SIRA S ZDE olur. Örne in, yan n zdan motorlu bir araç geçti inde, araç motorundan yay lan ses perdesinin SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M SORU D KKAT SIRA S ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P

16 10 Radyo ve Televizyon Tekni i fiekil 1.8 yükselerek ve alçalarak de iflti ini fark edersiniz. Araç yan n zdan geçerken ses perdesi daha yüksek, sizden uzaklaflt kça ses perdesi daha düflük olarak alg lanacakt r. Çünkü hareket halindeki arac n motorundan yay lan ses dalgalar, arac n hareket yönüne do ru birbirine daha fazla yak nlafl p, s k fl rlar. Bu nedenle, sabit duran bir kiflinin önünden geçen araçta, motor sesi ilk önce tiz, kifliden uzaklaflt kça da bas olarak iflitilir (fiekil 1.8). Ses kayna ndan yay lan ses dalgalar, hareket eden nesnenin hareket yönünde s k lafl rlar. SIRA S ZDE SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M Motorlu araçla DÜfiÜNEL M yapt n z yolculuklarda, yan n zdan geçen di er motorlu araçlar n seslerinde ne gibi de iflmeler alg lad n za dikkat ediniz. SORU SORU Genlik ve Yo unluk Sesin etkinli i ya da gücüdür. Yüksek genlik, yüksek ses gücünü ifade eder. D KKAT Genli in öznel D KKAT etkisi, yo unluk olarak sesin gürlü ü ya da zay fl d r. Örne in f s lt ile ba rman n ses fliddeti ayn de ildir. Ba rman n ses fliddeti f s lt dan SIRA S ZDE çok daha SIRA fazlad r. S ZDESes fliddetindeki bu de iflkenler sesin dinamik alan olarak ifade edilir. Genli e ba l olarak, ses bas nç seviyesindeki de iflimler desibel (db) birimi ile ölçülür. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET Ses Bas nç Seviyesi ve Ses fiiddeti Ses titreflimlerinden oluflan bas nc n, herhangi bir mesafede ölçümüdür. Atmosferik bas nçtaki de iflimlerden dolay, akustik ses bas nç seviyesi (Sound Pressure K T A P Level) db-spl birimi ile ölçülür. Yüksek ses bas nç seviyesi, daha güçlü ses anlam na gelir. nsan kula iflitme efli i olarak kabul edilen 0 db-spl seviyesinden, TELEV ZYON kulakta a r oluflumuna neden olan 140 db-spl seviyesine kadar genifl alanl bir iflitme yetene ine sahiptir. Desibeldeki en yüksek ses seviyesi ile en düflük ses seviyesi aras ndaki bu de iflken alan dinamik alan olarak tan mlan r. Dinamik alan n yo unluk NTERNET ölçümü logaritmik bir skala ile yap l r. E er lineer bir skala kullan lsayd ; lineer skalada 1 birimlik ekleme, 1 birimlik art fl gösterecekti. Fakat logaritmik bir skalada 1 birim, 10 luk çarpan olarak gösterilir. Böylece dinamik alan n ölçümleri daha küçük say larla ifade edilebilir. nsanlar n ses iflitme yetene i de ifl-

17 1. Ünite - Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri 11 kenlik gösterebilir. Afla daki tabloda insan kula na etki eden ses bas nç seviye örnekleri db-spl de erinde gösterilmifltir (Tablo 1.1). db-spl Kula a Etki 150 ve üzeri Sa rl k 140 A r Efli i Tablo 1.1 nsan kula na etki eden ses bas nç seviyeleri (db - SPL) 120 Y ld r m 100 Metro 80 Akustik Gitar 60 Normal Konuflma 40 F s lt 20 Oturma Odas 0 flitme Efli i Ses fliddeti hava moleküllerine etki eden bir enerjidir. Aç k havada ses kayna- ndan uzaklaflt kça, ses fliddetinin duyumunda azalma olur. Ses kayna ile aradaki mesafe iki kat na ç kar ld nda, ses fliddetindeki azalma 6 db-spl olarak alg - lan r. Ses kayna n n oldu u yerdeki ses fliddetinin gücüyle, referans al nan uzakl k aras ndaki ses fliddetinin güç hesab afla daki formül ile yap labilir: SPL2 = SPL1-20 x log (d2 d1) d1: Referans al nan ses kayna n n yeri (metre). d2: Ses fliddetinin hesaplanaca yer (metre) SPL1: d1 konumunda ölçülen sesin fliddeti (db-spl) SPL2: d2 uzakl nda hesaplanan sesin fliddeti (db-spl) Ses kayna na olan uzakl k 10 metre ve ölçülen ses fliddeti 100 db-spl olsun. Bu mesafeden iki kat uzaklafl ld nda (20 metre), yeni ses fliddetinin de eri kaç olur? ÖRNEK Çözüm: d1: 10 metre d2: 20 metre SPL1: 100 db-spl SPL2:? SPL2 = x log (20 10) SPL2 = x log (2) SPL2 = x 0.3 SPL2 = SPL2 = 94 db-spl olur. Frekans ve Yo unluk Frekans ve genlik birbirinden ba ms z de ildir. Ses frekans ndaki de iflimler, ses yo unlu unun alg s n da etkiler. Ses genli indeki de iflimler de ses perdesindeki

