OTC : Tezgah Üstü Piyasalar (Over the Counter Markets) IASB: Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (Financial Accounting Standards

Transkript

1 KISALTMALAR LİSTESİ UMS : Uluslararası Muhasebe Standartları UMS 39: Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçmeye İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı UMS 32: Finansal Araçlar: Sunuma İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı EUR : Euro USD: Amerikan Doları OTC : Tezgah Üstü Piyasalar (Over the Counter Markets) GAAP: Genel Kabul Görmüs Muhasebe İlkeleri (Generally Accepted Accounting Principles) IASB: Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (Financial Accounting Standards Board) UFRS (IFRS): Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (International Financial Reporting Standards) UMS 21: Kur Değişiminin Etkilerine İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı UFRS 4: Sigorta Sözleşmlerine İlişkin Tükiye Raporlama Standadı 1

2 SUNUŞ Türev Ürünlerinin Muhasebeleştirilmesi konulu dönem projesinin amacı finansal risklere karşı bir korunma aracı olarak ortaya çıkan türev ürünlerin (forward, swap, futures, opsiyon) muhasbeleştirilme esaslarını incelemektir. Bu amaçla türev ürünlerin kayda alınması, değerlenmesi ve gelir tablosu ve bilançoya yansıtılması konulu 39 Numaralı Uluslararası Muhasebe Standardı ile Finansal Araçlar: Mali Tablolarda Gösterim ve Açıklamaları konulu UMS 32 incelenecek ve muhasebeleştirilme örnekleri ortaya konmuştur. UMS 39 türev ürünleri de içeren tüm parasal varlık ve yükümlülüklerin muhasebeleştirlme, kayıttan çıkarma ve değerleme esaslarını içeren ilk uluslararası muhasebe standardıdır. Bu standart türev ürünlerin rayiç değerleri üzerinden yeniden değerleme gerekliliğini ve rayiç değer değişikliklerinden kaynaklanana kar ya da zararların da bilanço içinde gösterilmesi gerekliliğini ortaya koymuştur. Uluslararası muhasebe standartları 2005 yılından itibaren tüm Avrupa Birliğine dahil ülkeler tarafından kullanılmaya başlanan ilkeler seti olması açısından önemlidir. 2

3 1.1 GİRİŞ 1970 li yıllarda Bretton Wood sisteminin çöküşünden sonra Dalgalı Kur Sistemine geçilmesi, işletmelerin fiyat ve faizlerde büyük dalgalanmalara maruz kalmasına ve gelecekle ilgili belirsizliklerin büyümesine neden olmuştur. Bir yandan da değişen piyasa şartları, teknolojik gelişmeler ve uluslararası finanasal ilişkilerin artması, dünya finanasal piyasalarının birbirine bağlanarak tek bir piyasa haline gelmesi, bu piyasadaki değişkenliğin hızla artmasına ve ülkelerarası geçişkenliğin kolaylaşmasına neden olmuştur. Faiz oranları döviz kurları ve mal fiyatlarındaki dalgalanmaların yaratığı risklerde korunma ihtiyacına mevcut finanasal ürünlerin yeterice cevap verememesi para ve sermaye piyasalarında yeni finansal ürünlerin ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur li yılların ortalarından itibaren sabit kur sisteminden vazgeçilmesinin yarattığı kur ve faiz dalgalanmaları, döviz ve para piyasalarında faaliyette bulunan finansal aktörlerin, paranın iç ve dış fiyatında ortaya çıkabilecek kayıplara ilişkin riskleri en aza indirebilmek amacıyla, yeni bir takım finansal enstrümanlara ihtiyaç duymaları uzunca bir süredir ekonomik hayatın farklı alanlarında sıklıkla kullanılmakta olan vadeli işlem kavramının, finans sektöründe de değişik enstrümanlar aracılığıyla kullanılmaya başlanmasına neden olmuştur. Bir başka ifadeyle, sabit kur sisteminin çökmesinden sonra, paranın iç ve dış fiyatına ilişkin belirsizlikler, risk yönetimi kavramını işletme yönetimleri için birincil önemde bir konu haline getirmiş; hedging olarak adlandırılan, riskten korunmayı amaçlayan işlemler ve sözü edilen dalgalanmaların yönünü doğru tahmin ederek, gelecekteki değişikliklerden kar etme 3

4 amaçlı spekülasyonlar, işletmelerin aktif/pasif yönetimlerinde önemli enstrümanlar haline gelmiştir. 1.2 FİNANSAL RİSKİN TANIMI Bir finansal sistem, menkul kıymetlerin ticaretinin yapıldığı ve her türlü finansal kontratın şartlarının yerine getirildiği menkul kıymet piyasalarından ve ödemeler sisteminden oluşur. Finansal sistemin temek görevi, ekonomik kaynakların dağılımını ve kullanımını sağlamak ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunmaktır. Risk beklenenin olmama olasılığıdır. En genel tanımlamayla işletmelerin maruz kaldıkları riskler beş başlıkta incelenebilir. Bu riskler; döviz riski, faiz riski, likidite riski, piyasa riski ve düzenleme riskidir. 1. Döviz riski: Döviz riski, ulusal para biriminin yabancı paralar karşısında değerinde meydana gelebilecek olumlu veya olumsuz değişimlerdir. 2. Faiz riski: Yatırım yapılan kıymetin fiyatının piyasadaki faiz oranlarından olumsuz olarak etkilenmesi durumunda oluşan risktir. Bu risk herhangi bir yatırımdan beklenen getiriyi olumlu veya olumsuz yönde etkileyebilmektedir. 3. Likidite riski: Likidite riski, belli bir dönemde elde edilecek nakit giriş ve çıkıslarının dengesizliği sonucunda nakit girşlerinin nakit çıkışlarını karşılayamama riskidir. Bu durumla karşı karşıya kalan işletmenin nakit sağlamak amacıyla katlandıkları maliyet karlılıklarını da olumsuz etkilemektedir. 4. Piyasa riski: Bilanço içi ve bilanço dışı hesaplarda tutulan pozisyonlarda, finansal piyasadaki dalgalanmalardan kaynaklanan piyasada meydana gelen 4

