KANUN, NEY, KEMENÇE, UD VE TANBUR ĠLE ĠCRA EDĠLEN TÜRK MÛSĠKÎSĠ ESERLERĠ ĠÇĠN BĠR STÜDYO KAYDININ ĠNCELENMESĠ

Transkript

1 ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ TÜRK MUSĠKĠSĠ DEVLET KONSERVATUARI MÜZĠK TEKNOLOJĠLERĠ BÖLÜMÜ KANUN, NEY, KEMENÇE, UD VE TANBUR ĠLE ĠCRA EDĠLEN TÜRK MÛSĠKÎSĠ ESERLERĠ ĠÇĠN BĠR STÜDYO KAYDININ ĠNCELENMESĠ BĠTĠRME ÇALIġMASI CELAL CINGILLIOĞLU SES KAYITLARI ANABĠLĠM DALI DANIġMAN: YRD. DOÇ. DR. CAN KARADOĞAN ĠSTANBUL

2 ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ TÜRK MUSĠKĠSĠ DEVLET KONSERVATUARI MÜZĠK TEKNOLOJĠLERĠ BÖLÜMÜ KANUN, NEY, KEMENÇE, UD VE TANBUR ĠLE ĠCRA EDĠLEN TÜRK MÛSĠKÎSĠ ESERLERĠ ĠÇĠN BĠR STÜDYO KAYDININ ĠNCELENMESĠ BĠTĠRME ÇALIġMASI CELAL CINGILLIOĞLU SES KAYITLARI ANABĠLĠM DALI DANIġMANIN ADI Jüri Üyesi Jüri Üyesi : Yrd. Doç. Dr. Can Karadoğan : Öğr. Gör. Dr. Sertaç Kakı : Öğr. Gör. Taylan Özdemir Sınav Tarihi : Haziran 2012 ĠSTANBUL

3 ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ... iv KISALTMALAR... v ġekġl LĠSTESĠ... vi GĠRĠġ... 1 I. BÖLÜM: GĠRĠġ VE YÖNTEM Bu ÇalıĢmaya Olan Ġhtiyaç Tarihçe ve Genel Bilgiler Kemençe Ney Kanun Ud Tanbur Sûz-i Dil Saz Semâisi, Bestecileri ve Makam Bilgileri II. BÖLÜM: ÖRNEK KAYDIN HAZIRLANMASI Bir Miks Önerisi III. BÖLÜM: RÖPORTAJLAR VE TARTIġMA EKSENLERĠ Efe Demiryoğuran Röportajı

4 3.2 Naim Korudağ Röportajı Murat BaĢaran Röportajı Ġhsan Apça Röportajı Ufuk Önen Röportajı Arda Eden Röportajı Ġlhan Harmancı Röportajı Muharrem Naci Temiz Röportajı TartıĢma Eksenleri IV. BÖLÜM: BEĞENĠ ANKETĠ Demografik Sorular Nasıl Yapıldı Panorama Örnekleri Yakın ve Uzak Mikrofonlama Örnekleri Reverb Örnekleri V. BÖLÜM: BEĞENĠ ANKETĠ SONUÇLARI VE DEĞERLENDĠRME Gruplama 1 Eğitim Durumuna Göre Tercihler Ġlköğretim Lise Önlisans/Lisans Yüksek Lisans

5 5.1.5 Doktora Gruplama 2 YaĢ Durumuna Göre Tercihler YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ Gruplama 3 K.T.M Dinlemeyi Sevenlere veya Sevmeyenlere Göre Tercihler Klasik Türk Musikîsi Dinlemeyi Sevenler Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi Sevmeyenler Gruplama 4 Müzik Aleti Çalanlara veya Çalmayanlara Göre Tercihler Müzik Aleti Çalanlar Müzik Aleti Çalmayanlar Gruplama 5 Tüm Katılımcı ve Soru 7 Örnekleri Tercihleri Tüm Katılımcı Tercihleri Soru 7 Örnekleri Genel Tercihler

6 SONUÇ KAYNAKÇA BAĞLANTILAR EKLER Ek-1: DVD Ġçeriği (Kanal Listesi) ve Beğeni Anketi Katılım Sonuçları ÖZGEÇMĠġ

7 ÖNSÖZ Kanun, Ney, Kemençe, Ud ve Tanbur ile icra edilen Türk Mûsikîsi eserleri için bir stüdyo kaydının incelenmesi konulu bu araģtırma, Ġ.T.Ü. Türk Musikisi Devlet Konservatuarı Müzik Teknolojileri Bölümü nde Lisans Bitirme ÇalıĢması olarak hazırlanmıģtır. ÇağdaĢ eğitimin ve kültürel zenginliğin getirdiği muasır medeniyetler mertebesi, ancak günümüz Türkiye'sinde bilimsel ve akademik çalıģmaların ıģığında ilerleyebilir. AraĢtırmaların ve çalıģmaların topyekûn milli değerler seviyesinde korunması ve ilerletilebilmesi için gün be gün daha fazla azim ve kararlılıkla hareket edilmeli, teknolojik ve güncel geliģmeler ile takip edilmelidir. En çok koruyup kollanması gereken kültürel zenginliklerimizin baģında Türk Mûsikîsi gelmektedir. Bu sanatın da geliģtirilip yeni nesillere aktarılabilmesi için teknolojiden ve akademik çalıģmalardan yararlanılması zaruridir. Dolayısıyla bu çalıģmanın, gelecek nesillerin araģtırma konuları için bilgi kaynağı olabileceği inancındayım. Lisans eğitimim süresince bilgisini sunan, yol gösteren danıģmanım Yrd. Doç. Dr. Can Karadoğan'a, değerli hocam Prof. Dr. Cihat AĢkın'a, stüdyo kayıtlarında beni kırmayıp çalıģmam için katkıda bulunan çok değerli arkadaģlarım Berker Teoman, Ekrem Pehlivanoğlu, Selçuk Erarslan, Ar. Gör. Ali Tan ve Ar. Gör. Bilen IĢıktaĢ a, anket çalıģmasına katılan herkese ve bana manevi desteğini hiç esirgemeyen eģim Berna Cıngıllıoğlu na teģekkürü daima borç bilirim. Haziran 2012 Celal CINGILLIOĞLU 7

8 KISALTMALAR db. : Desibel DVD : Digital Versatile Disc DAW : Digital Audio Workstation EQ : Equalizer Hz. : Hertz (frekans ölçüm birimi) Ġ.T.Ü : Ġstanbul Teknik Üniversitesi kbps : Kilobits per second khz. : Kilo Hertz (1000 Hz) K.T.M : Klasik Türk Mûsikîsi M.Ġ.A.M : Müzik Ġleri AraĢtırmaları Merkezi n. : Numara PDF: Portabe Document Format Sf : Sayfa T.M.D.K : Türk Mûsikîsi Devlet Konservatuarı URL: Uniform Resource Locator Wav :Waveform Audio Format Wmv : Windows Media Video 8

9 ġekġl LĠSTESĠ ġekil 1.1 Kemençe (URL 1)... 4 ġekil 1.2 Ney (URL 2)... 6 ġekil 1.3 Kanun (URL 3)... 7 ġekil 1.4 Ud (URL 4)... 7 ġekil 1.5 Tanbur (URL 5)... 8 ġekil 1.6 Stüdyo Oturumu İ.T.Ü. MİAM... 9 ġekil 1.7 İ.T.Ü T.M.D.K Kütüphanesi Arşivi sf.1 (n. 5574) ġekil 1.7 İ.T.Ü T.M.D.K Kütüphanesi Arşivi sf.2 (n ġekil 2.1 Kemençe için mikrofonlama ġekil 2.2 Neumann KM184 mikrofon (URL 8) ġekil 2.3 Ney için mikrofonlama ġekil 2.4 Neumann U87Ai mikrofon (URL 9) ġekil 2.5 Kanun için mikrofonlama ġekil 2.6 AKG C414BTLII mikrofon (URL 10) ġekil 2.7 Ud için mikrofonlama ġekil 2.8 Tanbur için mikrofonlama ġekil 2.9 DPA ambiyans mikrofonu (URL 11) ġekil 2.10 Stüdyo oturum düzeninin temsili çizimi ve mikrofonlaması ġekil 2.11 Grace M801 8 kanal mikrofon preamplifikatörü (URL 12) ġekil 2.12.İ.T.Ü M.İ.A.M Kayıt Stüdyosu - Kontrol Odası ġekil Projenin görünümü ve kanal sıralaması ġekil Projenin mikser sayfası ġekil Her kanala yollanan Stereo Delay sanal işlemci ġekil Her kanala yollanan Yrd 2 deki Space Designer sanal reverb ġekil Kemençe kanalı için EQ ġekil Ney kanalı için EQ ġekil Kanun kanalı için EQ n ġekil Kanun kanalı için EQ n

10 ġekil Ud kanalı için EQ ġekil Tanbur kanalı için EQ n ġekil Tanbur kanalı için EQ n ġekil Oda kanalı için EQ ġekil Master kanal için EQ n ġekil Master kanal için Limiter sanal sınırlayıcı ġekil Master kanal için EQ n ġekil 4.1 Beğeni anketi için kullanılan internet sitesi (URL 14) ġekil 4.2 Ad Soyad ve E-Posta oluşturma ġekil 4.3 Gruplama ve seçenekli soru oluşturma örnek ġekil 4.4 Gruplama ve seçenekli soru oluşturma örnek ġekil 4.5 Gruplama ve seçenekli soru oluşturma örnek ġekil 4.6 Video kliplerde kullanılan İ.T.Ü T.M.D.K logosu ve numaralama ġekil 4.7 Soru 7 deki örnek 1 için dar panorama görünümü ġekil 4.8 Soru 7 deki örnek 2 için geniş panorama görünümü ġekil 4.9 Soru 7 deki örnek 3 için yakın mikrofonlama görünümü ġekil 4.10 Soru 7 deki örnek 4 için uzak mikrofonlama görünümü ġekil 4.11 Soru 7 deki örnek 5 için sanal reverb işlemcisiz görünümü ġekil 4.12 Soru 7 deki örnek 6 için 1.3s Villa Living Room reverb görünümü ġekil 4.13 Soru 7 deki örnek 7 için 1.9s Smaller Bright reverb görünümü ġekil 4.14 Soru 7 deki örnek 8 için 3.7s Ulm Chapel reverb görünümü ġekil 4.15 Gruplama ve seçenekli soru oluşturma örnek ġekil 5.1 İlk öğretim grubunun tercih tabloları n ġekil 5.2 İlk öğretim grubunun tercih tabloları n ġekil 5.3 İlk öğretim grubunun tercih tabloları n ġekil 5.4 Lise grubunun tercih tabloları n ġekil 5.5 Lise grubunun tercih tabloları n ġekil 5.6 Lise grubunun tercih tabloları n ġekil 5.7 Önlisans/Lisans grubunun tercih tabloları n

11 ġekil 5.8 Önlisans/Lisans grubunun tercih tabloları n ġekil 5.9 Önlisans/Lisans grubunun tercih tabloları n ġekil 5.10 Yüksek Lisans grubunun tercih tabloları n ġekil 5.11 Yüksek Lisans grubunun tercih tabloları n ġekil 5.12 Yüksek Lisans grubunun tercih tabloları n ġekil 5.13 Doktora grubunun tercih tabloları n ġekil 5.14 Doktora grubunun tercih tabloları n ġekil 5.15 Doktora grubunun tercih tabloları n ġekil 5.16 Gruplama 1 pasta dilim tercih yüzdeleri ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil yaş grubunun tercih tabloları n ġekil 5.32 Gruplama 2 pasta dilim tercih yüzdeleri ġekil 5.33 K.T.M dinlemeyi sevenler grubunun tercih tabloları n ġekil 5.34 K.T.M dinlemeyi sevenler grubunun tercih tabloları n ġekil 5.35 K.T.M dinlemeyi sevenler grubunun tercih tabloları n ġekil 5.36 K.T.M dinlemeyi sevmeyenler grubunun tercih tabloları n ġekil 5.37 K.T.M dinlemeyi sevmeyenler grubunun tercih tabloları n ġekil 5.38 K.T.M dinlemeyi sevmeyenler grubunun tercih tabloları n

12 ġekil 5.39 Gruplama 3 pasta dilim tercih yüzdeleri ġekil 5.40 Müzik aleti çalanlar grubunun tercih tabloları n ġekil 5.41 Müzik aleti çalanlar grubunun tercih tabloları n ġekil 5.42 Müzik aleti çalanlar grubunun tercih tabloları n ġekil 5.43 Müzik aleti çalmayanlar grubunun tercih tabloları n ġekil 5.44 Müzik aleti çalmayanlar grubunun tercih tabloları n ġekil 5.45 Müzik aleti çalmayanlar grubunun tercih tabloları n ġekil 5.46 Gruplama 4 pasta dilim tercih yüzdeleri ġekil 5.47 Tüm Katılımcı tercihleri tabloları n ġekil 5.48 Tüm Katılımcı tercihleri tabloları n ġekil 5.49 Tüm Katılımcı tercihleri tabloları n ġekil 5.50 Tüm katılımcı tercihleri genel toplam yüzdeleri tablosu

13 GĠRĠġ ÇalıĢmanın konusu Kanun, Ney, Kemençe, Ud ve Tanbur Ġle Ġcra Edilen Türk Musikisi Eserleri Ġçin Bir Stüdyo Kaydının Ġncelenmesi dir. ÇalıĢmanın alanı, profesyonel stüdyo ortamında Kanun, Ney, Kemençe, Ud ve Tanbur ile belirlenmiģ bir eserin kaydedilmesini, müzik piyasasındaki tonmaysterlere röportaj tekniği ile ileri kayıt ve miks yapma adına yöntemlerin analizinin değerlendirilmesini ve beğeni anketi oluģturarak sonuçlarının yorumlanmasını kapsamaktadır. ÇalıĢmanın yöntemi bu çalıģma konusu için sazlara yakın mikrofonlama ve oda mikrofonlamalarıyla ses kayıt stüdyosunda ve bilgisayar ortamında oturum düzeni belirlenerek bir eserin kaydedilmesi, edit ve miksleme yöntemleri kullanılıp; röportajlar ve beğeni anketi değerlendirmeleri ile oluģturulmuģtur. ÇalıĢmanın planı için birinci bölümünde, GiriĢ ve Yöntem, Bu ÇalıĢmaya Olan Ġhtiyaç baģlığı ile yapılan araģtırmanın gerekliliği açıklanmıģ, Tarihçe ve Genel Bilgiler alt baģlığı ile Kanun, Ney, Kemençe, Ud ve Tanbur un kısaca tarihçeleri, ses aralıkları, Sûz-i Dil Makamı ve özelliklerinden söz edilmiģtir. Ġkinci bölümde, Örnek Kaydın Hazırlanması adlı baģlık ile geniģ bir tarif ve resimlerle yapılan projenin hazırlanması anlatılmıģtır. Ayrıca Bir Miks Önerisi baģlığı ile projenin oluģumuna ve buna yön bulmasına destek maksatlı yapılan kaydın miksini ekran görüntüleriyle tonlama, panorama ve EQ lar kullanılarak bir adet miks önerilmiģtir. Üçüncü bölümde, Ropörtajlar ve TartıĢma Eksenleri baģlığı ile yapılan kayıtların ses mühendisleriyle yapılan mülakat çerçevesinde araģtırma konusuna katkıda bulunacak bilgiler ve kritikler içermektedir. Dördüncü bölümde, Beğeni Anketi baģlığı ile hazırlanmıģ anket sorularının örnek teģkil edecek soruları ve yapılan stüdyo kaydından alınan kaydın anket için hazırlanması 13

14 anlatılarak iģlenmiģ ve beģinci bölümde ise bu beğeni anketinin sonuç ve değerlendirmesi yapılmıģtır. Sonuç olarak, Türk Musikisi Eserlerinin icrası, profesyonel ekipmanlarla stüdyo ortamında mikrofonlanması, bilgisayar ortamında kayıt, edit ve mikslenme yöntemleri ile tekniklerinin uygulandığı, röportajlarla ve değerlendirmelerle desteklendiği bu gibi projeler için kaynak sağlayabileceği amacı hedeflenerek bu çalıģma hazırlanmıģtır. YapılmıĢ olan bu incelemeler, Türk Müziği enstrümanlarının ses kayıt teknolojilerinde kullanımını, en iyi sonuca ulaģmanın yolunu ve bu konuda daha ayrıntılı çalıģmaların yapılması gerektiğini de göstermektedir. 14

15 I. BÖLÜM: GĠRĠġ VE YÖNTEM 1.1 Bu ÇalıĢmayan Olan Ġhtiyaç Kanun, Ney, Kemençe, Ud ve Tanbur ile icra edilen Türk Mûsikîsi Eserleri için bir stüdyo kaydının incelenmesi konulu çalıģma için düģünülen ihtiyaç, Türk Mûsikîsi eserlerinin stüdyo ortamında kayıtlarının nasıl yapıldığı, kayıt için katkıda bulunan enstrümanistlerin oturum düzeni, mikrofonların nasıl konumlandırıldığı, stüdyo ekipman listesi ve kayıtta alınacak eserin seçimi doğrultusunda, ilerisi için yapılacak bu türlü çalıģmalar adına bir örnek sunma amacı gütmektedir. Diğer bir ihtiyaç ise, Türkiye de müzik piyasasında yıllardır kayıt ve miks mühendisliği yapmıģ tonmaysterler ile bu proje kapsamında yapılan belirlenmiģ pratik ve soru cevap Ģeklinde yapılan kısa röportajlarla araģtırma konusunun değerlendirme, yorumlar ve sonuç bölümü için önemli bilgiler ve deneyimlerin aktarılması düģünülmüģtür. Örnek kaydın ve miksinin yöntemlerinin araģtırılması amacı ile röportajlarla desteklenip beğeni anketi oluģturma sırasında kritiklerin kullanılmasına iliģkin fikir edinilmesi hedeflenmiģtir. Bu bağlamda; Türk Musikisi eserlerinin stüdyo ortamında kaydedilmesinde kullanılacak ekipmanların tercihi, kullanılan mikrofonların kutupsal model özellikleri, oda mikrofonu ihtiyacı, kayıt odasının yüksek olmasının nedeni, kayıt aģamasında alınan kritikler, kayıttan sonra ses mühendislerine dinletilen kanallar, panorama ve bir adet yapılan öneri miksi ile ilgili kritikler, ses mühendislerinin kayıt ve miks için Ģahsi fikirleri vb. konulara da açıklık getirilmesi amaçlanmıģtır. 15