18 12 Radyo ve Televizyon Tekni i fiekil 1.9 alg y etkiler. Yo unluk, öznel bir etkidir ve kiflinin sesle olan deneyimlerine ba l olarak de iflkenlik gösterir. nsanlar ses yo unlu unun ölçüsünü, bir önceki ve bir sonraki seslere göre tan mlarlar. flitilen bir ses, bir önceki sesten ya daha gürdür ya da daha yumuflakt r. Yo- unluk, farkl ses seviyelerinde eflit olarak alg lanamaz. Eflit Ses Yo unlu u Prensibi nsan kula, iflitilebilir bütün seslere ayn oranda tepki vermez. Bu durum eflit olmayan ses yo unlu u prensibi yerine, eflit ses yo unlu u prensibi olarak tan mlan r. nsan kula n n 3 khz civar ndaki ses yo unlu u ile düflük frekanslardaki ses yo unlu unu ayn düzeyde alg layabilmesi için, düflük frekans seviyesinin 70 db kadar yükselmesi gerekmektedir. Düflük frekanslara göre de insan kula, 10 khz ve üzerindeki frekanslara karfl daha duyarl d r (fiekil 1.9). nsan kula n n seslere karfl tepki grafi i. Kula n Verdi i Tepki (db) k 2k 5k 10k 20k Frekans (Hz) Ses yo unlu unun öznel etkisiyle, ölçülebilir seviyesi ayn de ildir. Fakat 1 khz ses frekans nda her desibel, bir fon biriminde eflit ses yo unlu undad r. Alg lanabilen ses yo unlu unun ölçüsü fon birimi ile ölçülür ve eflit yo unluk seviyesindeki eflyükselti e rileri fon ile gösterilir. Günümüzde mühendisler fon birimi yerine db(a) birimini kullan rlar (fiekil 1.10).

19 1. Ünite - Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri Yo unluk Seviyesi (Fon) fiekil 1.10 Fletcher-Munson e rileri. Ses Bas nç Seviyesi (db-spl) flitme Efli i k Frekans (Hz) 20 k Örne in evlerimizde kulland m z müzik sistemlerinin ses fliddeti, canl bir konserin ses fliddetinden daha düflüktür. Canl konserlerin ses fliddeti yaklafl k olarak 100 db-spl seviyesindedir. Evlerimizdeki müzik sistemlerinin ses fliddeti ise, db-spl aras ndad r. 100 db-spl fliddetindeki sese göre eflit ses yo unlu unu sa layabilmek için, 70 db-spl fliddetindeki seste bas ve tiz sesler art rmak gerekir. Bu nedenle ayn müzik, her iki ses fliddet seviyesinde, farkl frekans yo unluklar ile iflitilir. Maskeleme Ayn anda iflitilen fakat farkl frekanslara sahip baz sesler, frekans ve yo unluk etkileflimlerine ba l olarak birbirlerini örterler, bask n hale gelirler. Baz seslerin, ortamdaki di er seslerin varl klar yüzünden alg lanamamas maskeleme olarak tan mlan r. Genellikle gürültülü sesler, kendisinden daha hafif olan sesleri; düflük perdeli sesler ise, kendisinden daha yüksek perdeli sesleri maskeler. Örne in günlük yaflant m zda birçok ses trafi ine maruz kal r z. Evde olsak bile, d flar dan gelen sesler ço u zaman fark nda olmadan bizi etkiler. Gündüz dinledi imiz müzi in ses fliddeti ile gece dinledi imiz ayn müzi in ses fliddeti farkl - d r. Geceleri müzik dinlerken, genelde ses seviyesini azaltmak zorunda kal r z. Çünkü gündüz ile gece aras nda, bizi d flar dan etkileyen seslerin yo unluklar ayn de ildir. 100 Hz ile Hz frekans na sahip iki ayr sesten, Hz lik ses 100 Hz den daha fazla alg lan r. Fakat 100 Hz lik sesin fliddeti, Hz lik sesin genlik boyuna kadar yükseltilirse, Hz lik sesi iflitmek oldukça güçleflir.