5 beklenmeyen olumsuz dalgalanmaların sebep olduğu kayıp nedeniyle zarar etme ihtimalini veya beklenenden düşük seviyedeki kar halini ifade eder. 5. Düzenleme riski: Düzenleme riski; mahkemelerin, düzenleyici otoritelerin veya yetkili herhangi bir kamu kurumunun aldıgı bir karardan dolayı zarara uğrama riskidir. 1.3 VADELİ İŞLEM PİYASALARI TARİHİ VE GELİŞİMİ Günümüzdeki modern vadeli işlem piyasalarının başlangıcı Milet li filozof Thales e kadar uzanmaktadır. Milet li filozof Thales in zeytin hasadının artacağını öngördüğü dönemlerde, zeytinyağı üretme atölyelerini önceden kiralama hakkını satın alıp, hasat gerçekleştikten sonra zeytinyağı atölyelerine olan talep artınca yüksek fiyatlarla tekrar kiraya verdiği söylenir. Bu günkü anlamda vadeli işlem sözleşmelerine benzer ilk uygulama 1697 yılında Japonya da Dojima vadeli işlem piyasalarında pirinç üzerine yapılan anlaşmalarla ortaya çıkmıştır. Japonya daki toprak sahipleri elde edecekleri pirinç hasılatını teminat olarak gösterip, para gibi elden ele dolaşan senetler kullanmışlardır. Pirinç fiyatlarında meydana gelen değişmelere göre bu senetlerin fiyatları da değişmiştir. 1 Ancak modern anlama vadeli işlem piyasalarının başlangıcı Amerika nın Chicago kentindeki ticaret borsasına dayanmaktadır. Başlangıçta Chicago kenti ulaşım imkanları nedeniyle çevrede yetişen tarımsal ürünlerin depolanıp ticaretinin yapıldığı 1 Çetin Ali Dönmez, Başaran Yaman, Doğru Güzin, Uğur Sedat, Finansal Vadeli İşlem Piyasalarına Giriş, İstanbul: İMKB, 2002, s:1 5

6 bir yer haline gelmişti. Tarımsal ürünlerin talebindeki dalgalanmalar sonucu fiyatların yılın belli bir dönemi çok düşük, diğer dönemlerde çok yüksek seyretmektedi. Ya üreticiler zarar ediyor ya da aranan mal piyasalarda bulunmuyordu. Karşılıklı güvene dayanan sözleşmeler yapılıyor ancak fiyat aleyhine olan taraf yükümlülüğünü yerine getirmeyebiliyordu. Geleceğe yönelik sözleşmeler tam olarak ihtiyaca cevap veremedi. 3 Nisan 1848 yılında 83 tüccar bir araya gelerek Chicago Board of Trade i (CBOT) kurdular. Gelecekteki teslimatlara yönelik sözleşmeler kullanılmaya başlandı. İlk kayıtlı gelece yönelik sözleşme (Forward) 1851 yılında kilo mısır üzerine yapıldı. 2 Tarafların yükümlülüklerini yerine getirmemesine karşın borsanın garantör olması kararlaştırıldı. Borsa bu garantiyi alıcı karşısında satıcı, satıcı karşısında alıcı konumuna geçerek ve işlem yapan taraflardan teminat alarak vermeye başladı. Sözleşmeler kalite, miktar, teslim yeri, vade açısından standart hale getirildi.1970 li yıllara kadar Amerika da sadece tarımsal ürünler üzerine vadeli işlem sözleşmeleri işlem gördü yılında Bretton Woods Sisteminin terk edilmesi ile birlikte döviz kurları ve faiz oranlarındaki dalgalanmalın doğruduğu risklerden korunmak amacıyla vadeli işlem sözleşmeleri finansal araçlara da uygulanmaya başlandı. 3 Piyasalarda ortaya çıkan ilk türev ürünler forward, swap, future ve opsiyon işlemleridir. Zamanla değişen ve gelişen mali piyasalar doğrultusunda türev ürünler de değişikliğe 2 Chicago Board of Trade, Our History, 2008, 3 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB), Türev Araçlar Lisanslama Rehberi, Kasım 2007, s.14 6

7 uğrayarak, bu ürünlerin çeşitli varyasyonları ile kombinasyonları piyasa katılımcılarının ihtiyaçları doğrultusunda geliştirilmeye başlandı. Öte yandan, hisse senedi endeksine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri, büyük hisse senedi portföyleri taşıyan kişi ve kurumların, hisse senedi fiyat riskinden korunabilmelerini sağlamak amacıyla ilk olarak, 1982 yılında, Kansas Şehri Ticaret Kurulu (Kansas City Board of Trade) tarafından, 1700 hisse senedine dayalı Value Line adını taşıyan endeks dikkate alınarak devreye sokuldu. Daha sonra S&P 100, S&P 500, Russell 3,000, Nikkei Dow, Hang Seng vb. endeksler üzerine yazılan futures sözleşmeler uluslar arası yatırımcıların tarafından kullanılmaya başlandı TÜREV ÜRÜNLERIN SINIFLANDIRILMASI Finansal piyasalar, gerçekleştirilen alım-satım işlemi sonucunda el değiştiren kıymetlerin vadesine bağlı olarak spot ve türev piyasalar olmak üzere ikiye ayrılır. Türev piyasalar, ilerideki bir tarihte teslimatı veya nakit uzlaşması yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapıldığı piyasalardır. 5 En genel anlamda, vadeli işlem kavramı ile gelecekte belli bir anda teslimatı yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden belirlenen koşullarla alım satımının yapılması kastedilmektedir. Vadeli işlem kavramı içerisinde değerlendirilen forward, futures ve opsiyon işlemlerinden futures ve opsiyon sözleşmeleri organize borsalar aracılığıyla işlem görmekte iken forward sözleşmeler 4 İhsan ERSAN, Finansal Türevler 5 TSPAKB, Menkul KıymeYTLer ve Diğer Sermaye Piyasası Araçları, Sermaye Piyasası FaaliyeYTLeri İleri Düzey ve Türev Araçlar Lisans Eğitmi, Ekim s.46 7

8 bankalar ile müşterileri arasında tezgah üstü (over the counter) düzeyde alınıp satılabilmektedirler. Risk yönetiminin temel enstrümanlarından birisi olan vadeli işlem kavramının finans piyasaları açısından taşıdığı önemin, artan küreselleşme ve teknolojik ilerlemenin sağladığı yeni imkanlar dikkate alındığında giderek artacağını tahmin etmek pek de zor olmayacaktır. Türev ürün; değerini ve fiyatını bağlı olduğu başka bir finansal araçtan alan çok çeşitli ürünleri tanımlamak için kullanılır. 6 Türev ürünler bugün çok kapsamlı bir çeşitliliğe ulaşmıştır. Ancak türev ürünleri yine de temel olarak iki başlık altında sınıflandırılabilir. Birincisi, genellikle forward ve swap işlemlerini kapsayan ve tezgah üstü işlemler olarak (Over The Counter- OTC) adlandırılan, düzenli piyasaları bulunmayan, bir başka deyişle düzenli bir borsada işlem görmeyen finansal ürünlerdir. Forward sözleşmeler ve swap işlemleri türev piyasalarda büyük oranda kullanılan finansal araçların başında gelmektedir. Bu işlemler taraflar arasında gerçekleşen, tutar, vade veya diğer teknik konuları tarafların ihtiyaçlarına göre belirlenen işlemlerdir. Bunlara ilave olarak ikinci grup ise gelecek sözleşmeleri (futures contracts) ve opsiyon sözleşmeleri (option contracts) kapsayan, düzenli piyasaları bulunan ve borsada işlem gören finansal araçlardır. Futures ve Opsiyon işlemler yaygın olarak kullanılan diğer finansal araçlardır. 6 Loader, David, Clearing and SetYTLement of Derivatives, Elsevier Butterworth Heinemann Publications, Great Britain, 2005, s.11 8