16 1.2 Tarihçe ve Genel Bilgiler Kemençe Farsça kökenli bir kelime olan Kemançe (veya Kemânçe), ( keman = yay, kavis, - çe = küçültme eki) Yayla Çalınan Küçük Saz anlamını taģımaktadır. (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 1986 Sf. 6610) Kemençe; Farsça olan keman kelimesinden türemiģ olup, Türk tarihinde yaylı sazların ortak adı olarak da kullanılmıģtır. Araplar da kemençe için rebab kelimesini kullanmaktadır. Orta Asya da da bugünkü kemençeye Ģekil olarak tam anlamıyla benzemeyen fakat atası olabilecek birçok saz görülmektedir. Kemençe kelimesinin bugün Türkiye dıģında Ġran, Ermenistan, Yunanistan, Gürcistan, Azerbaycan gibi pek çok ülkede kullanıldığını görmekteyiz. Günümüz Türkiye sinde biri klasik türk müziğinin Armudi kemençesi (klasik kemençe, 3 telli klasik kemençe olarak da adlandırılmaktadır), diğeri ise Doğu Karadeniz halk müziğinin Karadeniz kemençesi olmak üzere iki tür kemençe kullanılmaktadır. Ayrıca kabak kemane veya kemane denilen saz da bazen kemençe olarak isimlendirilmektedir. (Ersu 2006: 3, Eruzun 1997: 5) ġekil Kemençe (URL 1) 16

17 Bununla birlikte Klasik Türk Müziği formları ile kemençenin daha yaygın olarak kullanıldığını görmekteyiz. Bu konuda, 19. Yüzyılın ünlü virtüözlerinden Vasilâki yi ( ) örnek olarak gösterebiliriz. Üç telli klasik kemençenin ses sığası piyanodaki A4 (4. oktav la) notasından A6 ya (6. oktav la) kadardır. Alttan birinci teli 440 Hz neva sesinde, ikinci teli 294 Hz sesinde ve üçüncü teli ise 220 Hz frekansı yegâh sesine akortlanır (Açın 1995: 101) Ney Tarihte ney için kullanılan na veya nay kelimesinin Sümerce den Farsça ya geçtiği bilinmektedir (Öztuna1990: 116). Arap toplumunda, üflemeli çalgıların hemen hemen hepsi için kullanılan mizmar (nefes borusu, ses organı anlamıyla) sözcüğü ile adlandırılmasına rağmen Türkçe de karģımıza daima Ney adıyla çıkan bu çalgı, çeģitli Avrupa ülkelerinde de benzer adlarla (Romanya da naiu ) yer almaktadır. (Toz 2005: 1) Farsça da zeden sözcüğü, neyzeden kelimesinin günümüzdeki haliyle neyzen yani ney icracısı olarak da kullanılmaktadır. Ney çalgısının MÖ 5000 yıllarında Sümerler tarafından icra edildiği düģünülmektedir. O dönemlerde dini törenler için kullanıldığı da sanılmaktadır. Ġslamiyet öncesi Türkler de ise Ģaman din adamlarının ney ile kopuz eģliğinde dini müzikler ürettikleri bilinmektedir. 13. Yüzyıldan itibaren Türklerin islamiyeti kabul etmeleri sonrasında Ģair ve filozof Mevlana Celâleddin-i Rumi nin ney kullanımında çok büyük katkısı olmuģtur. 17

18 ġekil Ney (URL 2) Ney ailesi toplam onaltı neyden ve 4 tam ¼ ses sığasından oluģmaktadır. Her bir neyin üçer oktav sesi mevcuttur. En pest Ney Davut, kaba rasttan D3 (re), en tiz Ney Mansur Nisfiye tiz tiz buseliğe F7 (fa) sesine kadar çıkar (Açın 1995: 97). Bu projede kullanılan Kız Ney in ses sığası G3 ten ( Hz) G6 ya ( Hz) kadardır Kanun Açık telli ve yatay tekneli bir çalgı olan Kanun, Ortadoğu ve Orta Asya da çeģitli örnekleri ile yüzyıllardır kullanılmaktadır. 10. yüzyıldan itibaren kaynaklarda isim ve Ģekline rastlanan çalgının adının esasında Yunanca canon kelimesinden geldiği ve 10. yüzyıldan önce de baģka isimle mevcut olduğu düģünülmektedir ve Kanun söz konusu coğrafyada bugün de popülerdir (Farmer 1984: 10, Faruqi 1981: 255). Kanun ve santur tipinde çalgıların Uygurlar döneminden beri Türkler tarafından kullanıldığı bilinmektedir. (Ögel 2000: 362) Kanuni Hacı Arif Bey ( ) Kanun un mandalsız olarak çalındığı devrin en büyük Kanun virtüözü olarak bilinir. Bugün her kanun sanatçısının yapmaya çalıģtığı fiskeli icra tekniğini ilk uygulayan da odur (Ak 2009: 267). 18

19 Kanun un ses sığası kaba yegâh A3 ten (110 Hz; la), tiz gerdaniye D6 ya (1173 Hz; re) kadardır. (Açın 1995: 64) Ud ġekil Kanun (URL 3) Ud kelimesi Arapça dan gelmektedir. Çırpma telli çalgılarından ve kısa saplı diye nitelendirilen ud, eski zamanlardan beri Orta Asya ve Ortadoğu dan geçerek Ġslam dünyasında yaygınca kullanılan bir sazdır. Sap kısmı uzunca armudi teknesi vardır. Tek parça ağaçtan ve göğsü deri kaplı berbat adlı çalgının Ud un öncülü olduğu kabul edilmektedir. (Sachs 1968: 160, 189, ; Farmer 2000: 768, 69). Miladdan önceki arkeolojik çalıģmalar da göstermiģtir ki, Ud un Orta Asya kökenliği olduğu düģünülmüģtür (Jenkins 1970: 74). ġekil 1.4 Ud (URL 4) 19

20 (Açın 1995: 63). Ud un ses sığası pestten tize, C#3 (do diyez) 69,28 Hz den A6 (la) 880 Hz ye kadardır Tanbur Klasik Türk Müziği nin en önemli çalgılarından olan Tanbur un tarihi ortaya çıkıģı ve kökeni hakkında kesin bir bilgi yoktur. Ortaya konmuģ olan bir tez ise Ġngiliz arkeolog Francis Galpin in ( ), Mezopotamya da Sümer medeniyeti üzerine yaptığı çalıģmalar sırasında pantur isminde bir sazın varlığını ortaya çıkarması sonucunda tarihte yer almıģtır (Ayan 1993: 10). Tarihte Tanbur a; Farabi nin ( ) Horasan Tanburu, Maragalı Abdulkadir in ( ) Tanbur-u Sirvaniyan ile Tanbura-i Turki adlarındaki çeģitleri ile değinmeleri, Evliya Çelebi ( ) tarafından ise 17. Yüzyılda Ġstanbul da 500 tanburi bulunduğunun belirtilmesi Ģeklinde rastlamaktayız (Ayan 1993: 10). Tarihte Türk Musikîsi nin temel sazı olarak bilinen tanbur; rağbet görmesinde etkisi olan virtüöz Tanburi Cemil Bey ( ), viyolensel tekniği ile yaylı tanburu icra eden ilk kiģi olarak örnek gösterilmektedir. ġekil Tanbur (URL 5) 20

21 Suphi Ezgi ve Arel sistemine göre Tanbur perde aralıkları yegâh A3 (la) 220 Hz den, tiz neva A6 (la) 880 Hz ye kadardır (Açın 1995: 66). ġekil 1.6 Stüdyo Oturumu İ.T.Ü. M.İ.A.M 21

22 1.2.6 Sûz-i Dil Saz Semâisi, Bestecileri ve Makam Bilgileri ġekil 1.7 Sûz-i Dil Saz Semâîsi notası sf.1 (İ.T.Ü TMDK Kütüphanesi) 22

23 ġekil 1.7 Sûz-i Dil Saz Semâîsi notası sf.2 (İ.T.Ü TMDK Kütüphanesi) Fahri Kopuz ( ) Ġstanbullu olan bestekâr Fahri Kopuz, 1908 yılında Mûsikî-i Osmanî Cemiyeti ni, 1916 da ünlü musikiģinaslarla birlikte Darüttali-i Mûsikî Cemiyeti ni kurmuģtur. Yaptığı besteler üstün bestekârlık özelliği taģır. Ġsfiha Saz Semâisi en bilinen bestelerinden biridir (Ak 2009: 324). 23

24 Sedat Öztoprak ( ) Konya doğumludur ve ilk mûsikî derslerini Konya Mevlevihanesi nin derviģlerinden olan Abdi Efendi den almıģtır. Sedat Öztoprak hem çok güzel sesi ve iyi seviyede ud icracılığı ile bilinirdi. Sazını genellikle melodik üslûpta kullanırdı. XX. Yüzyılın önemli saz ve söz ederi bestecisidir. 7 peģrev, 15 saz semâisi longa ve sirtolardan baģka 33 Ģarkı ve 25 oyun havası bestelemiģtir. Bunlardan en çok bilineni Hicaz Oyun Havası Zillerle Rakseden Kız dır (Ak 2009: 338). Sûz-i Dil Makamı Abd ülhalim Ağa nın buluģu olan bir makamdır. a-durağı: Hüseynî AĢîran perdesidir. b-seyri: Ġnicidir. c-dizisi: Zîrgûle li Hicaz dizisine ait olan Hüseynî AĢîrân perdesindeki inici Ģeddidir. Böylelikle Hicaz beģlisine beģinci derecede Bûselik perdesine bir Hicaz dörtlüsü ekleyerek dizi oluģur. d-güçlüsü: Tîz durak Hüseynî perdesi birinci mertebe güçlüsüdür. Üzerine Hicaz beģlisi ile yarım karar yapılır. e- Perde Ġsimleri: Pestten; Hüseynî AĢîran, Dik Acem AĢîrân, Nîm Zîrgûle, Bûselik, Çargâh, Nîm Hisar veya Nevâ, Hüseynî dir (Özkan 2006: 273). 24

25 II. BÖLÜM: ÖRNEK KAYDIN HAZIRLANMASI Projenin ilk aģamasında Türk Musikîsi sazlarının bir stüdyo kaydı için muhtemel oturumları ve mikrofonlama teknikleri araģtırılmıģtır. Alternatif bir oturum düzeni çıkarmak amacıyla, klasik batı müziğinde olduğu gibi soldan sağa; yaylı sazlar, üflemeli, telli ve mızraplı sazlar Ģeklinde bir oturum denenmiģtir. Bir çok radyo ve TRT arģivindeki saz eserleri kayıtlarında grup oturumlardan baģka, bu tür projeler için örnek teģkil edecek oturma düzenleri çok fazla farklılık göstermiģtir. University of Texas Bereket Music Ensemble nin (Kasım 15, 2007 Austin) (URL 6) Hüseyni Saz Semaisi icrasında soldan sağa yaylı, üflemeli, mızraplı-telli ve vurmalı çalgılar Ģeklinde bir oturum düzeni kurulmuģtur. Ġ.T.Ü T.M.D.K Oda Orkestrası nın 34. Yıl Dönümü konserinde (3 Mart, 2009 Ġstanbul) (URL 7) klasik müzik sazları eģliğinde Ģefin ön rahlesinde soldan sağa kemençe kanun ney ve tanbur Ģeklinde oturum kurulmuģtur. Projedeki sazların oturum düzeni soldan sağa: Kemençe Ney Kanun Ud Tanbur Ģeklindedir. Elbette bu konuda ihtiyaca ve kullanılan sazların ses sığalarına uygun olabilmesi amacı ile, iki veya üç farklı oturum düzeni denenebilirdi. Bunula beraber, bu oturumların durum değerlendirmesi yapılıp icracıların en nihai tercihleri doğrultusunda birçok kayıt alınarak, oturumun sonuçları tartıģılabilirdi. Fakat bu etkenlerin ötesinde, durum değerlendirmesi, stüdyonun kullanım saatleri, kayıt günü için belirlenen gün ve saat dahilinde zaman kısıtlaması olmaması, temiz ve sağlıklı tam (hücum) kayıt alınabilmesi, birçok take (Alım; Durmaz, audio terimleri sözlüğü: *) alımlarından sonra kayıttaki performansın düģmesi ve yorulma ihtimalleri vb. muhtelif nedenleri de göz önünde bulundurup pratik bir çözümle kayıt aģamasına geçilmiģtir. Böylelikle belirtilen oturum düzeninde icracıların fikirleri alınarak proje kaydedilmiģtir. Kayıtlar, Ġstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi, Müzik Ġleri AraĢtırmalar Merkezi Ana Stüdyo da Protools HD3 sistemi ile Grace Design (8ch) pre. mikrofon preamfisinden geçirilerek (Preanfik parametre farkını kaldırmak için tek preamp dan, 25

26 yükselticiden geçmiģtir.), Apogee AD/DA çevirici ile Apple G5 masaüstü bilgisayarına 24 bit Hz sample rate de (örnekleme oranı*) alınmıģtır. Kemençe Kaydı: Kemençe ve diğer sazların mikrofonlamaları için kemençe sanatçısı Mustafa Selçuk Erarslan ile ortak fikir oluģturulmuģ (Erarslan: 2012), Neumann KM184, küçük diyaframlı bir adet kondensatör mikrofon tercih edilmiģtir. ArĢe sesi belirgin olmayacak Ģekilde, gövdeye bakan, düz ve yakın mikrofonlama ile konumlandırılıp kaydedilmiģtir (ġekil 2.1, DVD Kemençe Kanalı 01). ġekil 2.1 Kemençe için mikrofonlama 26

27 ġekil Neumann KM184 mikrofon (URL 8) Ney Kaydı: Ney kaydı için Neumann U87Ai multi pattern (çok yönlü kutupsal model*) geniģ diyafram kondensatör mikrofon tercih edilmiģtir. Cardioid (Yüreksel*) biçim ve 50 Hz altı frekansları kesme amacıyla Low Cut Filter (Alçak Kesim Filtresi*) konumunda bırakılmıģtır. Ney kanalında kayıttan fazla nefes geldiği gözlendiği için ağızın ekseninden daha az baktırılarak mikrofon konumlandırılıp kaydedilmiģtir (ġekil 2.3, DVD Ney Kanalı 02). 27

28 ġekil 2.3 Ney için mikrofonlama ġekil 2.4 Neumann U87Ai mikrofon (URL 9) 28

29 Kanun Kaydı: Kanun kaydında ise, geniģ diyafram ve yüreksel biçim olan AKG C414BTLII mikrofon kullanılmıģtır. Saza tepeden bakar bir konumda tüm yüzeyini görecek Ģekilde yakın mikrofonlama ve sızıntıları en aza indirgeyen durumda kaydedilmiģtir (ġekil 2.5, DVD Kanun Kanalı 03). ġekil 2.5 Kanun için mikrofonlama 29

30 ġekil AKG C414BTLII mikrofon (URL 10) Ud Kaydı: Ud kaydı için yine Neumann KM184 (ġekil 2.2) mikrofon kullanılmıģ, birkaç denemeden sonra mızrap sesinden kaçınmak ve elin hizası yerine, ses deliğine doğru konumlandırılmıģtır. Ve bu konumda Ud kanalında bas ve tiz seslerin grup içinde rahatlıkla duyulduğu gözlemlenmiģtir (ġekil 2.7, DVD Ud Kanalı 03). 30

31 ġekil 2.7 Ud için mikrofonlama Tanbur Kaydı: Tanbur kaydı için ise yine AKG C414BTLII mikrofonu tercih edilmiģtir. Hem geniģ diyafram ve yüreksel biçimli bir mikrofon olması Kanun daki gibi Tanbur un da ses sığalarının aynı, yegâh A3 (la) 220 Hz den, tiz neva A6 (la) 880 Hz ye kadar (Açın 1995: 103) olması icabı ile bu mikrofon, kayıtlarda temiz ve berrak duyum vermiģtir. Konumlandırılması ise, sağ elin gövdeye fazla vurduğu gözlemlenerek Ud daki gibi elden biraz uzağa bakarak mikrofonlanmıģtır (ġekil 2.8, DVD Tanbur Kanalı 04). 31

32 ġekil 2.8 Tanbur için mikrofonlama Tanbur daki mikrofon tercihi için DVD Kanal 05 dinlenebilir. Oda mikrofonlaması ise, Overhead Broadcast Stanband: DPA 4010 (B&K) (ġekil 2.9 URL 11) ambiyans mikrofonları (iki adet), A-B mikrofonlama tekniği ile bütün grubu görerek, yarım ayın merkezine teğet konumlandırılmıģtır. Ayrıca oda mikrofonuna duyulan ihtiyaç ise kayıt odasının yüksek ve geniģ olmasıdır. Oda ambiyansını ve grup duyumunu vermesidir (ġekil 1.6). 32

33 ġekil 2.9 DPA ambiyans mikrofonu (URL 11) Örnek kayıt için Fahri Kopuz & Sedat Öztoprak a ait, Suzidil Saz Semai si seçilmiģtir. Eser tercihi için Klasik Türk Musikîsi eserlerinin geneline bakıldığında yalnızca iki oktava varacak olan notasyon dağılımı mevcuttur. Eser hem ses aralığının gayet geniģ olması bu bağlamda modern (XX. Yy) beste olması ile hem de nazari ve performans tekniği açısından makam zenginliği vb. gibi etkenler içermektedir. Ġcracılar ise performanslarını Kız Ney akort sistemine uygun (4 sesten) seslendirmiģlerdir. Kız Ney in Ney in ses sığası G3 ten ( Hz) G6 ya ( Hz) kadar olduğu için 4 ses Ģeklinde tabir edilen göçürme (transpoze) ile E5 ten yazılan eser B4 den icra edilmiģ, bununla birlikte tanbur, kemençe ve udun perde aralıkları adına icra için kolaylık sağlanmıģtır. 33