20 14 Radyo ve Televizyon Tekni i fiekil 1.11a Faz grafi i. Akustik Faz Çak flmas ki ya da daha fazla ses dalgas aras nda zaman iliflkisi olarak faz bilefleni vard r. Faz, bir ses dalgas n n di er bir ses dalgas ya da dalgalar yla olan iliflkisi ve zaman içindeki konumudur. Faz derece birimi ile ifade edilir ve tam bir çevrim 360 derecedir (fiekil 1.11a) Örne in, ayn frekansa ve ayn genli e sahip iki ses dalgas üst üste çak flabilir. Bunun etkisi olarak da, ses dalgas n n genli i yükselir ve daha güçlü bir ses fliddeti iflitilir (fiekil 1.11b). fiekil 1.11b Faz çak flmas. = E er bu ses dalgalar n n fazlar birbirine 180 derece ters olarak çak fl rsa, ses fliddetinde azalma ya da sessizlik olur. Fakat ço u zaman ses dalgalar farkl ses kaynaklar ndan, farkl zamanlarda ve farkl dalga boylar nda yay ld klar için fazlar n ters örtüflmesi çok ender karfl lafl lan bir durumdur (fiekil 1.11c).

21 1. Ünite - Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri 15 fiekil 1.11c Ters faz çak flmas. = Sesin Rengi Ses dalgas basit bir çizimle gösterilmek istendi inde, sinüs dalgas fleklinde çizilir. Sinüs dalgas, saf bir tondur. Harmonikleri olmayan tek bir frekanst r. Fakat seslerin ço u farkl frekanslardan oluflan karmafl k bir yap ya sahiptir (fiekil 1.12). fiekil 1.12 Karmafl k frekanslara sahip ses dalgas örne i. Sesler ayn perdeye, yo unlu a ve süreye sahip olsalar da her sesin temel ve harmonik frekanslar n bilefliminden oluflan, kendine özgü bir yap s vard r. Sesler aras ndaki bu farkl l k, onlar n ton niteliklerini ya da ton renklerini oluflturur ve sesin rengi ya da sesin t n s (timbre) olarak tan mlan r. Ayn yo unluk ve perdeye sahip iki farkl sesi ay rt etmede, duyusal alg yetene i sa lar. Örne in bir gitar telinin ç kard ses 262 Hz olabilir. Bu ses piyanoda orta C frekans na karfl l k gelir. Fakat her iki enstrüman ayn anda çal yor olsa da bu iki enstrüman n ç kard sesler birbirinden ay rt edilebilir. Çünkü bu sesler, saf bir tona sahip olan sinüs dalgas gibi de ildir ve baflka frekanslar da içerir. Ses perdesi ve ses yo unlu u tek boyutludur. Ses renginin ise çok boyutlu bir yap s vard r. Örne in, frekans ile ses perdesi, yo unluk ile de ses bas nç seviyesi aras ndaki iliflkiyi gösterebilen bir çizelge yap labilir. Fakat farkl seslerin ait olduklar renkleri karfl laflt rabilen ya da gösterebilen bir çizelge flu anda yap lam yor. Buna ra men harmonikler ve sesin bafllang çtaki ç k fl (attack) biçimi, ses renklerini nesnel bir biçimde karfl laflt rmada yard mc olabilir. Ses rengini etkileyen di er bir faktör de sesin flekli ya da ses zarf d r (envelope).