9 Ancak bunların dışında da türev ürünler de mevcuttur. Bu sözleşmelere egzotikler denilmektedir. Bu kontratlar birden fazla türev işlemini içinde barındırır. Bu gruba swaptions yani hem swap hem de opsiyon içeren sözleşmeler örnek gösterilebilir. Vadeli işlem sözleşmelerine ilişkin olarak, sözleşmelerin işlem gördüğü borsalar tarafından bazı standartlar getirilmesi söz konusudur. Bu standartlar aşağıda ana hatları ile belirtilmiştir. 1. Sözleşmenin Vadesi: Sözleşmeye konu ürünün nakit uzlaşmasının veya fiziki takasının yapılacağı zamandır. Genellikle standart vadeler; Ocak, Şubat ve Mart döngüleri olarak belirlenmekle birlikte, bu konuda farklı ülkelerde farklı uygulamalar olabilmektedir. 2. Sözleşme Büyüklüğü: Sözleşmeye konu ürünün standartlaştırılmış minimum işlem miktarıdır. 3. Teslim Şekli: Vade sonunda sözleşmeye konu ürün bazında teslimatın fiziki teslim veya nakit uzlaşma yöntemlerinden hangisi yoluyla yapılacağını ifade eder. 4. Uzlaşma Fiyatı: Sözleşme türü bazında belirlenen ve hesap bazında günlük kar/zarar ve teminat yükümlülüklerinin hesaplanmasında kullanılan fiyattır. 5. Son İşlem Günü: Vadeli piyasada işlem yapılabilen son işgünüdür. 6. Teminat Oranları: Vadeli işlem sözleşmesinde pozisyon alanların, işlemin başlangıcında ve devamında hesaplarında bulundurmaları gereken başlangıç ve sürdürme teminat oranıdır. 9

10 7. Fiyat Adımları: Vadeli işlem sözleşmesinde, sözleşme fiyatında gerçekleşebilecek en küçük fiyat hareketidir. 2.1 ULUSLARARASI MUHASEBE STANDARTLARI Genel olarak bakıldıgında, küresel piyasalarda muhasebe ve finansal raporlama sistemleri ile ilgili iki temel ekol bulunmaktadır. Bunlar; Amerika Birleşik Devletlerinde (ABD) geçerli olan ve Finansal Muhasebe Standartları Kurulu (FASB) tarafından oluşturulan Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri (GAAP) ile Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (IASB) tarafından oluşturulan Uluslararası Muhasebe Standartları (IAS) ya da yeni adıyla Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (IFRS) dır. Ancak FASB düzenlemelerinde yer alan Amerikan GAAP da, IASB tarafından yayınlanan Uluslararası Muhasebe Standartları na yakınlaştırılması çalışmaları yapılmaktadır. Uluslararası muhasebe Standartları 2005 yılından itibaren tüm Avrupa Birliğine dahil ülkeler tarafından kullanılmaya başlanan ilkeler setidir. Aynı zamanda Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu da Uluslararası Muhasebe Standartlarını benimsemiştir. Bu nedenle IASB tarafından oluşturulan muhasebe Standartları bu çalışmada da esas alınmıştır. IASB, finansal tablolarda, şeffaf ve karşılaştırılabilir bilgiyi sağlayan, tek ve yüksek kalitede, anlaşılabilir ve uygulanabilir, küresel muhasebe Standartları geliştirmeyi amaçlamaktadır. Kurul ayrıca, ulusal muhasebe standardı belirleyicileri ile birlikte çalısarak, dünya genelinde muhasebe Standartlarını birbirine yakınlaştırmayı da amaçlamaktadır. IASB, finansal raporlama Standartlarını, dünyada etkin olarak uygulanabilecek nitelikte, basit ve anlaşılabilir olarak hazırlamaktadır. Ayrıca, 10

11 IASB'nin en önemli görevlerinden biri de, ortaya çıkan uygulama sorunları karşısında, güncelleme ihtiyacı gerektiğinde, standartlarda gerekli görülen değisiklikleri yapmaktadır. IASB bağımsız ve özerk muhasebe Standartları hazırlama ve yayınlama konusunda genel kabul görmüş tek otoritedir. 7 IASB tarafından, finansal araçların raporlanmasına ilişkin iki ayrı düzenleme yapılmıstır. Bunlar; UMS 32 Finansal Araçlar: Mali Tablolarda Gösterim ve Açıklamalar UMS 39Finansal Araçlar: Mali Tablolara Alınma ve Degerleme standartlarından oluşmaktadır. UMS 39 un amacı finansal varlıkların, finansal borçların ve finansal olmayan kalemlerin alım veya satımına ilişkin sözleşmelerin muhasebeleştirme ve ölçülmesine yönelik ilkeleri belirlemektir. Finansal araçlarla ilgili bilgilerin sunumuna ilişkin hükümler ise UMS 32 Finansal Araçlar: Sunum Standardında yer almaktadır. Finansal araçlara ilişkin olarak kamuoyuna yapılması gereken açıklamalara yönelik hükümler ise TFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar Standardında yer almaktadır. 2.2 TÜREV İŞLEMLERE MUHASEBE İLKELERİ Türev ürünlerin muhasebeleştirilmesinde genelde finansal araçların bilançoda gösterilmesi ve finansal borçların açıklanması ile ilgili 32 Numaralı Uluslararası Muhasebe Stadardı, finansal araçların kaydı, değerlemesi ve finansal bilgilerin 7 International Accounting Standards Board Web Siresi, About Us, Organisational Structure,

12 açıklanması ile ilgili 39 Numaralı Uluslararası Muhasebe Stadardı; özelde ise Sermaye Piyasası ve Vergi Mevzuatı, Türk Ticaret Kanunu, Banka Tekdüzen Muhasebe Sistemi Gözönünde bulundurulur. 8 Türev ürünler şarta bağlı haklar ve yükümlülükler yarattığı için bu ürünlere bağlı gelişmelerin nazım hesaplarda detaylı bir şekilde takip edilmesi öngörülmüştür. Değerlemeye ilişkin sorunların çözümünde ise, işletmelerin bu sözleşmelere taraf olma amaçları göz önünde bulundurulmuştur. Korunma amaçlı sözleşmeler, riski ortadan kaldırmak, azaltmak veya bir başkasına yansıtmak amacıyla kullanılır ve riskten korunma muhasebesinin uygulanmasını gerektirir. Riskten korunma muhasebesi, riskten korunma amacıyla kullanılan sözleşmelerin muhasebeleştirilmesinde bu sözleşmelerin değerinde meydana gelen değişmelerin gelir tablosuna yansıtılma zamanı ile riske maruz pozisyonun değerinde meydana gelen değişmelerin ortaya çıktığı zaman arasında denklik sağlanması sürecidir. Korunma amaçlı olmayan sözleşmelerin alım-satımı ise, spekülasyon amaçlı işlem olarak kabul edilir. 9 Türev ürünlerle ilgili olarak uygulanacak olan muhasebe politikalarına esas olarak 32 nolu Finansal Arçlar Açıklama ve Sunuş, 39 nolu Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi ve Değerlemesi başlıklı uluslararası muhasebe standardı hükümleri ve Türkiye Muhasebe Standartları kurulunun konu ile ilgili hükümleri dikkate alınmalıdır. Bu çerçevede, sözleşme tarihinde gerçek bir değer hareketine 8 ÖRTEN,R., ÖRTEN, İ., Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe Uygulamaları, Ankara, Gazi Kitapevi 2001.s.7 9 Spk Serı Xı 19 Numaralı Vadelı İşlem Muhasebesi Tebliği 12