34 ġekil 2.10 Stüdyo oturum düzeninin temsili çizimi ve mikrofonlaması ġekil 2.10 da kayıt için kullanılan Grace mikrofon kuvvetlendirici ile yükseltici seviyeleri saat yönüne göre temsili çizilmiģtir ve aynı Ģeklin içerisine kullanılan mikrofon isimleri eklenmiģtir. Kemençe: Saat 10:00 yönüne göre 32 db yükseltilmiģtir. Ney: Saat 10:30 yönüne göre 34 db yükseltilmiģtir. Kanun: Saat 12:00 yönüne göre 40 db yükseltilmiģtir. Ud: Saat 11:00 yönüne göre 36 db yükseltilmiģtir. Tanbur: Saat 11:00 yönüne göre 36 db yükseltilmiģtir. Oda DPA: Saat 14:00 yönüne göre 46 db yükseltilmiģtir. (ġekil 2.11) 34

35 ġekil 2.11 Grace M801 8 kanal mikrofon preamplifikatörü (URL 12) Ġ.T.Ü M.Ġ.A.M Ekipman Listesi Mikrofonlar Mikrofon Preamplifikatörleri Neumann U87Ai (2) Grace Design (8ch.) Neumann KM184 (2) Great River MP2NV (2ch.) Earthworks QTC1 (2) Drawmer 1960 (1ch.) Royer R-121 Ribbon mics (2) Joemeek (2ch.) DPA(B&K) microphones 4006 (2) Presonus (6ch.) AKG C414BTLII (2) Manley Voxbox (2) AKG D112 Shure PZM Shure SM57 (3) Shure Beta 58A (2) Sennheiser 421 (3) AD/DA DönüĢtürücü Apogee (Special Edition) Ses ĠĢletim Sistemi ProTools HD3 35

36 ġekil İ.T.Ü M.İ.A.M Kayıt Stüdyosu - Kontrol Odası 36

37 2.1 Bir Miks Önerisi Bir miks önerisi adlı baģlıkta, bu çalıģma için stüdyoda yapılan kayıtların ev ortamında Logic Pro 8 programı DAW (Sayısal Ses ÇalıĢma Ortamı*) kullanılarak tonlama, panaroma ve kanallara yapılan iģlemler Ģekiller ile anlatılmıģtır. HazırlanmıĢ olan bu miks önerisi, ses mühendisleri ile yapılacak olan röportajlar için düģünülmüģtür. Ses mühendislerinden röportaj esnasında kendi stüdyolarında dinletilen projenin ham hali ile sonrasında dinletilen miks önerisinin değerlendirmesi veya karģılaģtırmaları istenmiģtir. Beğeni anketi için bu yapılan miks önerisinin genel bir fikir oluģturması hedeflenmiģtir. Bu proje için hazırlanan miks önerisine arternatif nitelikte Arda Eden ve Naim Korudağ kendi miks önerilerini sunmuģlardır. Tarafımdan hazırlanan bu miks ve diğer iki miks dosyaları Ek-1 de (DVD) dinlenebilir. ġekil de, boģ bir proje dosyasına beģ mono kanal ve bir stereo kanal açılarak Ģekilden de görüldüğü üzere; kanal 1: Kemençe, kanal 2: Ney, kanal 3: Kanun, kanal 4: Ud, kanal 5: Tanbur ve kanal 6: Oda (stereo kanal) isimleri verilerek mikse baģlanmıģtır. Bu görüntü Logic'in düzenleme sayfasıdır. Sesi kaydetme, mute (sessiz*), solo, ses otomasyonu, genel özellikler ve Loop (döngü*) gibi iģlemlerin yapılabildiği ekrandır. Her kanal renk paleti ile farklı renklendirilmiģtir. Panorama; Kemençe -64, Ney -27, Kanun merkezde, Ud +26 ve Tanbur +63 Ģekliyle konumlandırılmıģtır. Programın karıģtırıcı (mixer*) sayfası pictures sekmesinde yer almaktadır. Kanallar soldan sağa görüldüğü üzere yerleģtirilmiģ ve buna ek olarak, bu sayfada yer alan + Yardımcı (Auxilary*) Kanal Yarat imgesi ile iki yardımcı kanal daha açılmıģtır (Yrd1). Kanalların orta bölmesinde yer alan Sends ten Bus 1 ve Bus 2, seçilen efektlerin kullanımı için açılmıģtır (ġekil 2.1.2). 37

38 ġekil Projenin görünümü ve kanal sıralaması ġekil Projenin mikser sayfası Böylelikle proje ismi ile istenilen dosya kaydedilerek (save as) mikse baģlanmıģtır. Mikser sayfasının sağ kısmındaki yardımcı (Aux channel) kanalların ilkine Stereo Delay (ġekil 2.1.3), Input a (giriģ*) Bus 1 (veriyolu*) atanarak her mono kanal için veriyolu 1 Ģeklinde 38

39 yollanmıģtır. Dolayısıyla her kanal için istenen efekt miktarı kanal üzerinde bulunan Bus tan istenen düzeyde Input dan alınacağı için diğer kanallardaki efektlere ve miktarına karıģmadan iģlenmektedir. Mikse öncelikle her kanal M'de (sessiz), Yrd1 kanalı S (Solo) konumunda iken, birer birer kanalları açıp kapama ve dinleme yöntemi ile delay (gecikme*) seviyeleri ayarlanmıģtır. Açılan bu Yrd 1 kanalında Stereo Delay sanal iģlemci, Dual 1/16 Slap kurulumunda açılmıģtır (ġekil 2.1.3). ġekil Her kanala yollanan Stereo Delay sanal işlemci Daha sonra Sends in (gönderiler*) ikincisine açılan Yrd2 kanalından ġekil de açılmıģ olan Space Designer sanal iģlemci kanallara yankılama için yollanmıģtır. Projenin miks sayfasında görüldüğü gibi kanalların tek tek solo ve sessize alınıp dinlenerek, Output a (çıkıģ*) dry 0 db, wet 50 db konumunda bırakılmıģtır. Kullanılan sanal yankılama iģlemci Space Designer ın Large Hall sekmesindeki saniye gecikmeli Soft Hall kurulumudur. Kanallara bu yankılama ile geniģ bir salon veya büyük konser salonu duygusu verilmesi düģünülmüģtür. Genel ses seviyeleri, ilk önce mikser üzerindeki Fader ları (artırıcı*) 0dB'de dinleyerek ġekil deki seviyelere getirilip (Yrd1 ve Yrd2 sessiz) mikslenmiģtir. 39

40 ġekil Her kanala yollanan Yrd 2 deki Space Designer sanal reverb Kemençe Kanal'ı için EQ; Kemençe kanalındaki Inserts'de açılan bir sanal iģlemci olan Channel EQ'da (8 bant) yapılan iģlemler, EQ üzerindeki analizör yardımı ile ilk önce 50 Hz'in altındaki frekanslar alınmıģtır. Daha sonra 365 Hz'de EQ müdahalesinde bulunulmuģtur. Aynı yöntem uygulayarak orta frekanslarda 490 Hz'de, tiz frekenslarda 860 Hz'de ile 1140 Hz'de, üst frekanslarda yani 10 khz için de EQ iģlemi yapılmıģtır. Bu iģlemler, kemençe kanalının miks içerisinde kemençenin tını parlaklığını ve karakterini kaybetmeden çınlayan rezonans frekansları ayıklamak için uygulanmıģtır (ġekil 2.1.5). 40

41 ġekil Kemençe kanalı için EQ Ney Kanal'ı için EQ; Ney kanalı için Inserts'de açılan bir Channel EQ'daki iģlemler, 50 Hz'nin gerisindeki alt frekansları olmadığı için alınmıģtır. Orta frekanslarda 375 Hz de, 600 Hz'de, tiz frekanslarındaki 860 Hz'de, 1000 Hz'de ve üst frekanslardaki 12.8 khz de tonlanmıģtır (ġekil 2.1.6). ġekil Ney kanalı için EQ 41

42 Kanun Kanal'ı için EQ; Kanun'un frekans alanı geniģ ve rezonans frekansları dörtten fazla bulunduğu için alt alta iki sanal Channel EQ iģlemci açılmıģtır. Ġlkinde orta frekansları 184 Hz'de, 395 Hz'de, üst frekanslarındaki olan 660 Hz'de ve 780 Hz'de çekilmiģtir (ġekil 2.1.7). Ġkinci açılan EQ'da ise orta frekansları 300 Hz'de, 370 Hz'de, üst frekansları 500 Hz'de, 2100 Hz'de EQ ayarlanmıģtır (ġekil 2.1.8). ġekil Kanun kanalı için EQ n.1 ġekil Kanun kanalı için EQ n.2 42

43 Ud Kanal'ı için EQ; Ud kanalı için Inserts'de Channel EQ açılmıģ, 50 Hz'nin altındaki olmayan frekanslar örtülmüģ, 90 Hz'de, 166 Hz'de, 295 Hz'de EQ tonlanmıģtır. (ġekil 2.1.9). ġekil Ud kanalı için EQ Tanbur Kanal'ı için EQ; Tanbur'un frekans aralığı kanun kadar geniģ ve rezonansı fazla bir çalgı olduğu için yine kanun kanalında uygulandığı gibi iki adet Channel EQ sanal iģlemci açılmıģtır. Ġlkinde tanburun orta frekenlardaki 174 Hz'de, 375 Hz'de, tiz frekanslardaki 850 Hz'de ve 1480 Hz EQ müdahalesi yapılmıģtır (ġekil ). Ġkinci EQ'da ise orta frekanslarda 156 Hz'de, 186 Hz'de, 340 Hz'de, tiz frekanslarda 750 Hz'de azaltma ve 10 khz'de +3 db kadar bir artırma yapılmıģtır. Yine bu tonlama iģlemleri, tanburun tınısını ve çalgı karakterini bozmadan kullanılmıģtır (ġekil ). 43

44 ġekil Tanbur kanalı için EQ n.1 ġekil Tanbur kanalı için EQ n.2 Oda Kanal'ı için EQ; Oda kanalında ise yalnızca orta frekanslar için 385 Hz'de, 580 Hz'de, tiz frekanstaki 790 Hz'de kadar tonlama yapılmıģtır. Zaten oda kanalının kayıt odasındaki ambiyansı vermesi için kullanıldığından, miks içinde fader dan -0.1 db de konumlandırılmıģtır (ġekil ). 44

45 ġekil Oda kanalı için EQ Master Kanal'ı için EQ ve Limiter (Sınırlayıcı*); Master kanalındaki iģlemler sırasıyla Channel EQ Limiter Channel EQ Ģeklindedir. Ġlkin açılan EQ için orta ve tiz frekanslarda 500 Hz'de, 980 Hz'de ve 10 khz'de EQ müdahalesi yapılmıģtır (ġekil ). Master kanalına açılan sınırlayıcıya gelen ses seviyesinin biraz üzerine çıkarmak için setup (kurulum*) sekmesinde yer alan For Classical Music baz alınarak, Gain: +6 db, Lookahead: 2.9 rns (Master kanalındaki sınırlayıcılarda kullanılan latency yani gecikmeye sebep olan bir parametredir; URL 13), Release: 3.8 rns ve Output Level: 0 bb seviyesinden -4.5 db seviyesinde bırakılmıģtır (ġekil ). Açılan ikinci EQ'da, alt orta ve tiz frekanslarda saptanan 205 Hz'de, 87 Hz'de, 295 Hz'de, 3900 Hz'de ve 9 khz'deki bant üzerinde EQ tonlaması ile miks önerisi iģlemi bitirilmiģtir (ġekil ). Sonuçta ortaya çıkan bu miks önerisi (Ek-1), DVD içerisinde yer alan miks önerileri dosyası içerisinde yer alan Celal_Cıngıllıoglu_miks_onerisi.wav gelgesinde dinlenebilir. Hazırlanan bu miks, ropörtajlarda kullanılması ve fikir vermesi amacıyla tasarlanmıģtır. 45

46 ġekil Master kanal için EQ n.1 ġekil Master kanal için Limiter sanal sınırlayıcı ġekil Master kanal için EQ n.2 46

47 III. BÖLÜM: RÖPORTAJLAR VE TARTIġMA EKSENLERĠ Üçüncü bölümde hazırlanan röportajlar; Efe Demiryoğuran, Naim Korudağ, Murat BaĢaran, Ġhsan Apça, Ufuk Önen, Arda Eden, Ġlhan Harmancı ve Muharrem Naci Temiz ile gerçekleģtirilmiģ ve bu görüģmelerden çıkarılan tartıģma ekseni konuları belirlenmiģtir. Konu olan bu kiģiler TRT radyosunda çalıģan, Ġstanbul, Ankara ve Ġzmir de bir çok albüm çalıģmalarında yer almıģ ses mühendisleri olmalarından ve kendi alanlarında çok saygın ve profesyonel konumda olmaları referansı ile tercih edilmiģtir. Dinletilen proje ve miks önerisi; röportajlar esnasında ses mühendislerinin kendilerine ait ses kayıt stüdyolarında dinletilmiģtir. 3.1 Efe Demiryoğuran Röportajı Efe Demiryoğuran; Ebru GündeĢ, Mahsun Kırmızıgül, Emrah, Muazzez Ersoy, Ata Demirer, Seferad, Natalia, Nez le %100 Nez, Raga Oktay, Ezginin Günlüğü, BarıĢ Akarsu, Yıldız Tilbe, Yılmaz Erdoğan ın Ģiir albümü, Beyaz Melek film müzikleri çalıģmaları gibi bir çok ismin albümünde ses mühendisi olarak yer almıģtır. Ġyi derecede bas gitar çalmaktadır. 07/03/2012 tarihinde yapılan ropörtaj aģağıdaki gibidir. Bu projedeki kayıt ve panorama hakkında düģünceniz nelerdir? Birbirine yakın range deki entrümanları daha zıt köģeleri yani uzak tutmak için ters alana yönlendirirdim. Sebebi ise kulak bu range deki frekansları ayırt ederse daha dengeli bir miks duyurmuģ oluruz. Tanbur ve udu, ney ile kemençeyi birbirinden uzaklaģtırırdım. Kısaca bu projedeki panoramayı tercih etmezdim. Bas frekanslar ise yön algısından uzak hissiyat verir. Örneğin bir oda için 4 veya 5 tiz hoparlöre bir adet bas hoparlör koyarız ve o odayı doyurur. Benim Ģahsi fikrim ud ortada birbirine yakın range deki sazlar zıt köģelerde olmuģ olsa tercihim olurdu. Soldan sağa oturum için; kemençe kanun ud tanbur ney Ģeklinde tercih edebilirdim. Entrümanların ham kayıtları gayet net ve güzel duyuluyor. 47

48 EQ dengelerinde ise ud için 180 Hz ve çevresi fazla. Bu tür kayıtlarda genel amaç iki mikrofonla iģi bitirmek olmalı düģüncesiyle overhead mikrofonları daha önem verip diğer kanalları ile destek amaçlı kullanmak gerekir diye düģünmekteyim. Kayıt ile ilgili sizi rahatsız eden bir Ģey var mıdır? Oda mikrofonu ve odanın kuruluğuyla ilintili olarak belki sazlardan yüksek ama bu mikrofonlamadan daha az yüksekliğe çekilebilir düģüncesindeyim. Çünkü enstrümanların net oturumunu duyamadım. Diğer kayıtlarda bir problem yok. Mikrofon kaçakları az olmuģ, neticesinde enstrümanların rengi ortaya çıkmıģ. Belki udun mikrofonu daha uzağa alınabilirmiģ. Mesela uddaki o 180 Hz lerdeki rezone olacak yeri bulup daha uygun açı ile kayıt edebilirdik. Sebebi de udun alanındaki bu frekansların ses deliğinden çıkıp direkt diyaframı görmüģtür diyebiliriz. Miks yapma konusunda kiģisel görüģleriniz nelerdir? Miks dediğimiz Ģey zaman ve mekan iliģkisini kurdurmayı sağlamaktır. Ne zaman ve nerede kayıtlanmıģ olan ortamı, bunu da stüdyo ortamı içerisinde sunmalısın diye konuya bakmalıyız. Bu tür müzikler adına stüdyoyu düģünmemek yani o müziğin ortamını ibadethane, kilise, cami veya açık alan kapalı alan vs. gibi etkenleri mikste duyurmalıyız. Eğer ki o mekanda kayıt yapma olanağımız yok ise. Müziğin amacına ulaģması için bunu hissetmeliyiz. Efektlerin de miks içinde bir amacı olduğu gibi ilk önce entrümanımızı düzgün ve güzel duyurmak için kullanıyoruz. Sonuçta o efektler miksin içerisinde bize bir adet kanal daha vermektedir. Bu da pek tabi ki mikse olumlu olumsuz yansıyacaktır. Bu proje size gelse nasıl mikslerdiniz? Grubun ambiyansını mikrofonlayarak miks yapmadan iģi bitirmeyi tercih ederdim. Eksiklerimi ise yakın mikrofonlarla kapatma yoluna giderdim. Aksi taktirde neden hepsi birlikte çalsın? Hiç uğraģmayalım bu Ģekilde girsinler teker teker alalım kayıtlları istediğimiz gibi panlayalım o zaman miksleyelim. Buradaki esas yük o gruptaki çıkan sesi kayıtlamaktadır. Keman gruplarını tek tek mikrofonlamadığımız gibi onlara bir ensemble gözüyle bakıp tek bir enstrüman gibi görmeliyiz. Bu mantıkta daha sağlıklı sonuçlar elde ederiz düģüncesindeyim. 48