22 16 Radyo ve Televizyon Tekni i fiekil 1.13a Piyano sesine ait ses zarf örne i. Ses Zarf Sesleri alg lamam zda ses zarf n n da etkileyici bir rolü vard r. Her sesin bir bafllang ç (attack), kal fl (sustain) ve düflüfl (decay) zaman vard r. Sesin bafllang ç zaman, sesin ç k fl zaman olarak da tan mlan r. Örne in bir piyanonun ses zarf ile obuan n ses zarf birbirinden farkl d r (fiekil 1.13a ve 1.13b). Kal fl (sustain) Düflüfl (decay) Ç k fl (attack) Her iki ses dalgas ayn frekansta oldu u halde, farkl ses zarflar olufltururlar. Keman teline parmak ile uygulanan darbede sesin ç k fl arfleye göre daha h zl, kal fl zaman daha k sa ve düflüfl zaman da daha keskin olur. Ses yo unlu unun zaman içinde u rad bu de iflimler, ses zarf olarak ifade edilir. fiekil 1.13b Obua sesine ait ses zarf örne i. Kal fl (sustain) Düflüfl (decay) Ç k fl (attack)

23 1. Ünite - Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri 17 Ses dalgas n n bafllang c ndan sonraki kal fl süresi zaman ifade eder ve ç k fltan sonra sona erer. Ses dalgas n n kal fl süresi ve yo unlu u de iflken olabilir. Baz seslerin ç k fltan sonraki kal fl süresi uzun olabilir. Baz seslerin kal fl süresi ise anl k olabilir. Son evre ise, ses dalgas n n düflüflüdür. Bazen ses kurgusu esnas nda baz sesler tersten oynat lmak istenebilir. Böyle bir etki sonucunda ses tamamen tersine döner. Sesin ç k fl zaman ile düflüfl zaman yer de ifltirir ve çok de iflik ses efektleri oluflturulabilir.

24 18 Radyo ve Televizyon Tekni i Özet A MAÇ 1 A MAÇ 2 Sesin oluflmas ndaki temel koflullar aç klamak. Sesin oluflabilmesi için, ilk olarak bir ses kayna- na ihtiyaç vard r. Fakat hiçbir nesne ya da cisim, herhangi bir etki olmad kça kendi bafl na ses üretemez. kinci koflul ise, bu ses kayna na etki edecek bir kuvvet gereklidir. Bir cisme fiziksel bir etkide bulunuldu unda, cisim titreflmeye bafllar. Üçüncü koflul da titreflen cismin enerjisini yayacak olan ortam d r. Örne in cisimden yay lan enerji, cismin etraf n saran hava moleküllerini harekete geçirir. Titreflen hava molekülleri de ses dalgalar n olufltururlar. A MAÇ 3 A MAÇ 4 Sesin fiziksel temel özelliklerini aç klamak. Sesin fiziksel temel özellikleri; frekans, dalga boyu, genlik ve sesin h z d r. Frekans: Ses dalgalar zaman içinde periyodik hareketler halinde yay l r. Her periyot, 1 saniyede devrini tamamlam fl bir ses dalgas n ifade eder. Her titreflimin bir frekans vard r. Titreflim ne kadar h zl olursa, frekans da o kadar yüksek olur. Saniyede 1 titreflim tamamlad nda, bu titreflimin frekans na eflit olarak 1 Hz (hertz) oluflur. E er bir gitar teli saniyede 100 kez titrefliyorsa, frekans da 100 Hz olur. Saniyedeki kez titreflim, 1kHz i ifade eder (khz = kilohertz, 1kHz = Hz). Dalga Boyu: Her frekans n bir dalga boyu vard r ve birbirlerinden farkl uzunluktad rlar. Dalga boyu, devrini tamamlam fl bir ses dalgas n n yay ld uzakl kt r. Simgesel olarak Yunan alfabesindeki λ (lamda) harfi ile gösterilir. Sesin frekans ile dalga boyu aras nda ters bir orant vard r. Sesin frekans yükseldikçe dalga boyu k sal r, frekans düfltükçe dalga boyu da uzar. Genlik: Hava gibi esnek ortamda bir cisim yeterli oranda titreflti inde, bu cismi çevreleyen hava molekülleri de titreflmeye bafllar. Çok fazla titreflim daha fazla bas nç oluflturur. Böylelikle bas nçtan etkilenen moleküllerin say s da artar. Hareket halindeki moleküllerin say s dalga boyunun büyüklü ünü etkiler. Dalga boyunun yüksekli i genlik (amplitude) olarak