13 neden olan finansal olaylar bilanço asli hesaplarında izlenirken, gerçek bir değer hareketine neden olmayan finansal olayların ise bilanço dışında nazım hesaplara izlenmesi benimsenmiştir. Sözleşme tarihi ile teslim tarihi arasında meydana gelen değer değişimlerinin ise dönem içinde veya dönem sonunda dikkate alınacağı öngörülmektedir. Genel İlkeler Türev ürünlerin muhasebeleştirilmesinde; (i) (ii) (iii) Kazanç ve kayıpların kayda alınmasında ihtiyatlılık Gelir ve giderin igili oldukları dönemle ilişkilendirilmesinde dönemsellik Mali olaylara ilişkin muasebe kayıtlarının yapılmasında özün önceliği kavramlarından yararlanılır. 2.3 ULUSLARARASI MUHASEBE STANDARTLARININ KAPSAMI TÜREV İŞLEMLERE İLİŞKİN HÜKÜMLERİ UMS 39 türev ürünü aşağıdaki üç özelliği sağlayan ve standardın kapsamı içinde kalan ürünler olarak tanımlamaktadır. 1. Belirli bir faiz oranında, finansal araç fiyatında, mal bedelinde, döviz kurunda, fiyat veya oran endeksinde, kredi derecesi veya kredi endeksinde ya da başka bir değişkende veya sözleşmenin taraflarından birine özgü olmayan finansal olmayan bir değişkende (bazen sözleşmeye konu olan olarak da adlandırılır) meydana gelen bir değişiklik karşısında değeri değişmektedir; 13

14 2. Net bir başlangıç yatırımı gerektirmemekte veya piyasa koşullarındaki değişikliklere benzer tepki vermesi beklenen diğer türden sözleşmelere göre daha az bir net başlangıç yatırımı gerektirmektedir; ve 3. Gelecek bir tarihte ödenecektir. Hem UMS 32 hem de UMS 39 da karışıklığa yol açmamak adına bazı finanasal varlıkların bu Standartların dışında olduğunu belirtilmesine ihtiyaç duyulmuştur. Bu finansal varlıklar; 10 İştirakler, bağlı ortaklıklar ve joint ventures yatırımlar. İşverenlerin çalışanlara sağladığı özlük haklarından kaynaklanan hakları ve yükümlülükleri. Sigorta poliçeleri ile belirlenen haklar ve yükümlülükler. Birleşme işlemlerinde şarta bağlı hükümler içeren sözleşmeler. İklime dayalı, coğrafi veya diğer fiziki degişkenlere dayanan bir ödeme gerektiren sözleşmeler. Ancak, iktisap tarihini takip eden 12 ay içerisinde elden çıkarılmak amacıyla elde tutulanlar gibi, diğer Uluslararası Muhasebe Standartlarında UMS 32 ve UMS 39 hükümlerinin uygulanacağı belirtilen iştirak, bağlı ortaklık veya müşterek yönetime tabi işletmelerdeki yatırımlar; sigorta poliçesi şeklinde düzenlenmekle birlikte esas olarak finansal risklerin transferini içeren finansal araçlar ile diğer bazı finansal 10 UMS 32: Finansal Araçlar: Sunuma İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı & UMS 39: Finansal Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçmeye İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı 14

15 araçların UMS 32 ve UMS 39 hükümlerine tabi oldukları düzenlenmiştir. Aşağıda belirtilen kalemler ise sadece UMS 39 un kapsamı dışında tutulmuştur; Kiralama işlemlerine ilişkin haklar ve yükümlülükler. İşletme tarafından ihraç edilen opsiyonlar, varantlar ve sermaye olarak sınıflandırılan diğer finansal araçlar dahil, hisse senetleri. İlk mali tablolara alınmadan sonraki değerlemelerle ilgili olarak; bir borcun vadesinde ödenmemesi nedeniyle finansal aracı elinde bulunduran tarafın katlanacağı zararları karşılamak üzere belirli ödemelerin yapılmasını sağlayan finansal garanti sözleşmeleri. Spekülatif amaçlı olarak tutulanlar hariç, nakitle veya diger finansal araçlarla netleştirilmek suretiyle ifa edilemeyen borç taahhütleri. UMS 39, ilgili türev ürün UMS 32 de yer verilen işletmeye ait özkaynağa dayalı finansal araç tanımını karşılamadığı sürece, bağlı ortaklık, iştirak veya iş ortaklığındaki payları konu alan türev ürünler için de uygulanır. Kiralama işlemlerinde saklı türev ürünler, UMS 39 un saklı türev ürünlerle ilgili hükümlerine tabidir. İlgili türev ürünün kendisinin UFRS 4 Sigorta Sözleşmeleri Standardında tanımlanan türdeki bir sigorta sözleşmesi değilse, UFRS 4 kapsamında bulunan saklı türev ürünlerin ölçüm ve muhasebeleştirilmesinde de UMS 39 uygulanır. 15

16 Nakit olarak veya başka bir finansal aracın teslim edilmesi ya da ihraç edilmesi ile net olarak ödenebilen kredi taahhütleri türev ürünlerdir. Bu nedende UMS 39 kapsamına girerler. Türev ürünler spekülatif veya finansl riskten korunma (hedging) amaçlı yapılabilmektedir. UMS 39 a göre finansl riskten korunma amaçlı yapılan vadeli işlem sözleşmelerinin finansal riskten korunma konusu kalemin gerçeğe uygun değerinde veya nakit akışlarında meydana gelen ve korunulan finansal riskle ilişkilendirilebilmesi gerekmektedir SAKLI TÜREV ÜRÜNLER Ayrıca UMS 39 da saklı (gömülü) türevlerin de tanımı yapılmıştır. Buna göre Saklı türev ürün, türev olmayan bir asal sözleşme de içeren karma (melez) aracın bir bileşenidir (sözü edilen asal sözleşme, ilgili karma araca ilişkin nakit akışlarından bazılarının bir türev ürününkine benzer biçimde farklılaşması etkisi de yaratmaktadır). Saklı türev ürün, aksi durumda, değiştirilmesine ancak sözleşme gereğince hükmolunabilecek nakit akışlarından bazılarının veya tamamının, belirli bir faiz oranı, finansal araç fiyatı, ticari mal fiyatı, döviz kuru, fiyat veya oran endeksi, kredi derecesi veya kredi endeksi ya da sözleşmenin taraflarından birine özgü olmayan finansal olmayan diğer bir değişkene göre değiştirilmesine neden olur. Bir finansal araca bağlı olmakla birlikte, ilgili sözleşme gereğince anılan finansal araçtan bağımsız olarak devredilebilen veya ilgili finansal araçtan farklı bir karşı taraf içeren bir türev ürün, saklı türev üründen ziyade ayrı bir finansal araçtır. 16