49 Son olarak eklemek istediğiniz Ģeyler nedir? Benim kayıt ve mikse bakıģ açım; mikrofonlar, diyaframlar, açılar vs. diğer doğabilecek problemlere gelmeden önce entrumanistlerin uyumu, entonasyonu performansına daha çok dikkat eden bir tonmayster olduğum için, önce iyi çalınsın grupça ensemble çıksın mümkünse bir kez onları çıplak kulakla dinleyeyim ve ondan sonra kafamda miksi hallederekten hareket edeyim. Kısaca bu Ģekildedir. 3.2 Naim Korudağ Röportajı Naim Korudağ; ses mühendisliği eğitimi için Londra Goldsmith Koleji nde music workshop, sound kursları ve sertifikaları almıģ on sene Ġngiltere de kaldıktan sonra Türkiye de bir çok albüm kayıtlarında yer almıģ, Nev, Okan Ersan, Direc-t ve Artniyet ile çalıģmıģ, Ģuan kendi baģtan kurduğu stüdyoda çalıģmalarına devam etmektedir. Ġyi derecede keman, akustik ve elektrik gitar çalmaktadır. 21/03/2012 tarihinde yapılan ropörtaj aģağıdaki gibidir. Genel düģüncelerinizi alabilir miyim? Öncelikle ilk intibamı söyleyeyim. Duyduğum buradaki müzisyen arkadaģlarımızın, kayıtta yapmaya çalıģtığımız performansı almak olduğu için, aceleye gelmiģ gibi olup ve rahat icra yapamadıklarını hissetmem olmuģtur. Çünkü sahnede insanlar için müzik üretirken, aslında performans içinde müzik üreterek sazlarını çalarlar. Stüdyo bir çeģit müzik laboratuarıdır. Beraber çalmalarına karģın stüdyo sayesinde genel olarak müdahale edebiliyoruz. Dolayısıyla laboratuarda canlıymıģ gibi sesi iģleyebiliyoruz. Ve bu eseri de sahnede canlı gibi çalabilmek için o role bürünerek çalabilmeleri gerekiyor ama suç tabi ki o arkadaģlarımızın değildir. Yani çok tecrübeli değiller ise senin bir kere psikolojik olarak onları rahatlatman gerekmektedir. Her Ģey notayı mikrofonu oraya koyup onları kayıt etmek değildir. Esasında sandalyenin gıcırtısının bile duyulacağı bir ortamdan söz ediyoruz. Birkaç take (kayıt) aldıktan sonra tamamdır haydi bir de kendiniz için diyerek birkaç take de öyle alırdın. Çünkü müzisyen psikolojisi için stüdyo içinde kim hata yapacak diyerek birbirlerini gerebilirler, eğer ki çok profesyonel değiller ise. 49

50 Bu gibi etkenler içinde stüdyo tecrübeleri, stüdyonun programı, kayıt saati, hatır iģlerinin kayıt ve zamanlama için kısıtlayıcı etkisi vb. durumlar gözlenmektedir. Her kayıttan önce ister ensemble olsun ister tek kanal kayıt olsun, kayıttan önce durum değerlendirmesi ve sound dan ne çıkarılacak ise ona göre ortak bir fikir alıģveriģi yapılması gerekir. Bu projedeki kayıt ve panorama hakkında düģünceniz nedir? Burada ses range leri yakın olan kanun, ud, tanbur var. Dinlediğimizde ud epey pestten çalmıģ. Panaroma için ben olsam müzisyenlere sorardım. Yapacağım raf mikste, panoramayı neyi ortaya kanun ve tanburu ters köģelere almayı düģünüyorum. Ünüson da çaldıkları için range lerinden ötürü kulak bu yakın enstrümanları birbirinden ayırt edemeyebiliyor. Ud, ney, kanun, kemençe, tanbur Ģekliyle oturtup o Ģekilde panlardım. Pest sesleri veya mızraplı sesleri sağa sola yaydığında daha da ayrıģtırmıģ oluyorsun. Tek bir bas enstrüman olsaydı ben center a (ortaya) koyacaktım. Ama kayıttan dinlediğim Ģekliyle kanunu ortaya almak kaydıyla, çünkü en geniģ range onda, biraz daha az oda sesiyle daha sağlıklı sonuç alabilirdin diye düģünüyorum. Kayıt ile ilgili sizi rahatsız eden bir Ģey var mıdır? Kayıtta ben çok fazla oda aldım. Odayı panellerle daraltabilirdin ya da oda mikrofonlarını daha alçak seviyede tutabilirdin. Çünkü her odanın kendi sesi vardır. Ve bu ses mutlaka sound un bir parçasıdır. Burada stüdyoyu da tanımak ve hangi köģede hangi konumun daha iyi sonuçlar vereceğini orada kayıt yapanlardan tavsiye alabilirdin. Bana göre odanın performansa katkısı çok fazla olmamıģ. Diğer kanalları gayet temiz ve renkli buldum. Dalga boylarının dağılımına göre mikrofonların yakınlıklarını biraz daha seçerek konumlandırırdım. Tam bir daireyi 100 Hz yi 3.5 metre arasında düģünelim. Odayı da ona göre konumlandırabilirdim. Oda da mesela, duvarları karģılıklı ise 3.5 metre olsa o zaman 100 Hz yi duymayacağım. Ama standing voice dediğimiz o frekans, pozitif ve negatif dalganın birbirinin üzerine geçmesiyle birbirini iptal edecek. Bu Ģekilde düģünürdüm. 50

51 Ya da bir kulaklıkla içeri gidip sazları teker teker dinleyerek, mikrofonu en uygun yere koyardım. Sweet spot dediğimiz noktaları bulup kayıt almak gibi. Bence bu proje için en çok yapılması gereken oydu. Kayıtların rengi için mikrofon seçimi ve polar pattern leri de önemlidir. Ben olsam daire Ģeklinden çok müzisyenleri kare Ģeklinde de oturtup pattern lerini düģünerek kayıttaki kaçakları azaltmayı da düģünürdüm. Bir n harfi gibi oturum yapıp mikrofonları daha izole etmiģ olurdum. Miks yapma konusunda kiģisel görüģleriniz nelerdir? Öncelikle miks yapmadan önce projenin prodüktörüyle ya da grup elemanlarıyla projenin mantığının nereye gitmesi gerektiğini, nasıl bir oluģum içinde olması gerektiğini iyice tartıģırım. Gerekirse de o gün miks yapmam, ertesi gün de gelirler bir kez daha görüģüp ortak noktada buluģuruz ona göre Ģekillendiririz. Bu iģin ilk kısmıdır. Ġkincisi ise teknik ekipmanlardır. Ve müzisyenlerin yaptığı performanslardır. Ve onlar ne yapmaya çalıģmıģı anlamak. Mikste de enstrümanları ve aranjesini nasıl yapmıģlar diye düģündüğümüzde, sesleri iģlerken solistin ve sazların renklerini kompozisyon mantığıyla giriģ geliģme ara paragraflar ve sonuç gibi düģünmek gerekir. Miksin her bölümü ayırmayı sevdiğim için, o kategorilere göre neyi nasıl öne çıkaracağımı düģünerek kendi kompozisyonumu oluģtururum. Çünkü aynı Ģey dönerek hiçbir ilgi çekmez. Ve hiçbir Ģey durduğu yerde de durmaz. Ġnsan dikkati belirli saniyelerle sınırlı olduğunu var sayarsak, miksimiz için daha performans denge kurarak daha ilgi çekebiliriz. Ġlgi derken popülerlik adına değil eserin belli bir yere gelmesi adına konuģuyorum. Bu proje size gelse nasıl mikslerdiniz? Bir kere klasik müzikte, halk müziklerinde minimal ölçüde daha yöresel yani bize ait kültürel dediğimiz müziklerde de en önemli olay; o yörenin 1800 lü 1900 lü yılların müziğini yapanın, zamanın müziklerinin icrası hakkında çok iyi bilgisi ve donanımı olması gerekliliği ön planda olmalıdır. Felsefesinden, insanların yaģam Ģeklinden, bestelerin besteleniģ sebebinden haberdar olması gerekir. Bu projeyi mikslediğimde gözlerimi kapayıp dinlerken bir sarayı bir camiyi düģünebilmem gerekir. Ve dolayısıyla burada yine performans ve tuģe ortaya çıkıyor. 51

52 Çünkü kompresör dediğimiz cihazla yaptığımız iģte, en düģük sesle en düģük sese dinamik range i değiģtirerek sesi daha dengeli ve kontrollü duyurmaya çalıģırım. Kompresör ile ne yapıyorum aslında bütün duygu ve düģünceye müdahale etmiģ oluyorum. Piyano veya forte çalınan yerleri ona göre iģleyerek, senin performansındaki o duyguna dokunmuģ oluyorum. Pop müzikte böyle bir Ģey yok. Daha punch olacak daha dinamik range i düģe düģe 5 santimden 2 santime kadar düģtüğünü görüyoruz. Elimizde 10 santim varsa (santim gibi ölçülendirmek istersek) 2-3 santime kadar düģürdüler. Bir de iģin içinde mastering, kompresör ve limiter girince bu tür sonuçlara varılıyor. Daha da yüklenen yer yer rahatsız eden sound lar ortaya çıkıyor. Ama haz almıyoruz iģte. Cep telefonlarından müzik dinliyoruz. Mesela bu müzik için kompresörü çok minimal kullanırım. O da pick ler varsa en yüksek yerin 7, genelde 7 ile 4 civarında seyrediyorsa projemiz, 9 da bir yerde varsa onu kontrol etmek için kullanırım. Çünkü neticede bir CD dinlerken 3 e kadar açtığında belli bir ses duyarsın. Bu müziği taktığında ise 4, 4.5 e kadar açacaksın. Emin olabilirsin bundan. Hiç kimse müzik setinin sesini sonuna kadar açıp dinlemez. Ama ne olmuģ olacak, dinamik range i kompresörlerle öldürmemiģ olacaksın. Sonuç olarak bıçak gibi popüler bir sound almamıza hiç gerek yok. 3.3 Murat BaĢaran Röportajı Murat BaĢaran, genç yaģlarda radyoculuk yaparak baģladığı kariyerini DMC stüdyoları, Etiler Korukent'teki kendi stüdyosu ve Ġmaj Stüdyoları'nda ses mühendisi ve aranjör olarak devam ettirmiģ, Ģuan Kalan müzik stüdyolarının ses mühendisidir. 04/04/2012 tarihinde yapılan ropörtaj aģağıdaki gibidir. Bu proje için kayıt ve panorama hakkındaki düģünceniz nelerdir? Kayıtları teknik olarak değerlendirdiğimde gayet güzel buldum. Fakat entrümanların tınılarının daha yumuģak olması kiģisel tercihim olurdu. Tabi ki bunda çalım tarzının etkisi büyük. 52

53 Kayıt ile ilgili sizi rahatsız eden bir Ģey var mıdır? ĠĢte bu konuda kayıt aģamasında daha ya da kayıttan önce daha soft çalım konuģulabilirmiģ. Bu proje size gelse nasıl mikslerdiniz? Miks için performansa hafif müdahale ederek belli belirsiz bir kompresör kullanılabilir. Akustik sazların homojen duyulumu için ise kemençe ve ney için biraz reverb kullanılabilir. Son olarak ambiyans mikrofonlarını X-Y konumunda kullanırdım. 3.4 Ġhsan Apça Röportajı Ġhsan Apça, Ada Müzik Stüdyoları nın kadrolu tonmaysteridir. Onur Akın, Cahit Berkay, Ahmet Kaya, Fatih Kısaparmak, Moğollar, Zuhal Olcay, Ruhi Su, Murat Kekilli, Ahmet Koç, Sabahaat Akkiraz v.b nice bir çok isimlerin albümlerinde kayıt, miks ve mastering mühendisi olarak 35 senelik bir tecrübesi vardır. 10/04/2012 tarihinde yapılan röportaj aģağıdaki gibidir. Bu proje için kayıt ve panorama hakkındaki düģünceniz nedir? Kayıtlar öncelikle gayet temiz ve çok güzel olmuģ. Bu tür kayıtlar için oturma düzeni nasılsa ya da bir kural varsa her Ģey ona göre uyarlanabilir fakat kayıtta özellikle birbirini örtmeyecek enstrümanlar üst üste gelmedikçe problem yok demektir. Biz kayıtlarda tonlamaları EQ ve kompresör ile mikse gelmeden halletmeye çalıģırız. Bu gibi akustik sazlar için bu oturum gayet doğal ve normal. Kulağa dengeler de gayet güzel geliyor. Panorama yine dediğim gibi kayıtlar ne düzeyde ve Ģekilde problem çıkmadığı müddetçe hangi sazın nerede oturduğu önemli değil. Bu batı sazları için de geçerlidir. Burada bana gelen piyano kayıtlarında yaptığım tonlamalar çok beğenilebiliyor. 53

54 Fakat dinlediğim konser kayıtlarında bazen enstrümandan çok oda yani ambiyans duyuyorum. Bu da demek oluyor ki; ses mühendisi salonu olduğu gibi insanların duyduğu Ģekliyle duyurmak istemiģ diyorum. Kayıt ile ilgili sizi rahatsız eden bir Ģey var mıdır? Kayıtlar gayet temiz ve hatta kaçakların bu kadar az geliyor olması beni ĢaĢırttı. Aralıklı bir oturumun bunda etkisinin büyük olduğu düģüncesindeyim. Yalnızca udu daha gövdeye baktırabilirmiģsin, bana biraz fazla bas frekanslar geliyor. Oda mikrofonları da gayet hoģ geliyor. Tabii olarak her odanın kendi sound u, doğal reverb ü olduğu için yine ihtiyaç dahilinde kullanılabilir. Bazen bize öylesine düģük seviyelerde kayıtlar geliyor ki ya tekrar stüdyoda kaydetmek icab ediyor ya da bilgisayardan normalize edip düzelterek mikse ya da edit lemeye (kurgu*) baģlamamız gerekiyor. Bu proje size gelse nasıl mikslerdiniz? Miksi ben bu tür müziklerde kayıttan önce yapar tonlarım ve kaydederim. Bu tür müzikler için daha çok canlı performansmıģ gibi davranmak gerekir. Buradaki performanslar gayet güzel duyuluyor. Dinlettiğin miks için de aynı Ģekilde düģünüyorum. 3.5 Ufuk Önen Röportajı Ufuk Önen; kompozitör, ses tasarımcısı, ses kayıt mühendisi ve film yapımcısıdır. YazmıĢ olduğu Ses Kayıt ve Müzik Teknolojileri, Synthesizer Teknolojileri ve Programlama adlı iki kitap vardır. Ġyi derecede elektrik gitar çalmaktadır. 14/04/2012 tarihinde yapılan ropörtaj aģağıdaki gibidir. Genel düģüncelerinizi alabilir miyim? Genel olarak kayıt kalitesinin yüksek olduğunu düģünüyorum. Bu tür eserlerin kaydı eskiden, teknik imkanların darlığından dolayı, fazla kaliteli olmazdı maalesef. Bu sebepten dolayı 54

55 bu eserlerin eski kayıtları ile buradaki örnekte olduğu gibi yeni jenerasyon kayıtlarını karģılaģtıranlar yenileri belki 'steril' bulabilirler ancak ben, bunun çok da doğru bir yaklaģım olduğunu düģünmüyorum. Bu proje için kayıt ve panorama hakkındaki düģünceniz nedir? Yukarıda da söylediğim gibi kayıt kalitesi genel olarak yüksek. Panoramayı biraz dar buldum. Kayıt ile ilgili sizi rahatsız eden bir Ģey var mıdır? Kayıt değil de miks için önerim kanunu biraz daha vurgulamak olurdu (ya da kayıtta yerleģimi o Ģekilde kurabilirdiniz). Miks yapma konusunda kiģisel görüģleriniz nelerdir? Bence biraz "dinamik" miks gerekiyor. Diğer bir deyiģle, her ne kadar enstrümanlar icra sırasında belli bir dengeyi kurup yerine göre değiģtiriyor olsa da, miks sırasında bazı enstrümanları zaman zaman vurgulamak, zaman zaman da geri çekmek gerekiyor. Belki bu söylediklerim bu tarz eserlerin kayıtlarında fazla uygulanan Ģeyler değil ama ilk sorunuza dönecek olursak, zamanla kayıt imkanları ile birlikte kayıt Ģekilleri ve tercihleri de değiģebilir, değiģiyor, değiģmeli de... Bu proje size gelse nasıl mikslerdiniz? Ben enstrümanları biraz daha geniģ dağıtır, reverb vb. yardımıyla biraz daha farklı yerlere oturtur ve miksi bahsettiğim gibi biraz daha dinamik bir hale getirirdim. Klasik çizginin dıģına çıkar mıydı? Evet. Kabul görür müydü? Ġlk baģta biraz zor ama her zaman her Ģeyde olduğu gibi biraz savaģ vermek gerekiyor. 55