tan mlan r. Sesin H z : Sesin en temel özelliklerinden biri de sesin h z d r (velocity). Sesin h z, ortamdaki moleküllerin yo unlu una, s ya ve bu moleküllerin birbirleriyle olan etkileflimlerine, çarpma h zlar na ba l d r. Ortamdaki moleküllerin yo- unlu u artt kça, moleküllerin birbiriyle olan etkileflimi de artaca ndan sesin yay lma h z da yükselir. Hava gibi gaz ortamlarda moleküller birbirinden uzak oldu u için, ses dalgalar kat ortamlara göre daha yavafl yay l r. Sesi ve insan n iflitme sisteminin nas l çal flt n aç klamak. Ses, fiziksel bir enerjidir ve farkl bas nç dalgalar n n kulakta oluflturdu u duyumdur. Dokunmak ve koklamak gibi ses de duyusal bir alg d r ve her kifliye göre farkl l k gösterebilir. Ses dalgalar, koku gibi her yöne yay l rlar. Hava moleküllerinin s k fl p seyrekleflmesiyle oluflan ses dalgalar, sesi oluflturmada iki temel dönüflüme u rarlar: 1. Kulak taraf ndan alg lanan mekanik enerjinin (titreflimin), elektrik enerjisine ve kimyasal enerjiye dönüflümü. 2. Beyne giden sinir sinyallerinin dönüflümü. Mekanik enerji konuflma, müzik ya da gürültü biçimlerindeki ses olarak alg lan r. Kula n d fl bölümü ses titreflimlerini toplar ve iflitme kanal ndan orta kula a ulaflt r r. Orta kulaktaki kemikçikler (çekiç kemi i, örs kemi i ve üzengi kemi i), kulak zar ndan gelen titreflimleri iç kula a iletirler. Ses titreflimleri elektrik uyar lar na dönüflür ve iflitme sinirleriyle beyne gönderilirler. Beyin bu uyar lar ses olarak alg lar. Sesin alg sal özelliklerini s ralamak. Sesin alg sal temel özellikleri; frekans ve iflitme, genlik ve yo unluk, frekans ve yo unluk, sesin rengi ve ses zarf d r. Frekans ve flitme: nsan n ses iflitme frekans aral kiflinin yafl na, kulak sa l na ve seslerle olan tecrübesine ba l olarak de iflkenlik gösterir. nsan yaflland kça yüksek frekansl sesleri (tiz sesler) iflitmekte güçlük çeker. Sa l kl bir insan kula ortalama 20 Hz ile Hz aras ndaki sesleri iflitebilir (1.000 Hz = 1 khz). nsan kula için 20 Hz alt ndaki sesler (infrasonic) ile 20 khz üstündeki sesler (ultrasonic) iflitme alan n n d fl ndad r. Örne in köpekler sesüstü sesleri iflitebilirler.

25 1. Ünite - Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri 19 Sesalt ve sesüstü ses dalgalar da insan kula n n iflitebildi i sesler ile ayn yap dad r. flitemedi imiz baz sesleri yaln zca bedenimizle alg lar z. Düflük Frekanslar: Düflük frekanslar bas frekansl sesler olarak da tan mlan r. 20 Hz ile 320 Hz aras ndaki frekanslard r. Bas frekanslar, sese hem doygunluk katar hem de titreflimlerle alg sal olarak insan etkiler. Bas seslerin yo unlu u çok fazla oldu unda, seste rahats z edici patlamalara neden olur. Sesin dinlenme kalitesi bulan klafl r ve sesin anlafl lmas zorlafl r. Orta Frekanslar: 320 Hz ile Hz aras ndaki frekanslard r. Orta frekanslar sese yo unluk katar ve dengelenmesi oldukça önemli bir frekans aral d r. Orta frekanslar n azl ses kalitesini düflürür. Fazla yükseltildi inde ise kulakta t rmalay c bir etki oluflturur. Yüksek Frekanslar: Yüksek frekans tiz ses olarak da tan mlan r Hz ile Hz aras ndaki frekanslar kapsar. Sese en fazla parlakl k kazand ran frekanslard r. Özellikle Hz üzerindeki frekanslar n seviyesi çok fazla yükseltilirse, seste kaliteyi bozan h fl rt ve c z rt lara neden olur. Bu frekanslar gere inden fazla düflürülürse de sesin parlakl yok olur. Frekans ve Ses Perdesi: Ses dalgalar n n frekans na ba l olarak, sesin yüksek ya da düflük frekansl olarak