17 Bir saklı türev ürün, sadece ve sadece aşağıdaki koşullar yerine getirildiği takdirde asal sözleşmeden ayrıştırılır ve UMS 39 a göre türev ürün olarak muhasebeleştirilir: 1. İlgili saklı türev ürünün ekonomik özellikleri ve risklerinin, asal sözleşmenin ekonomik özellikleri ve riskleri ile yakından ilgili olmaması 2. Saklı türev ürünle aynı sözleşme koşullarını haiz farklı bir aracın, türev ürün tanımını karşılamakta olması; ve 3. Karma finansal aracın, gerçeğe uygun değerindeki değişiklikler kâr veya zararda muhasebeleştirilen bir biçimde gerçeğe uygun değerden ölçülmemesi (diğer bir ifadeyle, gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan bir finansal varlık veya finansal borçta bulunan saklı türev ürünün ilgili asal sözleşmeden ayrıştırılmaması). Bir sözleşmenin bir veya daha fazla saklı türev ürün içermesi durumunda, işletme, ilgili karma sözleşmenin tamamını gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlık veya finansal borç olarak sınıflayabilir. Opsiyon olmayan bir saklı türev ürün (örneğin saklı futures veya swap), ilk muhasebeleştirme sırasında gerçeğe uygun değerinin sıfır olması amacıyla, ilgili asal sözleşmeden sözleşmede belirlenen ya da ima edilen somut koşullar esas alınarak ayrıştırılır. Opsiyon bazlı bir saklı türev ürün (saklı satış, alış, tavan faiz oranı, taban faiz oranı ya da takas opsiyonu gibi), asal sözleşmeden opsiyonun sözleşmede 17

18 belirlenen koşulları esas alınarak ayrıştırılır. Asal sözleşmenin başlangıçtaki defter değeri, saklı türev ürünün ayrıştırılmasının ardından geriye kalan kalıntı tutardır. Tek bir araçta bulunan çoklu saklı türev ürünler, genellikle, tek bir bileşik saklı türev ürün olarak kabul edilirler. Buna karşılık, özkaynak olarak sınıflandırılan saklı türev ürünler 11 varlık veya borç olarak sınıflandırılanlardan ayrı olarak muhasebeleştirilirler. Buna ek olarak, bir finansal aracın birden fazla saklı türev ürün içermesi ve söz konusu türev ürünlerin farklı risklerle ilgili olmaları ve istenildiğinde ayrıştırılabilir ve birbirlerinden bağımsız olmaları durumunda, birbirlerinden ayrı olarak muhasebeleştirilirler. Hamiline, hisse senedi veya mal endeksindeki artış ya da azalışlara göre değişebilen nakit veya diğer finansal varlık tutarları üzerinden ilgili finansal aracı ihraççısına geri satma hakkı veren finansal araç ( satılabilir araç ), karma (melez) araca bir örnektir. İlgili satılabilir araç ilk muhasebeleştirilmesi sırasında ihraçcı tarafından gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarar yansıtılan finansal borç olarak tanımlamadığı sürece, saklı türev ürünün (diğer bir ifadeyle, endekslenmiş anapara ödemesinin) ayrıştırılması gerekir; çünkü ilgili asal sözleşme bir borçlanma aracıdır ve endekslenmiş anapara ödemesi asal borçlanma aracıyla yakından ilişkili değildir. Anapara ödemesi artıp azalabileceğinden, anılan saklı türev ürün, değeri sözleşmede belirlenmiş değişkene endekslenen opsiyon dışı bir türev üründür. 11 UMS 32: Finansal Araçlar: Sunuma İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı 18

19 Saklı türev ürünün ekonomik özellikleri ve risklerinin asal sözleşmeyle yakından ilişkili olmadığı durumda, işletme, saklı türev ürünü asal sözleşmeden ayrı olarak muhasebeleştirir. Bir borç ya da sigorta sözleşmesindeki faiz oranınde saklı taban ya da tavan faiz oranı, sözleşme düzenlendiğinde tavan faiz oranının piyasa faiz oranı düzeyinde veya onun üzerinde, taban faiz oranının ise piyasa faiz oranı düzeyinde ya da onun altında olması ve taban ya da tavan faiz oranının asal sözleşme üzerinde kaldıraç etkisi yaratmaması koşuluyla, asal sözleşmeyle yakından ilişkilidir. Benzer biçimde, bir varlığın (örneğin bir malın) alım satımına ilişkin sözleşmede yer alan ve ilgili varlığa istinaden ödenecek ya da varlıktan elde edilecek fiyat üzerinde bir tavan ya da taban oluşturan koşullar/hükümler, ilgili tavan ve tabandan her ikisinin birden başlangıçta asli değersiz olması (işleme konulmasının başlangıçta rasyonel olmaması) ve kaldıraç etkisi oluşturmaması durumunda, asal sözleşmeyle yakından ilişkilidir. Saklı türev ürünün ekonomik özellikleri ve riskleri asal sözleşmenin ekonomik özellikleri ve riskleriyle yakından ilişkilidir. Bu saklı türev ürün asal sözleşmeden ayrı olarak muhasebeleştirilmez. İşletmenin bir ya da daha fazla saklı türev ürün içeren karma (melez) bir araca taraf olması durumunda, işletmenin bu tür saklı türev ürünleri tespit etmesini, bunların asal sözleşmeden ayrıştırılmasının gerekip gerekmediğini değerlendirmesini ve ayrıştırılması gerekenleri ilk muhasebeleştirme sırasında ve müteakiben gerçeğe uygun değerden ölçmesini gerektirir. Anılan gereklilikler daha karmaşık olabilirler 19

20 ya da finansal aracın tamamının gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan olarak ölçüldüğü durumdan daha az güvenilir olan ölçümlerle sonuçlanabilirler. Saklı türev ürünlerin asal sözleşmeden ayrıştırılmasını gerektirip gerektirmediğine veya bu tür bir ayrıştırmayı yasaklayıp yasaklamadığına bakılmaksızın, bu türden bir sınıflamada bulunulabilir. Diğer yandan ilgili karma finansal aracın gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan olarak tanımlanmasını haklı çıkarmaz; çünkü bu durum karışıklığı azaltmayacak veya güvenilirliği arttırmayacaktır FİNANSAL VARLIĞIN BİLANÇO DIŞI BIRAKILMASI İşletme bir finansal varlığı, sadece ve sadece; 1. İlgili varlığa ait nakit akışlarına ilişkin sözleşmeden doğan hakkının süresinin dolması; veya 2. Finansal varlığı devretmesi ve söz konusu devir işleminin, söz konusu finansal varlığın mülkiyetinden kaynanlanan risk ve yararları ne ölçüde elinde bulundurmaya devam ettiğini değerlendirir ve buna göre bilanço dışı bırakılmayı gerektirmesi, durumunda bilanço dışı bırakır. 12 İşletme bilanço dışı bırakmanın uygun olup olmadığı ve ne kadar uygun olduğunu değerlendirmeden önce, finansal varlığın bir bölümüne (veya benzer finansal 12 UMS 32: Finansal Araçlar: Sunuma İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı 20