56 3.6 Arda Eden Röportajı Arda Eden, Malatya Ġnönü Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi, Müzik Teknolojisi Ana Bilim Dalı'nda Yardımcı Doçent Dr. olarak görev yapmaktadır. 22/04/2012 tarihindeki ropörtaj araģıdaki gibidir. Bu proje için kayıt ve panorama hakkındaki düģünceniz nelerdir? Bu tarz çalıģmalarda çalgıların yerleģiminin sahnede veya stüdyoda olduğu, doğal biçimiyle yansıtılması gerektiği düģüncesindeyim. Bu anlamda eğer overhead veya benzeri stereo, bir mikrofonlama tekniği kullanılmıģ ise miks sırasında çalgıların bireysel kanallarının bu doğal panoramaya uydurulması gerektiğini düģünüyorum. Sizin çalıģmanızda bu duruma dikkat edilmiģ gibi görünüyor. Bu anlamda doğru bir panorama yapmıģsınız diyebilirim. Kayıt ile ilgili sizi rahatsız eden bir Ģey var mıdır? Kayıt ile ilgili ilk dikkatimi çeken Ģey overhead mikrofonları oldu. Ben çalgılar ile aynı hizada, yani çalgıların karģısında oturan bir dinleyicinin konumunda ORTF ve X-Y tekniği kullanılarak yerleģtirilmiģ bir mikrofonlama tekniği tercih ederdim. Bu Ģekilde daha doğru ve doğal bir stereo imaj yakalardım diye düģünüyorum. Sizin tercih ettiğiniz overhead mikrofonlama biraz fazla yüksekte kalmıģ gibi geldi bana. Gerçi sizin tekniğiniz daha fazla oda sesi yakalamak için kullanılabilir ancak overhead kanallarını solo dinlediğimde çok canlı bir oda tınısı duyamadım. Tabi ki bu da ayrıca önemli bir mevzudur. Ben bu tarz müzikte, kayıtların daha hacimli mekanlarda alınması taraftarıyım. Müziğin doğası geniģ mekan istiyor biraz. Çalgılar için tercih ettiğiniz mikrofonlar ile ilgili söyleyebileceğim fazla bir Ģey yok, ancak ben U87'yi tanbur önünde tercih ederdim. Ney için daha küçük diyaframlı bir mikrofon da yeterli olurdu sanırım. Bununla beraber Bobby Owsinski iyi bir kayıtta çalgıların ve çalıcıların tüm performansın %50'sini meydana getirdiğini söyler. Sizin projenizde çalgıların birlikteliğinde az da olsa bazı sıkıntılar var gibi. Bu sorun kayıttan önce bol bol prova alınarak giderilebilecek bir sorundur. Çalıcıların performanslarından iyi seviyede oldukları anlaģılıyor. 56

57 Ancak bu take (edit var mı bilemiyorum, eğer var ise çok iyi yapılmıģ olmalı) kayıt için çok uygun değil diyebilirim. Miks yapma konusunda kiģisel görüģleriniz nelerdir? Bu tarz bir müzik ilk bakıģta doğal haliyle kaydedilip mikslenmeli gibi geliyor. Ancak ben Ģöyle düģünüyorum: Eğer dinleyiciyi hoparlörler karģısında düģünürsek aralarında belirli bir mesafe olacağı açıktır. Eğer miksi daha çok overhead veya ambiant mikrofonları ağırlıklı olacak biçimde yapacak olursak müzisyenler ile hoparlörler arasında bir mesafe oluģacaktır. Buna bir de dinleyici ile hoparlör arası mesafe eklendiğinde müzisyenler ile dinleyici birbirlerinden iyice uzaklaģacaklar. Bu nedenle ben çalgıların bireysel mikrofonları ile alınan kanalların daha önde hatta detayları belli edecek düzeyde (mızrap, tel, parmak sesleri gibi) kullanılması taraftarıyım. Böylelikle çalgılar hoparlörlerin tam üzerinde olacak ve dinleyici ile hoparlör arası uzaklık, dinleyici ile müzisyenler arası uzaklığa dönüģecek. Yani çalgıların hoparlörlerin tam üzerinde olması gerektiği düģüncesindeyim. Bu durumda overhead veya ambiant mikrofonları bu çalgıları geriden destekleyecek biçimde kullanılmalıdır. Yine de bu müziğin mobil media oynatıcılarda kulaklıkla dinleneceğini de unutmadan arada bir yol bulmak en iyisi olacaktır. Ben sizin miksinizi biraz uzakta duydum. Çalgıların detayları (tiz frekanslardaki) kaybolmuģ gibi. Özellikle tanbur ve ud'un kıvrak mızrap hareketlerini duymak istiyor biraz kulak. Bunla beraber çalgıların doğal yerleģimi gereği bas sesli çalgılar sağda, tiz sesli çalgılar ise solda kalıyor. Olsun, bu diskolarda çalınacak bir müzik değil sonuçta. Basların ve temel vuruģların her iki hoparlörde de eģit seviyede olması gerekmez. Bu müziğin doğası gereği frekans dağılımı her iki kanalda farklı olabilir. Hiç sorun değil. 57

58 Bu proje size gelse nasıl mikslerdiniz? Aslında bu sorunuzun cevabını bir önceki sorunuza verdim sanırım. Dediğim gibi çalgıları tek tek öne çıkarırdım, overhead mikrofonlarını destekleyici öğeler olarak geride kullanırdım. Bir de yapay reverb ekleyerek müziğin geniģ duyulmasını sağlardım. Çünkü bu eser böyle bir atmosferi çağrıģtırıyor. Kubbeli büyük bir salonda seslendirilen Osmanlı müziği gibi. Son olarak eklemek istediğiniz Ģeyler nedir? Batı müziği ile ilgili olarak kayıt ve miks teknikleri uzun zaman önce ortaya konmuģ. Ancak geleneksel müziklerimizin kaydedilmesi ve mikslenmesi ile ilgili olarak sistemleģtirilmiģ bir Ģeyler yok. Bu nedenle bu ve benzeri çalıģmaların çok büyük önem taģıdığı düģüncesindeyim. Sizi Ģimdiden tebrik ederim. 3.7 Ġlhan Harmancı Röportajı Ġhlan Harmancı, Kanun sanatçısı Göksel Baktagir in birçok albüm kayıtlarında, Gürdal Tepcan, Ahmet Özhan ın son iki albüm kayıtlarında, Elveda Rumeli dizi müziklerinin kayıt ve miksinde ses mühendisi olarak çalıģmıģtır. Daha öncesinde de Kıraç, Mahsun Kırımızıgül, Yusuf Ġslam ın birçok Ġstanbul kayıtlarında bulunmuģtur. Etiler Metropol Stüdyosu nda tonmayster olarak çalıģmaktadır. Bu röportaj 30/04/2012 tarihinde yapılmıģ ve aģağıdaki gibidir. Bu proje için kayıt ve panorama hakkındaki düģünceniz nelerdir? Projelerde genel olarak ve bizim de kayıtlarda yapmıģ olduğumuz oturum düzeni Ney gibi sert sazların yanındaki saza etkisini azaltarak konumlandırma ve mikrofonlamadır. Bizim iģlerimizin yüzde sekseni buradaki gibi hücum kayıtlardan oluģuyor. Tabi stüdyoda senin aldığın sesten çok müzisyenlerin rahatı ilk etapta daha önemlidir. Bu etkeni de göz önünde bulundurunca icra edilen sazın nerede olduğunun önemi kalmıyor. Kanun mesela herkesin duyabileceği yerde oturmalıdır. Burada orta konumda olması güzel. Kulaklıkla kayıt alınıyorsa kulaklık miksi yapılabilir. Ama madem canlı performans gibi kulaklıksız bir kayıt var ise sorun yok. Kanun u neden diğerlerinden ayırıyorum. Kanun, akortlu 58

59 ve ses sığası en geniģ Türk Müziği sazıdır. Dolayısıyla diğer sazların hem kendini hem de onu duyarak sese yapıģıp çalması söz konusudur. Mesela ben Ud çalsam ve yanımda neyzen olsa hem sazımı zor iģitip hem de Ney i dinlerim. Ve maalesef baskılarım da düģer. Bu sefer de sen sound alamazsın. Nefesli ya da yaylı sonuçta perdesiz sazlardan bahsedersek, destek mayetinde mutlaka bir perdeli bir sazın oturması gerekir düģüncesindeyim. Yani bu durumun da standardizasyonu da olmamıģtır ve kanımca da olmayacaktır. Çünkü bu performans iģi kiģiden kiģiye değiģir. ġimdi biz kanun sazını baz alarak konuģmuģuzdur fakat sazını kötü icra eden veya akortlayan biri geldiğinde neyden akort aldığında sonuç daha kötüye gidecektir Tekrarlamak gerekirse kayıt halinde hele ki kulaklıkların olmadığı bir grup kaydında sazların konumu için birbirlerinden dayanak alıp çalmaları çok mühim olduğunu söyleyebilirim. Kayıt ile ilgili sizi rahatsız eden bir Ģey var mıdır? Kanun ve tanbur bu kayıt için çok önemli olduğunu düģünüyorum. Neyi sen miksinde istediğin kadar kıs, hatta istersen -20 db ye getir yine sen neyi çok rahat duyurursun. Ama diğerleri için bunu söyleyemeyiz. Kemençeyi de kısmen dahil edebilirsin bu duruma. Tiz oldukları için diğerlerinden sıyrılırlar. Kayıtlarda problem yok. Gayet güzel. Belki Ney in mikrofon tercihinde bir farklılık düģünebilirmiģsin. Çünkü Ney, çok fazla mid alan orta frekansları yoğun bir sazdır. Küçük diyafram olabilirmiģ mesela Neumann ın TLM 103 ü. Daha tiz frekansları üstte mid frekansları altta olan hatta dinamik mikrofon dahi tercih edilebilirmiģ. Genel mikrofonlamadan bahsedersek mikrofonların seçimi, oturum düzeni için sızıntılardan kaçma adına ve kaliteli mikrofonlar olması bu iģ için gayet iyi sonuç vermiģ. Oda mikrofonunu baya yükseğe konumlandırmıģsın. Oda mikrofonunda da bir problem görmedim. Sadece biraz hacimsizlik hissettim. 59

60 Miks yapma konusunda kiģisel görüģleriniz nelerdir? Birinci söylemek istediğim Ģey, mikslemek istediğin programla ilgili bu sound u seçtiysen bence kesinlikle Cubase programını kullanmalısın. Pop müzik iģleri yapmak için Logic kullanmalısın, kuvvetli sert bir iģ yapmak istiyorsan Protools programını kullanmalısın. Kullanılan program yapılan iģi gerçekten çok etkiliyor. Bir kere Cubase, yumuģak sertleģmeksizin sana o istediğini verebiliyor. Logic daha altları kuvvetli yani popüler müziklerde daha iyidir. Edit te ve mastering te Protools programıdır bence. Senin bu miksin bana çok sert geldi. Logic programından da olabilir. Yüksek frekensların beni 500 Hz ve 600 Hz ler beni rahatsız etti. Yani efektlerin seçimi bence biraz daha iyi bir oda seçebilirmiģsin. Sound unu yumuģatacağına sertleģtirmiģ. Türk Müziği ni mikslerken mümkün olduğunca vurmalı sazların ve vokallerin olmadığı bu tip projeleri olabildiğince tonları yumuģatmalısın. Bu Ģekilde olursa insan dinlerken rahatsız olur yorulur. Hele ki Kanun, Ud gibi köģeli sazları özellikle düģünmelisin. Çünkü Türk Müziği nin kendi içinde bir ahenk vardır. Sonucu bilerek hareket etmek gerekir. Bu proje size gelse nasıl mikslerdiniz? Türk Müziği kaydetmekten ziyade miks etmek gerçekten çok zor. Bir kere her sazı çok iyi tanımak bu müziği çok dinlemek ve birkaç sazı da çalabilmek gerekir. Senin mikse baģlarken Ney i miskte yerleģtirip diğer sazları otursan bile çok fazla mid olduğu için bayağı uğraģtıracaktır. Yankısı daha geniģ uzayan ve alt frekansları daha yumuģak bırakan reverb seçmeliyiz. Ve kesinlikle delay olmamalıdır. Bu müzik tarzları için delay kullanmaya ihtiyaç duyulan bir durum yok. Bütün dert, ilk duyduğumuzu daha iyi duyurmalıyız. Mesela bu projeler için sadece dijital ortamda programlar seçiminden çok, analog bir masada çalıģma da yapmak gerekir. 60

61 3.8 Muharrem Naci Temiz Röportajı Muharrem Naci Temiz, TRT Ġstanbul Radyo su kadrosunda 23 yıldır radyonun kayıtlarını, düzenlemelerini ve tonmaysterliğini yapmaktadır. Kalan Müzik te halk müziği ile ilgili birçok projeler gerçekleģtirmiģtir. Cengiz Özkan ile birlikte Yâre Dokunma albümü yapmıģ, Erdal Erzincan ile Türküler Sevdamız albümünü kayıt ve miksinde ve son olarak TRT Nağme FM de Saz Ses ve Gazel programını kayıt ve düzenlemelerinde bulunmuģtur. 07/05/2012 tarihli röportaj aģağıdaki gibidir. Bu proje için kayıt ve panorama hakkındaki düģünceniz nelerdir? Ġlk olarak, yapmıģ olduğun kayıt hücum kayıt Ģeklinde olduğu için stüdyoda oturma düzenini nasıl yerleģtirdiysen panaroma ve miks mantığının da bu Ģekilde olması gerekir. Radyo daki kayıtlarımızda Kanun un ortada olması kaydı ile Ney, Kemençe, ve Tanbur sazlarını birbirinden uzak konumlandırdığımızda daha net sonuçlar almaktayız. Klasik sazların oturumu konusunda birbiriyle eģleģen sazların yanyana dizilimini düģünürüz. Tam ters etki verecek sazları daha uzak konumlandırırız. Mesela Klarneti tonlarken yanında Kemençe olduğunu düģünürsek her ikisinin tonunu birlikle tonlamıģ oluruz. Dolayısıyla burada Ud ile Kemençe birbirine zıt Ney ile Tanbur keza birbirlerine zıt olmalı. Benim fikrim senin bu oturma düzenin çok sağlıklı olmuģ. Yaptığın oturumun tersini yapabilirsin. Önemli olan, frekansları birbirini örtüģtürmeden duyurmaktır. Kayıt ile ilgili sizi rahatsız eden bir Ģey var mıdır? Kayıtların gayet temiz ve hoģ. Stüdyonun akustiğini beğendim. Mikrofon kombinasyonun düzgün ve mikrofon seçimleri de gayet sağlıklı. Stüdyo kayıtlarında klasik sazlar için kondansatör mikrofon kullanımı zorunluluğu diye bir Ģey yoktur. Ney için dinamik düģünülebilir. Sadece oda mikrofonu için Kemençe ile Tanbur u uzakta duyuyorum. Aslında ilk yaptığın kayıtta oda mikrofonlarını sazların oturumuna göre boyunu ve konumunu değiģtirebilirmiģsin. Merkezde A-B mikrofonların tesbitini yaptıktan sonra tüm sazlar çalacak. Tabi ki burada sazları icra eden müzisyenleri birbirini duyuracak Ģekilde çaldırabilirsek performansı da düzeltmiģ oluruz. 61

62 Bu proje size gelse nasıl mikslerdiniz? Biz radyoda bu tür hücum kayıtları masada (Studer32ch. Analog) tonlama yapıp yani masada miks yaptıktan sonra bilgisayara master kayıt alarak çalıģıyoruz. Yani kanalları ayrı alıp sonradan miksajı ile düzeltmeleri yapmadan, o kayıt esnasında düzenlemeleri ve tekrar olacak kayıtları baģtan alarak kaydediyoruz. Radyo da zaman ve pratik olmak çok önemlidir. Programlar genelde birkaç haftalık depo edilerek yayınlanır. Bu yüzden bir günde bazen üç veya dört oturum değiģebiliyor. Senin projen için, Ney, Ud ve Kanun u bu üç sazın performansı olarak ve kayıtlarda da önde duyulması itibari ile mikse önce bu üç sazın ses dengelerini yaparak baģlarız. Çok fazla sesi gömmeyecek bir eko verip son haliyle genel duyulumları ve özellikle oda mikrofonundan gelen ekoyu düģünerek mikslerim. Klasik sazlarda dinamik iģlemcilere gerek duyulmayacağını düģünüyorum. Türk Müziği nde önemli olan eser ve icradır. Biz de batının normlarını teknolojisini ve tekniklerini kendimize göre yorumlamaya ve uygulamaya çalıģıyoruz. Yenilikler ve buluģlar ihtiyaçtan doğar. Batı daha çok kendi sazlarına kendi seslerine göre mikrofon teknoloji üretmiģ. Biz ise maalesef batının kaģığı ile kendi pilavımızı yemeye çalıģıyoruz. Bu tür çalıģmalar umuyorum ki ilerisi için örnek teģkil eder ve yeni arayıģlara ve standardizasyona varırırz. 3.9 TartıĢma Eksenleri Ses mühendisleri ile yapılan sekiz röportajdan çıkarılacak baģlıca tartıģma eksenleri; panorama, tonlama, reverb ve mikrofonlama baģlıkları doğrultusunda belirlenmiģtir. Bu bağlamda, kayıt miks ve mastering konularının röportajlarda sıkça yer alması ve hazırlanan beğeni anketi baģlığının temelini oluģturmaktadır. Sözü geçen konuların röportajlarda yer alımı aģağıda belirtilmiģtir. 62

63 Panorama: - Efe Demiryoğuran; Panorama için birbirine yakın frekanslı sazları ters köģelere dağıtılması gerektiğini aksi takdirde kulak bu tür yakın enstrümanların duyurmak için hayli zorlanacağımızı röportajında söylemiģtir. Oturma düzeni için; kemençe kanun ud tanbur ney önerilmiģtir. - Naim Korudağ; Panorama için ud ney kanun kemençe tanbur Ģeklinde oturum önermiģtir. Tek bir bas frekanslı enstrüman olsaydı ortaya konumlandırabileceğimizi söylemiģtir. Fakat yine de müzisyenlere sorarak sahnedeki oturumlarının stüdyoda da sağlanması adına farklı bir yol teģkil edeceğini söylemiģtir. - Murat BaĢaran; Panorama için gayet ideal bir oturum olduğunu söylemiģtir. - Ġhsan Apça; Panorama için bu gibi akustik sazlar için bu oturum oldukça doğal ve normal demiģtir. - Ufuk Önen; Panorama yı biraz dar bulduğunu söylemiģtir. - Arda Eden; Panorama yı bu tür müzikler için ideal olabileceğini ne de olsa bas frekansların bu tür müzikler için ortada olma zorunluluğu olmadığı için bu Ģekilde iyi konumlandıklarını söylemiģtir. - Ġlhan Harmancı; Panorama için Kanun sazının ortaya oturması kaidesi ile birbirini örtmeyecek enstrümanların performansa destek maiyetinde oturum düzeni kurmaları gerektiğini söylemiģtir. Ud ile Ney in ters köģelere gitmiģ olmaları bu proje adına iyi bir oturum düzeni olmuģtur demiģtir. - Muharrem Naci Temiz; Panorama için bu oturum düzeni ve panorama çok sağlıklı demiģtir. Bu oturumun tam tersi de olabilir önemli olan yakın frekanslı sazları birbirlerini örtmemesi sağlanmalıdır demiģtir. Burada Ud ile Kemençe ve Ney ile Tanbur birbirlerine zıt durumda sazlardır. Tonlama: - Efe Demiryoğuran; Tonlama için Ud kanalında 180 Hz ve çevresinin fazla olduğunu söylemiģtir. 63