alg lanmas d r. Sesin yüksek ya da düflük frekansl alg lanmas ses perdesi (pitch) olarak tan mlan r. Ses dalgalar n n frekans yükseldikçe, ses perdesi de yükselir, ses tizleflir. Ses dalgalar n n frekans azald kça, ses perdesi de düfler, bas ses oluflur. Genlik ve Yo unluk: Sesin etkinli i ya da gücüdür. Yüksek genlik, yüksek ses gücünü ifade eder. Genli in öznel etkisi, yo unluk olarak sesin gürlü ü ya da zay fl d r. Ses fliddetindeki de iflkenler sesin dinamik alan olarak ifade edilir. Genlik desibel ile ölçülür. Frekans ve Yo unluk: Ses frekans ndaki de iflimler, ses yo unlu unun alg s n da etkiler. Ses genli indeki de iflimler de ses perdesindeki alg y etkiler. Yo unluk, öznel bir etkidir ve kiflinin sesle olan deneyimlerine ba l olarak de iflkenlik gösterir. nsanlar ses yo unlu unun ölçüsünü, bir önceki ve bir sonraki seslere göre tan mlarlar. Sesin Rengi: Sesler ayn perdeye, yo unlu a ve süreye sahip olsalar da her sesin temel ve harmonik frekanslar n bilefliminden oluflan, kendine özgü bir yap s vard r. Sesler aras ndaki bu farkl l k, onlar n ton niteliklerini ya da ton renklerini oluflturur ve ses rengi ya da ses t n s (timbre) olarak tan mlan r. Ayn yo unluk ve perdeye sahip iki farkl sesi ay rt etmede, duyusal alg yetene i sa lar. Ses Zarf : Sesleri alg lamam zda ses zarf n n da etkileyici bir rolü vard r. Her sesin bir bafllang ç (attack), kal fl (sustain) ve düflüfl (decay) zaman vard r. Sesin bafllang ç zaman, sesin ç k fl zaman olarak da tan mlan r. Ses dalgas n n bafllang - c ndan sonraki kal fl süresi zaman ifade eder ve ç k fltan sonra sona erer. Ses dalgas n n kal fl süresi ve yo unlu u de iflken olabilir. Baz seslerin ç k fltan sonraki kal fl süresi uzun olabilir. Baz seslerin kal fl süresi ise anl k olabilir. Son evre ise ses dalgas n n düflüflüdür.

26 20 Radyo ve Televizyon Tekni i Kendimizi S nayal m 1. Hava olan bir ortamda, sesin oluflumu için ilk olarak afla dakilerden hangisi gereklidir? a. Enerji Kayna b. Ortam c. Al c d. Titreflim Kayna e. Genlik 2. Ses dalgalar havada ne flekilde yay l r? a. Enlemesine b. Boylamsal c. Çapraz d. Afla ya do ru e. Yukar ya do ru 3. Hava moleküllerinin ses dalgalar yla olan iliflkisiyle ilgili afla daki ifadelerden hangisi do rudur? a. Hava molekülleri, ses dalgalar yla birlikte yay lmaz. b. Hava molekülleri, ses dalgalar yla birlikte yay l r. c. Hava molekülleri, ses dalgalar n n tersine yay l r. d. Hava molekülleri, ses dalgalar yla çaprazlama yay l r. e. Hava molekülleri, ses dalgalar ndan ba ms z olarak yay l r. 4. Frekans nedir? a. Frekans, sesin genli idir. b. Frekans, sesin yo unlu udur. c. Frekans, saniyede tamamlanan titreflim say s d r. d. Frekans, sesin fliddet ölçümüdür. e. Frekans, dalga boyunun tan m d r. 5. Ses dalgalar n n h z afla dakilerden hangisine göre de iflmez? a. Yay ld klar ortamdaki moleküllerin s kl na b. Sesin rengine c. Moleküllerin birbiriyle olan etkileflimine d. Havan n s s na e. Moleküllerin çarpma h zlar na 6. Kulak arac l yla bir ses kayna n n yerini tespit etmekte, iflitme sisteminin en çok hangi özelli inden yararlan l r? a. Hava moleküllerinin kulak zar nda yo unluk kazanmas ndan b. Beynin, her iki kula a ulaflan seslerin eriflim sürelerini ve fliddetlerini de erlendirmesinden c. D fl kula n orta kula a üç kemikçik ile ba l olmas ndan d. Kulak salyangozunun s v dolu yap s ndan e. K l hücrelerinin hareketlerinden 7. Ses nedir? a. Ses, hava moleküllerinin çarpma h zlar d r. b. Ses, ses dalgalar n n uzunlu udur. c. Ses, hava moleküllerinin titreflimidir. d. Ses, frekans oluflumudur. e. Ses, farkl bas nç dalgalar n n kulakta oluflturdu- u duyumdur. 