21 varlıklar topluluğunun bir bölümüne) veya bütününe (veya benzer finansal varlıklar topluluğunun bütününe) uygulanmasının gerekli olup olmadığını belirler. Finansal aracın bir bölümüne (veya benzer finansal varlıklar grubunun bir bölümüne) uygulanabilmesi, sadece ve sadece, bilanço dışı bırakılması düşünülen bölümün aşağıdaki üç koşuldan birini sağladığı durumlarda mümkün olur: 1. İlgili bölümün, sadece, finansal varlığa (veya benzer finansal varlıklar grubuna) ilişkin özel olarak belirlenmiş nakit akışlarını ihtiva etmesi. Örneğin işletmenin, karşı tarafın bir borçlanma aracından kaynaklanan faiz nakit akışlarını elde etme hakkının bulunduğu, ancak anapara nakit akışlarını elde etme hakkının bulunmadığı bir vadeli faiz oranı takasına (interest rate strip) girmesi durumunda faiz nakit akışlarına uygulanır. 2. İlgili bölümün, sadece, finansal varlığa (veya benzer finansal varlıklar grubuna) ilişkin nakit akışlarının tam orantılı bir kısmını ihtiva etmesi durumunda. Örneğin işletmenin, karşı tarafın borçlanma aracından kaynaklanan nakit akışlarının % 90 ı üzerinde hak sahibi olduğu bir anlaşmada, söz konusu nakit akışlarının %90 lık bölümüne uygulanır. Birden fazla karşı taraf bulunması durumunda, her bir karşı tarafın ilgili nakit akışları üzerinde oransal bir payı bulunması gerekmez. Ancak bunun için, devreden işletmenin tam orantılı bir paya sahip olması gerekir. 3. İlgili bölümün, sadece, bir finansal varlığa (veya benzer finansal varlıklar grubuna) ilişkin özel olarak belirlenmiş nakit akışlarının tam orantılı bir 21

22 kısmını ihtiva etmesi durumunda. Örneğin işletmeyle yapılan anlaşma sonucunda, karşı tarafın, finansal araçtan kaynaklanan faiz nakit akışlarının %90 ı üzerinde hak sahibi olması durumunda, anılan faiz nakit akışlarının %90 lık bölümüne uygulanır. Birden fazla karşı taraf bulunması durumunda, her bir karşı tarafın özel olarak belirlenmiş söz konusu nakit akışları üzerinde oransal bir payı bulunması gerekmez. Ancak bunun için, devreden işletmenin tam orantılı bir paya sahip olması gerekir. İşletme bir finansal borcu (veya finansal borcun bir bölümünü), sadece ve sadece, ilgili borç ortadan kalktığı zaman (diğer bir ifadeyle, sözleşmede belirlenen yükümlülük yerine getirildiğinde, iptal edildiğinde veya zamanaşımına uğradığında) bilançosundan çıkarır. UMS 39 a göre bir işletme, ilk muhasebeleştirme işleminin ardından, varlık niteliğindeki türev ürünler de dahil olmak üzere finansal varlıkları, gerçeğe uygun değerlerinden, satış veya diğer türden elden çıkarmalarda oluşabilecek işlem maliyetlerini düşmeksizin ölçer. Devredenin, devredilen finansal varlık üzerinde bir geri alım opsiyonu bulunmakta ve anılan opsiyon önemli ölçüde asli değerli ise, yapılan devir işlemi bilanço dışı bırakılma koşullarını taşımaz; çünkü devreden mülkiyetten kaynaklanan bütün risk ve yararları büyük ölçüde elinde bulundurmaktadır. 22

23 Aynı şekilde, devralanın devredilen finansal varlık üzerinde bir satım opsiyonu bulunmakta ve anılan opsiyon önemli ölçüde kârda ise, söz konusu devir işlemi bilanço dışı bırakılma koşullarını taşımaz; çünkü devreden mülkiyetten kaynaklanan bütün risk ve yararları büyük ölçüde elinde bulundurmaktadır. Devredilen finansal varlık üzerinde, sadece, devralanın önemli ölçüde zararda olan bir satım opsiyonu veya devredenin önemli ölçüde zararda olan bir alım opsiyonu varsa, bu varlık bilanço dışı bırakılır. Bunun sebebi, devredenin, mülkiyetten kaynaklanan bütün risk ve yararları büyük ölçüde devretmiş olmasıdır. Bir işletmenin, istenildiğinde piyasadan elde edilebilecek bir varlığa ilişkin alım opsiyonunu elinde bulundurması ve bu opsiyonun önemli ölçüde asli değerli veya asli değersiz olmaması durumunda, bu varlık bilanço dışı bırakılır. Çünkü; 1. İşletme,mülkiyetten kaynaklanan bütün risk ve yararları ne önemli ölçüde elinde bulundurmakta ne de devretmektedir 2. İşletme, kontrolü elinde bulundurmamaktadır. Öte yandan, anılan varlığın piyasadan istenildiğinde elde edilebilir olmaması durumunda, varlığın üzerinde alım opsiyonu bulunan tutarı kadarki kısmı bilanço dışı bırakılmaz; çünkü işletme ilgili varlığın kontrolünü elinde bulundurmaktadır. Bir işletmenin, istenildiğinde piyasadan elde edilemeyecek bir finansal varlığı devretmesi ve üzerine önemli ölçüde asli değersiz olmayan bir satış opsiyonu 23

24 yazması durumunda, anılan işletme, mülkiyetten kaynaklanan bütün risk ve yararları yazılan söz konusu satış opsiyonu sebebiyle büyük ölçüde devretmiş ya da elinde tutmuş olmaz. Söz konusu satım opsiyonunun, devralanın ilgili varlığı satmasını engellemeye yetecek düzeyde değerli olması durumunda, işletme anılan varlığın kontrolünü elinde bulundurmaktadır. Bu durumda, ilgili varlık işletmenin devam eden ilgisi oranında muhasebeleştirilmeye devam edilir. Sözü edilen satım opsiyonunun, devralanın anılan varlığı satmasını engellemeye yetecek düzeyde değerli olmaması durumunda, işletme varlığın kontrolünü devretmektedir. Bu durumda varlık bilanço dışı bırakılır. İşletme, nakit esasta net olarak ödenecek alım ya da satım opsiyonuna veya bir vadeli geri alım sözleşmesine tabi bir finansal varlığın devri işlemini, bu varlığın mülkiyetinden kaynaklanan bütün risk ve yararları büyük ölçüde elinde tutup tutmadığı açısından değerlendirir. İşletme devredilen varlığın mülkiyetinden kaynaklanan bütün risk ve yararları büyük ölçüde elinde tutmamakta olması durumunda, devredilen varlığın kontrolünü elinde tutup tutmadığını belirler. Satım, alım ya da vadeli geri alım sözleşmesinin nakit esasta net olarak ödenebilmesi, her zaman için işletmenin ilgili varlığın kontrolünü devrettiği anlamına gelmez. Koşulsuz geri alım opsiyonları, işletmelere, bazı kısıtlamalara tabi olarak devredilen varlıkları geri alma hakkı veren koşulsuz sözleşmelerdir. Bu tür bir opsiyonun mülkiyetten kaynaklanan bütün risk ve yararların büyük ölçüde devredilmesiyle veya elde tutulmasıyla sonuçlanmaması durumunda, anılan opsiyon, sadece geri 24