64 - Naim Korudağ; Tonlama adına enstrümanların doğal Ģekli ile mikste yer alması gerektiğini söylemiģtir. - Murat BaĢaran; Tonlama ve miks için performansa hafif müdahale ederek belli bemlirsiz bir kompresör kullanılabilir demiģtir. - Ufuk Önen; Tonlama için miks sırasında bazı enstrümanları vurgulamak adına dinamik miks ile düģünebiliriz demiģtir. - Arda Eden; Tonlama için Eğer miksi daha çok overhead veya ambiant mikrofonları ağırlıklı olacak biçimde yapacak olursak, ben çalgıların bireysel mikrofonları ile alınan kanalların daha önde hatta detayları belli edecek düzeyde (mızrap, tel, parmak sesleri gibi) kullanılması taraftarıyım. demiģtir. Özellikle tanbur ve ud'un kıvrak mızrap hareketlerini duymak istiyor kulak, dolayısıyla çalgıların doğal yerleģimi gereği bas sesli çalgılar sağda, tiz sesli çalgılar ise solda kalıyor. - Ġlhan Harmancı; Tonlama için Ney in ne olursa olsun tonlamada gruba göre farklı düģünülmesi gerektiğini diğer kanalların da Ney den biraz uzakta kalabileceğini söylemiģtir. - Muharrem Naci Temiz; Tonlamayı mikse göre düģünerek daha yumuģak bir tonlama tercih edilebilir demiģtir. Reverb: - Efe Demiryoğuran; Ensemble olarak kaydedilen bu tür projeler için daha doğal ve açık hava konseri gibi bir reverb düģünülebilir. - Naim Korudağ; Yüksek tavanlı bir camii ya da bir saray bahçesinde örneklenmiģ reverb ün çok daha iyi olacağını söylemiģtir. - Murat BaĢaran; Genel reverb adına kemençeye ve neye daha fazla reverb uygulanabilir demiģtir. - Ġhsan Apça; Oda nın reverb ü bu kayıt için ideal zaten oda mikrofonları ambiyansa yansımıģ demiģtir. 64

65 - Ufuk Önen; Reverb ü daha geniģ dağıtıp miksi daha dinamik duyururdum demiģtir. - Arda Eden; Kubbeli büyük bir salonda seslendirilen Osmanlı müziği gibi bir reverb ile mikslenebilir demiģtir. - Ġlhan Harmancı; Yankısı daha geniģ uzayan ve alt frekansları daha yumuģak bırakan reverb seçilmelidir. Kesinlikle delay kullanılmamalıdır demiģtir. - Muharrem Naci Temiz; Reverb ü doğal düģünerek oda mikrofonuna göre renk katarak mikste gömerek kullanırdım demiģtir. Dinamik iģlemcilerin de gerek duyulmayacağını düģünmekteyim demiģtir. Mikrofonlama: - Efe Demiryoğuran; Enstrümanların rengi ve kayıtlar için mikrofon kaçaklarının azlığı, mikrofon seçimi ve mikrofonlama için ideal olduğunu söylemiģtir. Ud için mikrofon konumunu biraz daha uzakta tutulabilirmiģ demiģtir. Oda mikrofonları için yüksekliği enstrümanları daha fazla duyurmak için daha alçak konumlandırabileceğimizi söylemiģtir. - Naim Korudağ; Dalga boylarının dağılımına göre mikrofonlama için mikrofon ve enstrüman yakınlıklarını biraz daha seçerek konumlandıracağını söylemiģtir. Sweet spot noktaları kayıttan önce kulaklıkla bulup kayıt almak gibi mikrofonu en uygun yere koyacağını söylemiģtir. Oda mikrofonlarını ya daha alçak konumlandırmayı ya da panellerle odayı küçültme yoluna gidileceğini söylemiģtir. - Murat BaĢaran; Mikrofonlamaların gayet ideal olduğunu sadece ambiyans mikrofonlama için X-Y konumlandırma tercih edilebileceğini söylemiģtir. - Ġhsan Apça; Mikrofonlamaların gayet iyi seçildiğini ve mikrofon kaçaklarının çok az olduğunu söylemiģtir. - Ufuk Önen; Mikrofonlamayı gayet iyi ve kayıt kalitesini yüksek buldum demiģtir. - Arda Eden; Genel mikrofon seçimi ve mikrofonlamaları baģarılı bulduğunu ancak ben olsam Neumann U87 mikrofonunu tanbur için kullanır, Ney için küçük diyafram mikrofon tercih ederdim demiģtir. Overhead mikrofonları destekleyici olarak mikste geride kullanırdım demiģtir. Oda için ORTF düģünülebilir demiģtir. 65

66 - Ġlhan Harmancı; Genel olarak iyi tercihler yapılmıģ fakat Ney için küçük diyafram ve hatta mid frekansları altta olan dinamik mikrofon da düģünülebilir demiģtir. Mikrofon kaliteleri ve icracıların oturumu mikrofon kaçaklarını azaltmıģ ve oda mikrofonları kayıtta gayet iyi duyuluyor demiģtir. - Muharrem Naci Temiz; Mikrofonlama hakkında iyi tercihler yapıldığını Ney için dinamik tercihi olabileceğini ve oda mikrofonlaması için ise X-Y tekniği düģünülebileceğini söylemiģtir. 66

67 IV. BÖLÜM: BEĞENĠ ANKETĠ Bu bölümde stüdyo kayıtları ve miks önerisi sonrası röportajlardan çıkarılan tartıģma eksenleri doğrultusunda, 4.1 Beğeni Anketi Nasıl Yapıldı aģamasında belirlenen dar ve geniģ panorama, yakın ve uzak mikrofonlama ve farklı uzunlukta reverb (yankılama*) ile bir mekana yerleģtirme örneklerinin dinletildiği 162 kiģi ile yapılmıģ olan ve neticesinde demografik sonuçlar elde edilen bir beğeni anketi hazırlanmıģtır. Anket çalıģmasının baģlangıç aģamasında bu anketi dolduracak kiģilerin azami 3 ile 5 dakikalarını alacak pratik ve kısa sorular düģünülmüģtür. Bununla birlikte yapılan anket sonuçlarının değerlendirmesi aģamasında, kullanılan internet sitesinin sınırsız raporlama sunması ve demografik sonuçlar içermesi için beğeni anket hizmeti veren internet siteleri araģtırılmıģtır. Ġnternet ortamındaki anket sitelerinin çalıģma prensipleri daha çok reklam verme amaçlı uygulamalar içerdiği, sınırlı raporlamalarda (50 veya 100 kiģi) üst üyelik koģulu ile kullanım ücretlendirmesinin yapıldığı gözlemlenmiģtir. Kullanılan beğeni anketi sitesi dur. Bu sitenin hiç bir raporlama sınırı ve üst üyelik ücretlendirmesi yoktur. Tamamen kullanıcının hizmetine sunulmuģtur. Ücretsiz üyelik ile bu siteye istenildiğinde bağıģ veya banka havalesi yapılmaktadır. Elde edilen demografik sonuçların dökümünü PDF (TaĢınabilir Belge Biçimi) dosyası ile filtreleme, grafik çıktı, tüm anketin isim listesi dökümü ve cevapları bilgisayardan alınabilmektedir (ġekil 4.1 URL 14). 67

68 ġekil 4.1 Beğeni anketi için kullanılan internet sitesi (URL 14) 4.1 Demografik Sorular Nasıl Yapıldı Öncelikle sitesinden üyelik iģlemi oluģturulmuģtur. Yeni anket yarat (create new survey) sekmesi ile Celal Cıngıllıoğlu Lisans Bitirme Anket ÇalıĢması baģlığı altında beğeni anketi yapımına baģlanmıģtır. Hazırlanan sorular, aģağıdaki Ģekillerde siteye uygun türkçe fontlarda ve okunaklı cevap yazma boģlukları ile soru-cevap, soru-ģık, örnek linkler ve tercih etme, uyarı yazısı veya açıklama yapma seçenekleri içermektedir. BaĢlık oluģturulduktan sonra altında görüntülenen buraya yeni soru ekle (add new question here) ile ilk doldurulması istenen Ad Soyad, E-Posta kutucukları oluģturulmuģtur (ġekil 4.2). Yıldız * iģareti kullanılarak anket katılımcılarının bu iģaret ile mutlaka anket seçeneklerini doldurmaları hedeflenmiģtir. ġekil 4.2 Ad Soyad ve E-Posta oluşturma Sorularda demografik beğeni anketi değerlendirmeleri yapabilmek adına gruplamalar yapılmıģtır. Ġlk değerlendirme grubu Eğitim Durumu ve YaĢ aralıkları Ģeklinde yapılmıģtır. Eğitim durumu kutucuğunda Ġlköğretim, Lise, Önlisans/Lisans, Yüksek Lisans ve Doktora seçenekleri, yaģ kutucuğunda ise 15-25, 25-35, 35-45, 45-55, 55+ yaģ seçenekleri ile gruplamalar oluģturulmuģtur. Sonrasında ilk seçmeli soru olan 1) Klasik Türk Mûsikîsi dinlemeyi sever misiniz? kutucuğu eklenmiģtir. Cevabı Evet veya Hayır Ģeklindedir (ġekil 4.3). 68

69 ġekil 4.3 Gruplama ve seçenekli soru oluşturma örnek-1 Diğer değerlendirme gruplarında olan ikinci soruda 2) Ne sıklıkta klasik Türk Mûsikîsi dinlersiniz? ile Fırsat buldukça, Hergün, Haftada bir, Ayda bir, Çok nadir, Bu anket ile ilk kez seçenekleri sunulmuģtur. Böylelikle ankete katılanın ne sıklıkta klasik Türk müziği dinlediği hedeflenmiģtir. Bir kullanıcı kutucuklardan yalnızca tek bir seçenek iģaretleyebilir. Üçüncü gruplama sorusunda ise 3) Müzik arģivinizde yaklaģık kaç Plak/Kaset/CD/DVD mevcut? kutucuğu ile 1-25, 25-50, 50-75, , +100 adet müzik arģivi sorusu ile değerlendirme için müzik arģivi tahmini sayısı belirlenmek istenmiģtir (ġekil 4.4). 69

70 ġekil Gruplama ve seçenekli soru oluşturma örnek-2 Dördüncü soruda 4) Müzik aleti çalıyor musunuz? sorusu ile müzik aleti çalan ve çalmayan anket katılımcılarının gruplaması yapılmıģtır. Cevap Evet, Hayır Ģeklindedir. BeĢinci soruda 5) Evet ise hangi müzik aletini çalıyorsunuz? doldurmalı kutucuk sorusu ile dördüncü soruya maen Evet iģaretli cevaptan sonra hangi katılımcıların ne müzik aleti çaldığı saptanmaya çalıģılmıģtır. Dördüncü soruda Hayır iģaretleyenler beģinci soruyu boģ bırakmıģlardır. Altıncı soruda ise 6) Müzik ile ilginiz ne derecededir? sorusu yöneltilmiģtir. Burada amaç değerlendirmede daha net yorum yapılabilmek için Profesyonel müzisyenim, Amatör müzisyenim, Akademisyenim, Ses mühendisiyim, Prodüktörüm, Sanat yönetmeniyim, Dinleyiciyim, Hiç ilgim yok ve Diğer seçenekleri kullanılmıģtır. Ġki farklı meslek veya burada olmayan meslek grupları için diğer kutucuğuna açıklama yapabilmesi mümkündür (ġekil 4.5). 70

71 ġekil Gruplama ve seçenekli soru oluşturma örnek-3 En son soru olan yedinci soruya geçilmeden Son soruda ise size profesyonel ses kayıt stüdyosunda kaydedilmiģ ve bir Klask Türk Mûsikîsi eserinden alınmıģ örnekler dinleteceğim. bildirim kutucuğundan sonra bu beğeni anketi oluģumunun temel etmeni olan tartıģma ekseni konular belirlenmiģtir. Bu konularda iģlenen baģlıklar sırasıyla panorama yakın ve uzak mikrofonlama reverb tür Panorama Örnekleri Örneklerle dinletilmesi ve üç gruba ayrılmıģ sekiz farklı örnekten üçünün iģaretlenmesi hedeflenen soru yedinin 7) AĢağıdaki örneklerden hangisi sizce çalan müziğin tarzına uygun tınlamaktadır? sorusunun akabinde, a. Örnek 1 ve 2 den birini seçiniz seçme kutucuğu yer almaktadır. Dinletilen bu örnek 1 (URL 15) ve örnek 2 de (URL 16), anket katılımında hazırlanmıģ iki farklı panorama örneği yer almaktadır. Örnek 1 de dar panorama, ikincisinde geniģ panorama yapılmıģtır. Hiç bir örnek için anket katılımcılarına bilgi verilmemiģtir. Yalnızca tercih ettikleri örnekleri iģaretlemeleri istenmiģtir. Lütfen sağlıklı duyum elde edebilmeniz için stereo çıkıģı olan hoparlörler tercih kullanınız uyarı kutucuğu ile katılımcıların örnekleri stereo çıkıģı olan hoparlörde dinlemeleri istenmiģtir (ġekil 4.15). 71

72 Link (bağlantı) ile örneklerin dinletildiği internet sitesi dur. Bu sitenin tercih sebebi, her dinleyicinin hangi ip (internet protokol) numarası ile örnekleri dinlediği, tüm Dünya daki ülke istatisliklerinin ayrıntılı dökümü ve dosya yüklenim kalitesinin yüksek ve yüklenim kolaylığı imkanı sunmasıdır. Bu siteye yüklenen örnekler 368 kb/sn toplam bit sayısı, 44.1 khz ses örneklemesinde.wmv (windows media video) formatındadır. Zira youtube.com adresi wav (ses dalgası*) veya aiff (audio interchange file format) desteği vermediğinden, örnekler windows media maker 2.6 proframında uygun wmv yüksek formatında klipler halinde oluģturulmuģtur. Kliplerde Ġ.T.Ü T.M.D.K logosu ve yazısı kullanılmıģtır. Altında da örneğin numarası yazılmıģtır (ġekil 4.6). ġekil 4.6 Video kliplerde kullanılan İ.T.Ü T.M.D.K logosu ve numaralama Örnek 1 - Dar Panorama Dar panorama örneğinde anket katılımcısına sazların sıralanmaları değiģmeksizin dar yani peģpeģe oturum düzeni ile geniģ yani aralıklı oturumdan hangisini tercih edeceklerini saptamaya çalıģılmıģtır. Kemençe (-16), Ney (-8), Kanun (merkezde), Ud (+7) ve Tanbur (+15) konumunda panlanmıģtır ve Örnek 1 ve 2 de de Oda kanalı ve Yrd1 kanalı kullanılmamıģtır (ġekil 4.7). 72

73 ġekil 4.7 Soru 7 deki örnek 1 için dar panorama görünümü Eserin bir ile on ikinci saniyesi Logic Pro8 programında dar ve geniģ panorama yapıldıktan sonra, diğer bütünden kesilerek sadece bu bölüm örnek 1 ve 2 için wav formatında bounce (aktarma-çıkarma*) alınmıģtır. Her örneğin bounce aģamasında Logic Pro8 programı tarafından normalize edilmiģ olarak çıkarılmıģtır. Daha sonra sözü geçen wmv formatına aktarılmıģtır. Örnek 2 GeniĢ Panorama GeniĢ panorama örneğinde dar panoramanın tam tersi ve aynı sıralanım Ģekliyle sazların konumlamaları daha köģe ve ilk stereo duyumdan daha farklı algı yaratılmıģtır. Kemençe (-64), Ney (-16), Kanun (merkezde), Ud (+15), Tanbur (+63) konumunda panlanmıģtır (ġekil 4.8). Örnek 1 ve 2 yi sırayla dinleyen katılımcı stereo duyum farkını hemen faketmekte ve beğendiği örneği iģaretlemektedir. 73

74 ġekil 4.8 Soru 7 deki örnek 2 için geniş panorama görünümü Yakın ve Uzak Mikrofonlama Örnekleri Beğeni anketinde soru yediye ait olan b. Örnek 3 ve 4 ten birini seçiniz. baģlıklı kutucukta yakın ve uzak mikrofonlama örnekleri iģlenmiģtir. Dolayısıyla ankete katılanların panorama örneklerinden sonra duyumları farklı iki stereo duyum örneği sunulmuģtur. Örnek 3 te (URL 17) yakın mikrofonların geniģ panoramada konumlandırılması söz konusudur. Burada amaç Örnek 4 ün (URL 18) uzak mikrofonlamanın yakına kıyası beğeniye sunulmuģtur. Örnek 3 Yakın Mikrofonlama Yakın mikrofonlama anket projesinin, mikser sayfasındaki kanalların fader (artırıcı, kısaç*) değerleri her kanalda +6 db de bırakılarak ve geniģ panorama konumlarıyla hazırlanmıģtır. Bu örnekte oda mikrofonu kanalının fader i -6 db değerinde azaltılmıģtır. Burada amaç yakın mikrofonlamanın uzak mikrofonlara göre yani oda mikrofonlarına göre daha bariz duyum farkı elde edilmesi amaçlanmıģtır (ġekil 4.9). 74

75 ġekil 4.9 Soru 7 deki örnek 3 için yakın mikrofonlama görünümü Örnek 4 Uzak Mikrofonlama Bu örnekte de örnek üçteki durumun tam tersi etki yani yakın mikrofonlamalar geri planda ve uzak yani oda mikrofonları daha ön plandadır. Sazların konumlanmaları yani panoramaları geniģtir. Burada kemençe, ney, kanun, ud ve tanbur kanalları -6 db ye azaltılmıģ, oda mikrofonlaması olan altıncı kanal +6 db ye artırılmıģtır (ġekil 4.10). 75