8. Sa l kl bir insan kula hangi frekans aral klar n iflitebilir? a. 5 Hz - 50 khz b. 10 Hz khz c. 15 Hz - 25 khz d. 20 Hz - 20 khz e. 20 Hz - 25 khz 9. Ses perdesi nedir? a. Ses perdesi, ses dalgas n n zaman içindeki h z - d r. b. Ses perdesi, sesin yüksek ya da düflük frekansl olarak alg lanmas d r. c. Ses perdesi, sesin yüksek ya da düflük fliddetli olarak alg lanmas d r. d. Ses perdesi, sesin yo unlu udur. e. Ses perdesi, farkl ses fliddetlerinin birbirine oran d r. 10. Ses bas nç seviyesi ölçü birimi afla dakilerden hangisidir? a. 1/f b. Frekans c. db-spl d. Hertz e. khz

27 1. Ünite - Ses, flitme ve Sesin Temel Özellikleri 21 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar 1. d Yan t n z yanl fl ise, Ses Nas l Oluflur? konusunu tekrar gözden geçiriniz. 2. b Yan t n z yanl fl ise, Sesin Temel Fiziksel Özellikleri konusunu tekrar gözden geçiriniz. 3. a Yan t n z yanl fl ise, Sesin Temel Fiziksel Özellikleri konusunu tekrar gözden geçiriniz. 4. c Yan t n z yanl fl ise, Sesin Temel Fiziksel Özellikleri - Frekans konusunu tekrar gözden geçiriniz. 5. b Yan t n z yanl fl ise, Sesin Temel Fiziksel Özellikleri - Sesin H z konusunu tekrar gözden geçiriniz. 6. b Yan t n z yanl fl ise, Ses ve flitme - flitmede Sesin Alg sal Yönü konusunu tekrar gözden geçiriniz. 7. e Yan t n z yanl fl ise, Ses ve flitme konusunu tekrar gözden geçiriniz. 8. d Yan t n z yanl fl ise, Sesin Alg sal Temel Özellikleri - Frekans ve flitme konusunu tekrar gözden geçiriniz. 9. b Yan t n z yanl fl ise, Sesin Alg sal Temel Özellikleri - Frekans ve Ses Perdesi konusunu tekrar gözden geçiriniz. 10. c Yan t n z yanl fl ise, Sesin Alg sal Temel Özellikleri - Ses Bas nç Seviyesi ve Ses fiiddeti konusunu tekrar gözden geçiriniz. S ra Sizde Yan t Anahtar S ra Sizde 1 Hava olmayan vakumlu bir ortamda, etkileflimde bulunacak hava molekülleri olmayaca ndan dolay, ses oluflmaz. Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Alten, Stanley R (2005). Audio in Media. Wadsworth. Seventh Edition. USA. Barlett, Bruce. Barlett, J. (2009). Practical Recording Techniques.Focal Press. USA. Ergül, Reha Recep (1998). Ses. Anadolu Üniversitesi E itim Sa l k ve Bilimsel Araflt rma Çal flmalar Vakf. Yay n No: 133. Eskiflehir. Hausman, Carl ve Di erleri (2000). Modern Radio Production: Producing, Programming, and Performance. 5th Edition. Wadsworth. USA. Holman, Tomlinson (2005). Sound for Digital Video. Focal Press. USA. Lyver, Des (1999). Basics of Video Sound.Focal Press. Great Britain. Moylan, William (2002). The Art of Recording.Focal Press. USA. Nisbett, Alec (2003). The Sound Studio.Focal Press. Great Britain. Önen, Ufuk (2007). Ses Kay t ve Müzik Teknolojileri. Çitlembik Yay nlar. stanbul. Rose, Jay (2003). Producing Great Sound for Digital Video. Second Edition.CMP Books. USA. Saab, Carl Y. (2007). Seeing, Hearing, and Smelling the World. Infobase Publishing. USA. Self, Douglas ve Di erleri (2009). Audio Engineering: Know It All.Elsevier Inc. USA. Shyles, Leonard (2007). The Art of Video Production. Sage Publications. USA. Talbot-Smith, Michael (2002). Sound Engineering Explained. Focal Press. Great Britain. Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük ve Yaz m K lavuzu. Sürüm 1.0. Zettle, Herbert (2009). Television Production Handbook. Tenth Edition. Wadsworth. USA.