25 alınabilecek tutar düzeyinde bilanço dışı bırakılmayı engeller (devralanın ilgili varlıkları satamadığını varsaydığımızda). Örneğin; kredi varlıklarının defter değerlerinin ve bunların devri dolayısıyla elde edilen tutarların YTL ve her bir kredinin geri çağrılabilir (call back) olduğunu, ancak geri alımı (repurchase) yapılabilecek kredilerin toplam tutarının YTL yi geçemeyeceğini varsaydığımızda, bilanço dışı bırakılması uygun görülen kredilerin tutarı YTL dir. 13 İşletme bir finansal varlığı devralana satabilir ve devralanla, ilgili varlığa ilişkin tüm faiz ödemesi nakit akışlarının sabit veya değişken oranlı bir ödeme karşılığında işletmeye ait olacağı ve ilgili varlığın gerçeğe uygun değerindeki herhangi bir artış veya azalış işletme tarafından karşılanacağı bir toplam getiri takasına girebilir. Bu işlem toplam getiri swapıdır ve söz konusu varlığın bilanço dışı bırakılmasına izin verilmez. İşletme, devralana, sabit oranlı bir finansal varlık devredebilir ve devredilen finansal varlığın anapara tutarına eşit olan bir tutar (türev ürün tutarı) üzerinden sabit oranlı faiz elde etmek ve değişken oranlı faiz ödemek üzere, devralanla bir vadeli faiz oranı takasına girebilir. Bu işlem vadeli faiz oranı swapıdır. Vadeli faiz oranı takası, takas işlemindeki ödemelerin devredilen varlıkla ilgili ödemelerin yapılması koşuluna bağlı olmaması kaydıyla, devredilen varlığın bilanço dışı bırakılmasını engellemez. 13 UMS 39: Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçmeye İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı 25

26 İşletme zaman içerisinde ödenecek olan sabit oranlı bir finansal varlığı devredebilir ve devralanla türev ürün tutarı üzerinden sabit bir faiz oranı elde etmek ve değişken bir faiz oranı ödemek üzere vadeli faiz oranı takasına girebilir. Takasın türev ürün tutarının, itfa edildiği süre içerisinde herhangi bir zamanda ödenmemiş bulunan anapara tutarına eşit olması durumunda, takas genellikle işletmenin peşin ödeme riskini büyük ölçüde elinde tutmaya devam etmesiyle sonuçlanır. Bu durumda işletme ya devrolan bütün varlıkları muhasebeleştirmeye devam eder ya da devam eden ilgisi ölçüsünde bu varlıkları muhasebeleştirmeyi sürdürür. Aksine, takas işlemindeki türev ürünün anapara tutarının itfa edilmesi işleminin devredilen varlığın anaparasının ödenmemiş tutarıyla ilişkili bulunmaması durumunda, bu tür bir takas, işletmenin varlıkla ilgili peşin ödeme risklerini elinde bulundurmasıyla sonuçlanmayacaktır. Dolayısıyla, takas ödemelerinin devredilen varlıkla ilgili faiz ödemelerinin yapılması koşuluna bağlı olmaması kaydıyla, devredilen varlıkların bilanço dışı bırakılmasına engel olmaz ve yapılan takas işlemi, işletmenin, devredilen varlıkların mülkiyetinden kaynaklanan diğer her türlü önemli risk ve yararı elinde bulundurmasıyla sonuçlanmayacaktır İLK MUHASEBELEŞTİRME İşletme, bir finansal varlık veya borcu, sadece ve sadece, ilgili finansal aracın sözleşmeye bağlı koşullarına taraf olduğu durumlarda bilançosuna yansıtır.finansal varlıkların normal yoldan alımı veya satımı, uygulanabilir oldukça, teslim tarihi muhasebesi veya ticari işlem tarihi muhasebesi kullanılarak muhasebeleştirilir veya bilanço dışı bırakılır. 26

27 2.3.4 FİNANSAL RİSKTEN KORUNMA MUHASEBESİ Bir finansal riskten korunma ilişkisi, sadece ve sadece aşağıdaki koşulların tümünü karşılaması durumunda, finansal riskten korunma muhasebesinin uygulanması için yeterli görülür. Finansal riskten korunma işleminin başlangıcında, finansal riskten korunma ilişkisi ile işletmenin finansal riskten korunma işleminde bulunmasına neden olan risk yönetimi hedef ve stratejisinin resmi bir tanımının bulunması ve bunların resmi bir belgeye dayanması gerekir. Anılan belgeleme, finansal riskten korunma aracının belirlenmesi, finansal riskten korunma konusu varlık ya da işlemi, korunulan finansal riskin yapısını ve işletmenin ilgili finansal riskten korunma aracının varlığın gerçeğe uygun değerinde veya nakit akışlarında meydana gelen ve korunulan finansal riskle ilişkilendirilebilen değişiklikleri dengelemedeki etkinliğini nasıl değerlendireceğini içerir. Finansal riskten korunma işleminin, korunulan risk ile ilişkilendirilebilen gerçeğe uygun değerdeki veya nakit akışlarındaki değişiklikleri dengelemede oldukça etkin olması ve ilgili finansal riskten korunma ilişkisine ilişkin belgelendirilmiş risk yönetim stratejisi ile tutarlı olması beklenir Nakit akış riskinden korunma işlemleri için, finansal riskten korunma işleminin konusunu teşkil eden tahmini işlemin gerçekleşme ihtimalinin yüksek olması ve 27