76 ġekil 4.10 Soru 7 deki örnek 4 için uzak mikrofonlama görünümü Reverb Örnekleri Soru yediye ait son olarak gruplanmıģ seçeneklerde yazan, Örnek 5 (URL 19), Örnek 6 (URL 20), Örnek 7 (URL 21) ve Örnek 8 (URL 22) için reverb örnekleri sanal iģlemcilerle yaratılmaya çalıģılmıģ ve katılımcıların bu dört örnekten birinin beğenisine sunulmuģtur. Örnek 5 Sanal Reverb ĠĢlemcisiz Bu örnek için sanal reverb iģlemcisi kullanılmamıģtır ve gruplamanın ilk örneği niteliği olması itibarı ile dinleyiciye sadece oda mikrofonundan gelen ambiyans yankısı duyurulmuģtur. Diğer yakın mikrofonlama kanalları kanal 1,2,3,4 ve 5 (mute) kapalıdır. Oda kanalı fader değeri 0 db de bırakılmıģtır. Örnek 6,7 ve 8 de de aynı konum söz konusudur (ġekil 4.11). 76

77 ġekil 4.11 Soru 7 deki örnek 5 için sanal reverb işlemcisiz görünümü Örnek 6 Sanal Reverb ĠĢlemcisi 1.3s Villa Living Room Bu örneğe ait sanal reverb iģlemcisi, Logic Pro8 programında her alan Space Designer adı verilen sanal reverb iģlemcidir. Small Rooms alt dosya baģlığı altında 1.3s (saniye sönüm süresi) sanal yankı verebilen Villa Living Room adlı setup (kurulum) hazırlanmıģtır. Bu örnekte kullanılan reverb küçük bir oda yankısı düģünülerek tasarlanmıģtıır. Bu bir Osmanlı sarayının misafirhane veya kapalı asma balkonu yankısına yakın olabilir. Konu edilen yankılanma süreleri tamamen tahmini tercihtir. Fakat kullanılan sanal reverb, küçük bir oturma odasının yankılama örneği doğrultusunda tercih edilmiģtir. Yine beģinci örnekte olduğu gibi yalnızca oda kanalı (kanal 6) dinletilmiģ ve bu kanala Bus 1 üzerinden 1.3s Villa Living Room reverb ü yollanmıģtır (ġekil 4.12). 77

78 ġekil 4.12 Soru 7 deki örnek 6 için 1.3s Villa Living Room reverb görünümü Örnek 7 Sanal Reverb ĠĢlemcisi 1.9s Smaller Bright Örnek yediye ait sanal reverb iģlemcisi, yine Logic Pro8 programında sanal reverb bankasındaki Space Designer daki setup lardan, Medium Rooms sekmesinin içinde 1.9s (saniye sönüm süresi) Smaller Bright isimli iģlemcidir. Bu örnekte kullanılan sanal iģlemci 1.9 saniye sönüm süresi olan, orta (medium) büyüklükte bir konser salonu veya Osmanlı saraylarındaki yankısı yaklaģık 2 saniyeden daha uzun olmayan geniģ bir oda hayal edilmiģtir. Örnek 7 de kullanılan Smaller Bright adlı sanal reverb, bu düģünceye paralel duyum verebilmektedir. Örnek 6 ya göre örnek 7 nin sanal reverb algısının daha geniģ bir salon veya ambiyansı yüksek bir oda duyumu sağlayacağı, buna göre dinleyicinin duyum geniģliğinin artması hedeflenmiģtir. Bus 1 üzerinden oda kanalına Yrd 1 yollanmıģtır (ġekil 4.13). 78

79 ġekil 4.13 Soru 7 deki örnek 7 için 1.9s Smaller Bright reverb görünümü Örnek 8 Sanal Reverb ĠĢlemcisi 3.7s Ulm Chapel Anketin son örneği olan Örnek 8, projede yer alan programın hazır sanal reverb olan Space Designer a ait Big Rooms sekmesinin içindeki 3.7s (saniye sönüm süresi) Ulm Chapel sanal iģlemcisidir. Bu örnekte düģünülen sanal reverb, çok geniģ sönüm süresi olan büyük bir cami (örn. Süleymaniye Cami), geniģ ve yüksek tavanlı Osmanlı harem avlusu veya anbarları yankısıdır. Doğal olarak bu iki mekanda icra edilen seslerin sönüm süresi Örnek 5,6 ve 7 den daha uzundur. Ankette yer alan sekizinci örneğe ait sanal reverb iģlemci bir Ģapelin (büyük kilise) yankı süresidir. Oda kanalına Bus 1 den Yrd 1 deki sanal reverb iģlemcisi yollanmıģtır (ġekil 4.14). ġekil 4.14 Soru 7 deki örnek 8 için 3.7s Ulm Chapel reverb görünümü 79

80 Eksik veya boģ bırakılan sorular için sistem, tüm raporlarda ve grafiklerde noksan olanı kırmızı fontta boģ raporlama yazısı ile (empty report) uyarı vermekte ve o anket sonucunu silme (delete this report) iģlemi sunmaktadır. Site anket sonuçlarını etkileyici, dıģarıdan yapılacak iģleme izin vermez. Bu anket çalıģmasındaki eksik olan anket raporu sonuçları silinmiģ ve e-posta ile anket katılımcılarına ulaģılarak tekrar anketi doldurmaları istenmiģtir. Toplamda 173 olan kiģi sayısı bu durumlardan ötürü 162 kiģide sınırlanıp anket katılımına kapanmıģtır. Dilenildiğinde katılım için Ģifre (password) eklenilerek herkese ankete giriģ izni tek tek verilebilir. Fakat burada maksat hızlı ve kısa sürede anket katılımı olduğu ve raporlama çıktıları ve demografik değerlendirmeler aģaması için Ģifreleme, anket değerlendirmesi iģlemine değin uygulanmamıģtır. Soruların tamamının doldurulması ve demografik değerlendirmelerin sağlıklı yapılması için ankete katılanların soruları mutlaka doldurması istenmiģtir. Anketin sonuçlarının raporlanabilmesi için son sekmede Anketi Bitir eklenmiģtir (ġekil 4.15). Anketi doldurup bu sekmeye tıklayan kiģi, son olarak Anket çalıģmam için katkılarınızdan dolayı teģekkür ederim. mesajını almıģtır. 80

81 ġekil Gruplama ve seçenekli soru oluşturma örnek-4 81

82 V. BÖLÜM: BEĞENĠ ANKETĠ SONUÇLARI VE DEĞERLENDĠRME Bitirme çalıģmasının bu son bölümü, tüm anket değerlendirmelerinin yer aldığı beğeni anketi sonuçlarının demografik tablolarla anlatıldığı bölümdür. Yapılan stüdyo kaydı ile hazırlanan miks önerisi desteği doğrultusunda ses mühendislerinin tavsiyesi ve kritiklerini içeren röportajların neticesinde, bu beğeni anketinin sonuç ve değerlendirmeleri yapılmıģtır. Birçok gruplamalar yapılabilip değerlendirmeleri o gruplamalar içerisine alarak veya hariçten tutarak tabloları okumak mümkündür. Tüm değerlendirme grupları toplam 162 anket katılımcısı içinde tutularak yapılmıģtır. Dolayısıyla tüm katılımcıların isim listesi, e-posta ve tercihleri Ek-2 de verilmiģtir. Bu beğeni anketi sonuç ve değerlendirmeleri tamamen röportajlar ve tartıģma eksenleri baģlığıyla belirlenen, anket soru 7 deki; panorama (örnek 1 ve örnek 2), yakın ve uzak mikrofonlama (örnek 3 ve örnek 4), sanal reverb (örnek 5, örnek 6, örnek 7 ve örnek 8) örneklerinin ekseninde hazırlanmıģtır. Gruplamalar ve tercih değerlendirmesi bu örnek seçimlerine göre aģağıda mukayese edilmiģtir. BaĢlıca gruplamalar kısaca Ģöyle hazırlanmıģtır: Eğitim durumuna göre tercihler, yaģa göre tercihler, klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevenlerin veya sevmeyenlerin tercihleri, müzik aleti çalanların sayısına göre tercihler veya çalmayanların tercihleri ve son olarak toplamda soru 7 örneklerin 162 katılımcı üzerinden değerlendirmeleri yani tüm katılımcılar ile örnek sırasına göre değerlendirmeler mevcuttur. Gruplamalarla verilecek olan yüzde tabloları ve grup kiģi sayısı farklılıkları, filtreleme yöntemi ile anketin yapıldığı internet sitesi üzerinden çoğunluk kıyasına göre yazılmıģtır (URL 23). 82

83 5.1 Gruplama 1 Eğitim durumuna göre tercihler: Ġlk Öğretim Ġlk öğretim eğitimi almıģ olan grup 3 kiģidir. YaĢları ve arasındadır. Bu gruptaki 3 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekle birlikte, 2 kiģi fırsat buldukça ve biri haftada bir klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. 2 kiģinin 1-25 müzik arģivi, birinin adet arasındadır. Bu 3 kiģi müzik aleti çalmaktadır ve müzik ile ilgi dereceniz sorusunu amatör müzisyenim olarak iģaretlemiģtir. Bu grubun biri örnek 1 i ikisi örnek 2 yi, hepsi örnek 4 ü ve ikisi örnek 7 yi ve biri örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.1, 5.2 ve 5.3). ġekil 5.1 İlk öğretim grubunun tercih tabloları n.1 ġekil İlk öğretim grubunun tercih tabloları n.2 ġekil 5.3 İlk öğretim grubunun tercih tabloları n.3 83

84 Ġlk öğretim eğitimi almıģ olan eğitim durumu grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği geniģ panoramada, uzak mikrofonlamada ve 1.9s Smaller Bright sanal reverb iģlemcide dinlemeyi tercih etmiģlerdir Lise Lise eğitimi almıģ olan grup 19 kiģidir. Bunların altısı yaģ, beģi yaģ, üçü yaģ, dördü yaģ ve biri +55 yaģ aralığındadır. Bu gruptaki 18 kiģi klasik Türk Musikisi dinlemeyi sevmekle birlikte, 1 kiģi sevmemekte, 4 kiģi fırsat buldukça, 4 kiģi her gün, 2 kiģi haftada bir, 2 kiģi ayda bir, 6 kiģi çok nadir ve biri bu anket ile ilk kez klasik Türk Musikisi dinlemektedir. Müzik arģivi sayıları, 9 kiģinin 1-25, 4 kiģinin 25-50, 2 kiģinin ve 4 kiģinin +100 arasındadır. 11 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 8 kiģi çalmamaktadır. 3 kiģi profesyonel müzisyenim, 7 kiģi amatör müzisyenim ve 9 kiģi de dinleyiciyim seçeneğini seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 12 kiģi örnek 1 i, 7 kiģi örnek 2 yi, 9 kiģi örnek 3 ü, 10 kiģi örnek 4 ü, 9 kiģi örnek 5 i, 4 kiģi örnek 6 yı, 3 kiģi örnek 7 yi ve 3 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.4, 5.5 ve 5.6). ġekil 5.4 Lise grubunun tercih tabloları n.1 ġekil 5.5 Lise grubunun tercih tabloları n.2 84

85 ġekil 5.6 Lise grubunun tercih tabloları n.3 Lise eğitimi almıģ olan eğitim durumu grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği dar panoramada, uzak mikrofonlamada ve sanal reverb iģlemcisi olmadan dinlemeyi tercih etmiģlerdir Önlisans/Lisans Önlisans/Lisans eğitimi almıģ olan grup 89 kiģiden oluģmuģtur. Bunların 19 u yaģ, 63 ü yaģ, üçü yaģ ve dördü yaģ aralığındadır. Bu gruptaki 75 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekle birlikte, 14 kiģi sevmemekte, 44 kiģi fırsat buldukça, 6 kiģi hergün, 7 kiģi haftada bir, 10 kiģi ayda bir, 21 kiģi çok nadir ve biri bu anket ile ilk kez klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Müzik arģivi sayıları, 14 kiģinin 1-25, 21 kiģinin 25-50, 6 kiģinin 50-75, 11 kiģinin ve 37 kiģinin +100 arasındadır. 56 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 33 kiģi çalmamaktadır. 24 kiģi profersonel müzisyenim, 17 kiģi amatör müzisyenim, 2 kiģi akademisyenim, 3 kiģi ses mühendisiyim, 2 kiģi prodüktörüm, 1 kiģi sanat yönetmeniyim, 32 kiģi dinleyiciyim ve 8 kiģi diğeri seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 49 kiģi örnek 1 i, 40 kiģi örnek 2 yi, 48 kiģi örnek 3 ü, 41 kiģi örnek 4 ü, 27 kiģi örnek 5 i, 28 kiģi örnek 6 yı, 15 kiģi örnek 7 yi ve 19 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.7, 5.8 ve 5.9). 85

86 ġekil 5.7 Önlisans/Lisans grubunun tercih tabloları n.1 ġekil 5.8 Önlisans/Lisans grubunun tercih tabloları n.2 ġekil 5.9 Önlisans/Lisans grubunun tercih tabloları n.3 Önlisans/Lisans eğitimi almıģ olan eğitim durumu grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği dar panoramada, yakın mikrofonlamada ve 1.3s Villa Living Room sanal reverb iģlemcisi ile dinlemeyi tercih etmiģlerdir. 86

87 5.1.4 Yüksek Lisans Yüksek lisans eğitimi almıģ olan grup 46 kiģidir. Bunların 3 ü yaģ, 29 u yaģ, 8 i yaģ, 3 ü ve 3 ü +55 yaģ aralığındadır. Bu gruptaki 39 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekle birlikte, 7 kiģi sevmemekte, 19 kiģi fırsat buldukça, 5 kiģi hergün, 6 kiģi haftada bir, 4 kiģi ayda bir ve 12 kiģi çok nadir klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Müzik arģivi sayıları, 12 kiģinin 1-25, 4 kiģinin 25-50, 2 kiģinin 50-75, 7 kiģinin ve 21 kiģinin +100 arasındadır. 34 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 12 kiģi çalmamaktadır. 14 kiģi profersonel müzisyenim, 3 kiģi amatör müzisyenim, 2 kiģi akademisyenim, 3 kiģi ses mühendisiyim, 17 kiģi dinleyiciyim ve 7 kiģi diğeri seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 21 kiģi örnek 1 i, 25 kiģi örnek 2 yi, 28 kiģi örnek 3 ü, 18 kiģi örnek 4 ü, 12 kiģi örnek 5 i, 7 kiģi örnek 6 yı, 12 kiģi örnek 7 yi ve 15 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.10, 5.11 ve 5.12). ġekil 5.10 Yüksek Lisans grubunun tercih tabloları n.1 ġekil 5.11 Yüksek Lisans grubunun tercih tabloları n.2 ġekil 5.12 Yüksek Lisans grubunun tercih tabloları n.3 87

88 Yüksek Lisans eğitimi almıģ olan eğitim durumu grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği geniģ panoramada, yakın mikrofonlamada ve 3.7s Ulm Chapel sanal reverb iģlemcisi ile dinlemeyi tercih etmiģlerdir Doktora Doktora eğitimi almıģ olan grup 5 kiģidir. Bunların 4 ü yaģ ve 1 i yaģ aralığındadır. Bu gruptaki 3 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekle birlikte, 2 kiģi sevmemekte, 2 kiģi fırsat buldukça, 1 kiģi ayda bir ve 2 kiģi çok nadir klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Müzik arģivi sayıları, 3 kiģinin 1-25, 2 kiģinin +100 arasındadır. 4 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 1 kiģi çalmamaktadır. 3 kiģi amatör müzisyenim, 1 kiģi akademisyenim ve 1 kiģi dinleyiciyimi seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 2 kiģi örnek 1 i, 3 kiģi örnek 2 yi, 4 kiģi örnek 3 ü, 1 kiģi örnek 4 ü, 3 kiģi örnek 5 i, 1 kiģi örnek 7 yi ve 1 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.13, 5.14 ve 5.15). ġekil 5.13 Doktora grubunun tercih tabloları n.1 ġekil 5.14 Doktora grubunun tercih tabloları n.2 88

89 ġekil 5.15 Doktora grubunun tercih tabloları n.3 Doktora eğitimi almıģ olan eğitim durumu grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği geniģ panoramada, yakın mikrofonlamada ve sanal reverb iģlemcisi olmadan dinlemeyi tercih etmiģlerdir. ġekil 5.16 Gruplama 1 pasta dilim tercih yüzdeleri 89

90 5.2 Gruplama 2 YaĢ durumuna göre tercihler: yaģ: yaģ aralığından oluģan bu grup 30 kiģiden oluģmuģtur. Bunların 2 si ilköğretim, 6 sı lise, 19 u önlisans/lisans ve 3 ü yüksek lisans eğitimi almıģlardır. Bu gruptaki 27 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekle birlikte, 3 kiģi sevmemekte, 10 kiģi fırsat buldukça, 3 kiģi hergün, 4 kiģi haftada bir, 5 kiģi ayda bir, 7 kiģi çok nadir ve biri bu anket ile ilk kez klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Bu yaģ grubunun müzik arģivi sayıları, 8 kiģinin 1-25, 6 kiģinin 25-50, 1 kiģinin 50-75, 4 kiģinin ve 11 kiģinin +100 arasındadır. 25 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 5 kiģi çalmamaktadır. 7 kiģi profersonel müzisyenim, 12 kiģi amatör müzisyeni, 1 kiģi ses mühendisiyim, 6 kiģi dinleyiciyim ve 3 kiģi diğeri seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 15 kiģi örnek 1 i, 15 kiģi örnek 2 yi, 16 kiģi örnek 3 ü, 14 kiģi örnek 4 ü, 9 kiģi örnek 5 i, 8 kiģi örnek 6 yı, 7 kiģi örnek 7 yi ve 6 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.16, 5.17 ve 5.18). ġekil yaş grubunun tercih tabloları n.1 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n.2 90