28 2RADYO VE TELEV ZYON TEKN Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Ses sinyalinin oluflumunu aç klayabilecek, Analog ses sinyali ile say sal ses sinyali aras ndaki farkl l klar saptayabilecek, Ses sinyal kalitesini etkileyen temel unsurlar aç klayabilecek, Mono ve stereo sesin etkilerini aç klayabilecek, Ses sinyalinin aktar lmas nda ne tür konnektör ve kablolar n kullan ld n aç klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Ses Sinyali Analog/Say sal Ses Mono/Stereo Ses Dengeli/Dengesiz Ba lant çerik Haritas Radyo ve Televizyon Tekni i Ses Sinyali ve Kay t G R fi SES N ELEKTR K B Ç M VE SES S NYAL ANALOG SES SAYISAL SES S NYAL KAL TES N ETK LEYEN TEMEL UNSURLAR MONO VE STEREO SES S NYAL SES KABLOLARI VE KONNEKTÖRLER

29 Ses Sinyali ve Kay t G R fi Her taraf seslerle dolu akustik bir dünyada yafl yoruz. Sesi iflitmede ve alg lamada kulak ve beyin taraf ndan uygulanan karmafl k ifllemlerin fark nda olmay z. Fakat sesi bant ya da disk gibi bir ortam üzerine kaydetmek istedi imizde, kullanaca - m z bütün ses cihazlar na kendimiz karar vermek zorunday z. Seçimler do ru yap lmad nda kötü sonuçlarla karfl lafl r z. Örne in, günlük yaflant m zda kiflisel ses kay t cihazlar n kullanarak, herhangi bir sesi kaydetmek istedi imiz olmufltur. Ço- unlukla sonuçtan memnun kalmay z. Çünkü her ses cihaz n n sesi alma ve kaydetmede teknik s n rl l klar vard r. Ses kay tlar nda kullan lan cihazlar ne kadar profesyonel olursa olsun, bu cihazlar n teknik özellikleri çok iyi bilinmedi inde, kaliteli bir kay t yapmak da zorlafl r. Bütün ses kay tlar ndaki temel amaç; kula n iflitebildi i ses kalitesine en yak n biçimde sesleri alabilmektir. Çünkü sonuçta referans olarak güvenebilece imiz tek araç, kula m zd r. Günümüzde ses kay t teknolojisi oldukça ilerlemifltir. Eskiden kullan lan hantal cihazlar n yerini hafif, küçük, tafl nabilir ve ses kay t kalitesi daha yüksek cihazlar alm flt r. Radyo, televizyon ve sinema yap mlar nda ses kay t teknikleri temelde ayn, uygulama alanlar nda farkl l k gösterir. Örne in video kameralarda, ses ile görüntü bant ya da disk gibi ayn ortam üzerine beraber kaydedilebilir. Fakat film kameras kullan lan yap mlarda, ses görüntüden ba ms z olarak, ayr bir ses kay t cihaz na kaydedilir. Radyo yap mlar nda ise baz programlar n ses kay tlar daha sonra yay nlanmak üzere önceden yap l r. Bu ünitede akustik ses enerjisinin ses sinyaline nas l dönüfltü ü, ses sinyal çeflitlerinin neler oldu u, ses sinyalinin aktar lmas nda kullan lan konnektör ve kablolar ile ilgili temel bilgiler üzerinde durulacakt r. SES N ELEKTR K B Ç M VE SES S NYAL Kula m za ulaflan bütün sesler akustik enerjidir. Sesin bant ya da disk gibi bir ortama kaydedilebilmesi için akustik enerjinin elektrik enerjisine çevrilmesi gerekmektedir. Bu enerji dönüflümü mikrofonlar arac l yla yap l r. Mikrofonlar, farkl hava bas nç de iflkenlerine sahip olan ses dalgalar n ses sinyali olarak tan mlanan, de iflken de erli voltajlara dönüfltürür. Böylece akustik enerji, elektrik enerjisine çevrilmifl olur. Voltaj, hava moleküllerinin hareketine benzetilebilir. Hava moleküllerinin s k flmas yla ses dalgalar n n genli i yükselir. Elektron say s artt kça da