91 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n yaģ aralığı grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği aynı kiģi sayılarında dar ve geniģ panoramada, yakın mikrofonlamada ve sanal reverb iģlemcisi olmadan dinlemeyi tercih etmiģlerdir yaģ: yaģ aralığından oluģan bu grup 102 kiģiden oluģmuģtur. Bunların 1 i ilköğretim, 5 i lise, 63 ü önlisans/lisans, 29 u yüksek lisans ve 4 ü doktora eğitimi almıģlardır. Bu gruptaki 86 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekle birlikte, 16 kiģi sevmemekte, 49 kiģi fırsat buldukça, 8 kiģi hergün, 9 kiģi haftada bir, 11 kiģi ayda bir ve 25 kiģi çok nadir klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Bu yaģ grubunun müzik arģivi sayıları, 26 kiģinin 1-25, 20 kiģinin 25-50, 7 kiģinin 50-75, 10 kiģinin ve 39 kiģinin +100 arasındadır. 66 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 36 kiģi çalmamaktadır. 28 kiģi profersonel müzisyenim, 16 kiģi amatör müzisyeni, 4 kiģi akademisyenim, 4 kiģi ses mühendisiyim, 1 kiģi sanat yönetmeniyim, 39 kiģi dinleyiciyim ve 10 kiģi diğeri seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 53 kiģi örnek 1 i, 49 kiģi örnek 2 yi, 58 kiģi örnek 3 ü, 44 kiģi örnek 4 ü, 34 kiģi örnek 5 i, 26 kiģi örnek 6 yı, 20 kiģi örnek 7 yi ve 22 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.19, 5.20 ve 5.21). ġekil yaş grubunun tercih tabloları n.1 91

92 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n.2 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n yaģ aralığı grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği dar panoramada, yakın mikrofonlamada ve sanal reverb iģlemcisi olmadan dinlemeyi tercih etmiģlerdir yaģ: yaģ aralığından oluģan bu grup 15 kiģiden oluģmuģtur. Bunların 3 ü lise, 3 ü önlisans/lisans, 8 i yüksek lisans ve 1 i doktora eğitimi almıģlardır. Bu gruptaki 13 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekle birlikte, 2 kiģi sevmemekte, 6 kiģi fırsat buldukça, 2 kiģi hergün, 1 kiģi haftada bir, 1 kiģi ayda bir ve 5 kiģi çok nadir klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Bu yaģ grubunun müzik arģivi sayıları, 3 kiģinin 1-25, 2 kiģinin ve 10 kiģinin +100 arasındadır. 8 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 7 kiģi çalmamaktadır. 4 kiģi profersonel müzisyenim, 2 kiģi amatör müzisyeni, 1 kiģi akademisyenim, 1 kiģi ses mühendisiyim ve 7 kiģi dinleyiciyim seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 7 kiģi örnek 1 i, 8 kiģi örnek 2 yi, 8 kiģi örnek 3 ü, 7 kiģi örnek 4 ü, 5 kiģi örnek 5 i, 2 kiģi örnek 6 yı, 3 kiģi örnek 7 yi ve 5 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.22, 5.23 ve 5.24). 92

93 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n.1 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n.2 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n yaģ aralığı grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği geniģ panoramada, yakın mikrofonlamada, aynı kiģi sayılarında sanal reverb iģlemcisi olmadan ve 3.7s Ulm Chapel sanal reverb iģlemcisi ile dinlemeyi tercih etmiģlerd ir yaģ: yaģ aralığından oluģan bu grup 11 kiģiden oluģmuģtur. Bunların 4 ü lise, 4 ü önlisans/lisans ve 3 ü yüksek lisanstır. Bu gruptaki 8 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekle birlikte, 3 kiģi sevmemekte, 4 kiģi fırsat buldukça, 1 kiģi hergün, 1 kiģi haftada bir, 4 kiģi çok nadir ve 1 kiģi bu anket ile ilk kez klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. 93

94 Bu yaģ grubunun müzik arģivi sayıları, 3 kiģinin 1-25, 2 kiģinin 25-50, 2 kiģinin 50 75, 2 kiģinin ve 2 kiģinin +100 arasındadır. 6 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 5 kiģi çalmamaktadır. 3 kiģi amatör müzisyeni, 7 kiģi dinleyiciyim ve 1 kiģi diğeri seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 7 kiģi örnek 1 i, 4 kiģi örnek 2 yi, 5 kiģi örnek 3 ü, 6 kiģi örnek 4 ü, 2 kiģi örnek 5 i, 3 kiģi örnek 6 yı, 2 kiģi örnek 7 yi ve 4 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.25, 5.26 ve 5.27). ġekil yaş grubunun tercih tabloları n.1 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n.2 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n yaģ aralığı grubunun demografik dağılıma göre tercihi, yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği dar panoramada, uzak mikrofonlamada ve 3.7s Ulm Chapel sanal reverb iģlemcisi ile dinlemeyi tercih etmiģlerdir. 94

95 yaģ: +55 yaģ aralığından oluģan bu grup 4 kiģiden oluģmuģtur. Bunların 1 i lise, 3 ü yüksek lisanstır. Bu gruptaki 4 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekle birlikte, 2 kiģi fırsat buldukça, 1 kiģi hergün ve 1 kiģi haftada bir klasik Türk Musikîsi dinlemek tedir. Bu yaģ grubunun müzik arģivi sayıları, 1 kiģinin 25-50, 1 kiģinin ve 2 kiģinin +100 arasındadır. 3 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 1 kiģi çalmamaktadır. 2 kiģi profesyonel müzisyenim, 1 kiģi dinleyiciyim ve 1 kiģi diğeri seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 3 kiģi örnek 1 i, 1 kiģi örnek 2 yi, 2 kiģi örnek 3 ü, 2 kiģi örnek 4 ü, 1 kiģi örnek 5 i, 1 kiģi örnek 7 yi ve 2 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.28, 5.29 ve 5.30). ġekil yaş grubunun tercih tabloları n.1 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n.2 95

96 ġekil yaş grubunun tercih tabloları n yaģ aralığı grubunun demografik dağılıma göre tercihi, yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği dar panoramada, aynı kiģi sayılarında yakın ve uzak mikrofonlamada ve 3.7s Ulm Chapel sanal reverb iģlemcisi ile dinlemeyi tercih etmiģlerdir. ġekil 5.32 Gruplama 2 pasta dilim tercih yüzdeleri 96

97 göre tercihler: 5.3 Gruplama 3 Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevenlere veya sevmeyenlere Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevenler: Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevenlerden oluģan bu grup 138 kiģiden oluģmuģtur. 3 ü ilköğretim, 18 i lise, 75 i önlisans/lisans, 39 u yüksek lisans ve 3 ü doktora eğitimi almıģlardır. 27 kiģi yaģ, 86 kiģi yaģ, 13 kiģi yaģ, 8 kiģi yaģ ve 4 kiģi +55 yaģ aralığındadır. Bu gruptaki 70 kiģi fırsat buldukça, 15 kiģi hergün, 16 kiģi haftada bir, 17 kiģi ayda bir ve 20 kiģi çok nadir klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Bu grubun müzik arģivi sayıları, 32 kiģinin 1-25, 27 kiģinin 25-50, 10 kiģinin 50-75, 18 kiģinin ve 51 kiģinin +100 arasındadır. 93 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 45 kiģi çalmamaktadır. 39 kiģi profersonel müzisyenim, 26 kiģi amatör müzisyeni, 5 kiģi akademisyenim, 5 kiģi ses mühendisiyim, 1 kiģi prodüktörüm, 7 kiģi dinleyiciyim ve 14 kiģi diğeri seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 70 kiģi örnek 1 i, 68 kiģi örnek 2 yi, 74 kiģi örnek 3 ü, 64 kiģi örnek 4 ü, 43 kiģi örnek 5 i, 35 kiģi örnek 6 yı, 30 kiģi örnek 7 yi ve 30 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.31, 5.32 ve 5.33). ġekil 5.33 Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevenler grubunun tercih tabloları n.1 ġekil 5.34 Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevenler grubunun tercih tabloları n.2 97

98 ġekil 5.35 Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevenler grubunun tercih tabloları n.3 Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevenler grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği dar panoramada, yakın mikrofonlamada ve sanal reverb iģlemcisi olmadan dinlemeyi tercih etmiģlerdir Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmeyenler: Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmeyenlerden oluģan bu grup 24 kiģiden oluģmuģtur. 1 i lise, 14 ü önlisans/lisans, 7 si yüksek lisans ve 2 si doktora eğitimi almıģlardır. 3 kiģi yaģ, 16 kiģi yaģ, 2 kiģi yaģ ve 3 kiģi yaģ aralığındadır. Bu gruptaki 1 kiģi fırsat buldukça, 21 kiģi çok nadir ve 2 kiģi bu anket ile ilk kez klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Bu grubun müzik arģivi sayıları, 8 kiģinin 1-25, 2 kiģinin 25-50, 1 kiģinin ve 13 kiģinin +100 arasındadır. 15 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 9 kiģi çalmamaktadır. 2 kiģi profersonel müzisyenim, 7 kiģi amatör müzisyeni, 1 kiģi ses mühendisiyim, 2 kiģi prodüktörüm, 11 kiģi dinleyiciyim ve 1 kiģi diğeri (etnomüzikolog) seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 15 kiģi örnek 1 i, 9 kiģi örnek 2 yi, 15 kiģi örnek 3 ü, 9 kiģi örnek 4 ü, 8 kiģi örnek 5 i, 4 kiģi örnek 6 yı, 3 kiģi örnek 7 yi ve 9 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.34, 5.35 ve 5.36). 98

99 ġekil 5.36 Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmeyenler grubunun tercih tabloları n.1 ġekil 5.37 Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmeyenler grubunun tercih tabloları n.2 ġekil 5.38 Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmeyenler grubunun tercih tabloları n.3 Klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmeyenler grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği dar panoramada, yakın mikrofonlamada ve 3.7 Ulm Chapel sanal reverb iģlemcisi ile dinlemeyi tercih etmiģlerdir. 99

100 ġekil 5.39 Gruplama 3 pasta dilim tercih yüzdeleri 5.4 Gruplama 4 Müzik aleti çalanlara veya çalmayanlara göre tercihler: Müzik aleti çalanlar: Müzik aleti çalanlara göre oluģan bu grup 108 kiģiden ibarettir. 3 ü ilköğretim, 11 i lise, 56 sı önlisans/lisans, 34 ü yüksek lisans ve 4 ü doktora eğitimi almıģlardır. 25 kiģi yaģ, 66 kiģi yaģ, 8 kiģi yaģ, 6 kiģi ve 3 kiģi +55 yaģ aralığındadır. Bu gruptaki 93 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekte, 15 kiģi ise sevmemektedir. 44 kiģi fırsat buldukça, 12 kiģi hergün, 10 kiģi haftada bir, 11 kiģi ayda bir, 30 kiģi çok nadir ve 1 kiģi bu anket ile ilk kez klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Grubun müzik arģivi sayıları, 21 kiģinin 1-25, 16 kiģinin 25-50, 8 kiģinin 50-75, 12 kiģinin ve 51 kiģinin +100 arasındadır. 40 kiģi profersonel müzisyenimi, 32 kiģi amatör müzisyenimi, 5 kiģi akademisyenimi, 6 kiģi ses mühendisiyimi, 2 kiģi prodüktörüm, 1 kiģi sanat yönetmeniyimi, 10 kiģi dinleyiciyimi ve 12 kiģi diğeri seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 53 kiģi örnek 1 i, 55 kiģi örnek 2 yi, 62 kiģi örnek 3 ü, 46 kiģi örnek 4 ü, 37 kiģi örnek 5 i, 25 kiģi örnek 6 yı, 22 kiģi örnek 7 yi ve 24 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.37, 5.38 ve 5.39). 100

101 ġekil 5.40 Müzik aleti çalanlar grubunun tercih tabloları n.1 ġekil 5.41 Müzik aleti çalanlar grubunun tercih tabloları n.2 ġekil 5.42 Müzik aleti çalanlar grubunun tercih tabloları n.3 Müzik aleti çalanlar grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği geniģ panoramada, yakın mikrofonlamada ve sanal reverb iģlemcisi olmadan dinlemeyi tercih etmiģlerdir Müzik aleti çalmayanlar: Müzik aleti çalmayanlar göre oluģan bu grup 54 kiģiden ibarettir. 8 i lise, 33 ü önlisans/lisans, 12 si yüksek lisans ve 1 i doktora eğitimi almıģlardır. 5 kiģi yaģ, 36 kiģi yaģ, 7 kiģi yaģ, 5 kiģi ve 1 kiģi +55 yaģ aralığındadır. Bu gruptaki 45 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekte, 9 kiģi ise sevmemektedir. 27 kiģi fırsat buldukça, 3 kiģi 101

102 hergün, 6 kiģi haftada bir, 6 kiģi ayda bir, 11 kiģi çok nadir ve 1 kiģi bu anket ile ilk kez klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Grubun müzik arģivi sayıları, 19 kiģinin 1-25, 13 kiģinin 25-50, 2 kiģinin 50-75, 7 kiģinin ve 13 kiģinin +100 arasındadır. 1 kiģi profersonel müzisyenimi, 1 kiģi amatör müzisyenimi, 49 kiģi dinleyiciyimi ve 3 kiģi diğeri (1 kiģi radyo programcısı) seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu gruptaki 32 kiģi örnek 1 i, 22 kiģi örnek 2 yi, 27 kiģi örnek 3 ü, 27 kiģi örnek 4 ü, 14 kiģi örnek 5 i, 14 kiģi örnek 6 yı, 11 kiģi örnek 7 yi ve 15 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.40, 5.41 ve 5.42). ġekil 5.43 Müzik aleti çalmayanlar grubunun tercih tabloları n.1 ġekil 5.44 Müzik aleti çalmayanlar grubunun tercih tabloları n.2 ġekil 5.45 Müzik aleti çalmayanlar grubunun tercih tabloları n.3 102

103 ġekil 5.46 Gruplama 4 pasta dilim tercih yüzdeleri Müzik aleti çalmayanlar grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği dar panoramada, aynı kiģi sayısı ile uzak ve yakın mikrofonlamada ve 3.7s Ulm Chapel sanal reverb iģlemcisi ile dinlemeyi tercih etmiģlerdir. 5.5 Gruplama 5 Tüm Katılımcı ve Soru 7 Örnekleri Tercihleri: Bu son genel demografi ve değerlendirme tercihleri, tüm katılımcıların yani 162 kiģinin beğeni anketi için doldurduğu herhangi bir gruplama veya herhangi bir örnekleme üzerinden baģka gruplamalar yapılmadan bütünün değerlendirmesidir. Ġstenildiğinde daha önceki gruplamalar adına sözü geçen örnekler veya sorular üzerinden daha farklı sonuçlara varılabilir. Bu baģlıkta sacede tek örnek üzerinden diğer tartıģma ekseni olan konular çerçevesinde değerlendirme yapılmıģtır. Bötlelikle bu bitirme çalıģmasının anket değerlendirmeleri baģlığı ile demografik tablolardan faydalanarak daha net sonuçlar elde edilmiģtir. 103

104 5.5.1 Tüm Katılımcı Tercihleri: Tüm anket katılımcılarından oluģan bu grup, 162 kiģiden oluģmuģtur. Bunların 3 ü ilköğretim, 19 u lise, 89 u önlisans/lisans, 46 sı yüksek lisans ve 5 i doktora eğitimi almıģlardır. Bunların 30 u yaģ, 102 si yaģ, 15 i yaģ, 11 i ve 4 ü +55 yaģ aralığındadır. Bu gruptaki 138 kiģi klasik Türk Musikîsi dinlemeyi sevmekle birlikte, 24 kiģi sevmemekte, 71 kiģi fırsat buldukça, 15 kiģi hergün, 16 kiģi haftada bir, 17 kiģi ayda bir, 41 kiģi çok nadir ve 2 kiģi bu anket ile ilk kezi seçerek klasik Türk Musikîsi dinlemektedir. Bu yaģ grubunun müzik arģivi sayıları, 40 kiģinin 1-25, 29 kiģinin 25-50, 10 kiģinin 50-75, 19 kiģinin ve 64 kiģinin +100 arasındadır. 108 kiģi müzik aleti çalmakta ve diğer 54 kiģi çalmamaktadır. 41 kiģi profersonel müzisyen, 33 kiģi amatör müzisyen, 5 kiģi akademisyenim, 6 kiģi ses mühendisiyim, 2 kiģi prodüktörüm, 1 kiģi sanat yönetmeniyim, 59 kiģi dinleyiciyim ve 15 kiģi diğeri seçerek müzik ile ilgilerini derecelendirmiģlerdir. Bu müzik ilgisi sorusu için hiç ilgim yok seçeneği tercih edilmemiģtir. Bu gruptaki 89 kiģi örnek 1 i, 77 kiģi örnek 2 yi, 89 kiģi örnek 3 ü, 73 kiģi örnek 4 ü, 51 kiģi örnek 5 i, 39 kiģi örnek 6 yı, 33 kiģi örnek 7 yi ve 39 kiģi örnek 8 i tercih etmiģlerdir (ġekil 5.43, 5.44 ve 5.45). ġekil 5.47 Tüm Katılımcı tercihleri tabloları n.1 ġekil 5.48 Tüm Katılımcı tercihleri tabloları n.2 104

105 ġekil 5.49 Tüm Katılımcı tercihleri tabloları n.3 Tüm katılımcı tercihleri grubunun demografik dağılıma göre; yukarıdaki tablolara bakılarak bu müziği dar panoramada, yakın mikrofonlamada ve sanal reverb iģlemcisi olmadan dinlemeyi tercih etmiģlerdir. ġekil 5.50 Tüm katılımcı tercihleri genel toplam yüzdeleri tablosu Soru 7 Örnekleri Genel Tercihler: Örnek 1 i yani dar panoramayı iģaretlemiģ 85 kiģinin; 43 ü örnek 3 ü (yakın mikrofonlama), 42 si örnek 4 ü (uzak mikrofonlama), 32 si örnek 5 i (sanal reverb yok), 19 u 105