28 nakit akışlarındaki değişikliklerin kâr veya zararı etkileyebilecek nitelikte olması gerekir. Finansal riskten korunma işleminin etkinliği güvenilir bir şekilde ölçülebilmelidir. Bir başka deyişle, finansal riskten korunma konusu kalemin korunulan finansal risk ile ilişkilendirilebilen gerçeğe uygun değeri ve nakit akışları ile finansal riskten korunma aracının gerçeğe uygun değerinin güvenilir bir şekilde ölçülebilir olması gerekir. Finansal riskten korunma işlemi sürekli olarak değerlendirilir ve tanımlandığı tüm finansal raporlama dönemleri boyunca oldukça etkin olacak şekilde tespit edilir. Gerçeğe uygun değer, riskten korunma işleminin koşulları dönem boyunca sağlaması durumunda, anılan işlem aşağıdaki şekilde muhasebeleştirilir: Finansal riskten korunma aracının gerçeğe uygun değerinin yeniden ölçülmesinden (türev nitelikli bir finansal riskten korunma aracı için) veya söz konusu finansal riskten korunma aracının defter değerine ilişkin yabancı para bileşeninin UMS 21 e göre ölçülmesinden kaynaklanan kazanç veya kayıplar, kâr ya da zararda muhasebeleştirilir. Finansal riskten korunma konusu kalemden kaynaklanan ve korunulan riskle ilişkilendirilebilen kazanç veya kayıp, finansal riskten korunma konusu kalemin defter değerine yansıtılır ve kâr veya zararda muhasebeleştirilir. Söz konusu durum, finansal riskten korunma konusu kalem maliyeti üzerinden ölçülmüş olsa dahi geçerlidir. Finansal riskten 28

29 korunma konusu kalemin satılmaya hazır finansal varlık olması durumunda, korunulan riske ilişkin kazanç veya kayıp yine kâr ya da zararda muhasebeleştirilir. Bir kesin taahhüde ilişkin yabancı para riskinden korunma işlemi, gerçeğe uygun değer riskinden veya nakit akış riskinden korunma işlemi olarak muhasebeleştirilebilir GERÇEĞE UYGUN DEĞER Gerçeğe uygun değer riskinden korunma işleminin aşağıdaki koşulları dönem boyunca sağlaması durumunda, anılan işlem aşağıdaki şekilde muhasebeleştirilir: Finansal riskten korunma işleminin başlangıcında, finansal riskten korunma ilişkisi ile işletmenin finansal riskten korunma işleminde bulunmasına neden olan risk yönetimi hedef ve stratejisinin resmi bir tanımının bulunması ve bunların resmi bir belgeye dayanması. Anılan belgeleme, finansal riskten korunma aracının belirlenmesi, finansal riskten korunma konusu varlık ya da işlemi, korunulan finansal riskin yapısını ve işletmenin ilgili finansal riskten korunma aracının varlığın gerçeğe uygun değerinde veya nakit akışlarında meydana gelen ve korunulan finansal riskle ilişkilendirilebilen değişiklikleri dengelemedeki etkinliğini nasıl değerlendireceğini içerir. Finansal riskten korunma işleminin, korunulan risk ile ilişkilendirilebilen gerçeğe uygun değerdeki veya nakit akışlarındaki değişiklikleri dengelemede oldukça etkin olması ve ilgili finansal riskten korunma 29

30 ilişkisine ilişkin belgelendirilmiş risk yönetim stratejisi ile tutarlı olması beklenir. Nakit akış riskinden korunma işlemleri için, finansal riskten korunma işleminin konusunu teşkil eden tahmini işlemin gerçekleşme ihtimalinin yüksek olması ve nakit akışlarındaki değişikliklerin kâr veya zararı etkileyebilecek nitelikte olması gerekir. Finansal riskten korunma işleminin etkinliği güvenilir bir şekilde ölçülebilmelidir. Bir başka deyişle, finansal riskten korunma konusu kalemin korunulan finansal risk ile ilişkilendirilebilen gerçeğe uygun değeri ve nakit akışları ile finansal riskten korunma aracının gerçeğe uygun değerinin güvenilir bir şekilde ölçülebilir olması gerekir. Finansal riskten korunma işlemi sürekli olarak değerlendirilir ve tanımlandığı tüm finansal raporlama dönemleri boyunca oldukça etkin olacak şekilde tespit edilir. Bu koşulları sağlayan işlemler aşağıdaki şekilde muhasebeleştirilir; Finansal riskten korunma aracının gerçeğe uygun değerinin yeniden ölçülmesinden (türev nitelikli bir finansal riskten korunma aracı için) veya söz konusu finansal riskten korunma aracının defter değerine ilişkin yabancı para bileşeninin UMS 21 e göre ölçülmesinden kaynaklanan kazanç veya kayıplar, kâr ya da zararda muhasebeleştirilir; ve Finansal riskten korunma konusu kalemden kaynaklanan ve korunulan riskle ilişkilendirilebilen kazanç veya kayıp, finansal riskten korunma konusu kalemin defter değerine yansıtılır ve kâr veya zararda 30

31 muhasebeleştirilir. Söz konusu durum, finansal riskten korunma konusu kalem maliyeti üzerinden ölçülmüş olsa dahi geçerlidir. Finansal riskten korunma konusu kalemin satılmaya hazır finansal varlık olması durumunda, korunulan riske ilişkin kazanç veya kayıp yine kâr ya da zararda muhasebeleştirilir. Borç niteliğindeki türev ürünler gerçeğe uygun değerlerinden ölçülür. Kayıtlı bir piyasa fiyatı bulunmaması nedeniyle gerçeğe uygun değeri güvenilir olarak ölçülemeyen bir özkaynağa dayalı finansal araca bağlı olan ve söz konusu özkaynağa dayalı finansal aracın teslim edilmesi suretiyle ödenmesi gereken türev ürün borçları maliyetlerinden ölçülür. Gerçeğe uygun değerinin güvenilir bir biçimde tespit edilememesi nedeniyle gerçeğe uygun değerinden gösterilemeyen borsaya kayıtlı olmayan özkaynağa dayalı finansal araçlara veya bu tür özkaynağa dayalı finansal araçlara bağlı olan ve bunların teslim edilmesi suretiyle ödenmesi gereken türev varlıklara ilişkin değer düşüklüğü zararının oluştuğuna yönelik tarafsız bir göstergenin bulunması durumunda, ilgili değer düşüklüğü zararının tutarı, gelecekte beklenen nakit akışlarının benzer bir finansal varlık için geçerli olan cari piyasa getiri oranına göre iskonto edilerek hesaplanan bugünkü değeri ile varlığın defter değeri arasındaki fark olarak ölçülür. 31

32 2.3.6 FİNANSAL RİSKTEN KORUNMA ARAÇLARININ TANIMLANMASI Normalde, bir finansal riskten korunma aracının bütünü için tek bir gerçeğe uygun değer bulunur ve gerçeğe uygun değerde değişikliğe yol açan etkenler birbirleriyle bağımlıdır. Bu nedenle, finansal riskten korunma ilişkisi, finansal riskten korunma aracının bütününe ilişkin olarak tanımlanır. Korunulan finansal risklerin açıkça belirlenmesi, Finansal riskten korunma işleminin etkinliğinin kanıtlanması Finansal riskten korunma aracı ve farklı risk durumlarının özel olarak gösterilebilmeleri durumunda, tek bir finansal riskten korunma aracı, birden fazla risk türünden korunma amaçlı olarak gösterilebilir. Futures ve forward ile swap ve opsiyon sözleşmeleri türev ürünlerin tipik örnekleridir. Bir türev ürün genellikle para, hisse senedi, ağırlık, hacim veya sözleşmede belirlenen diğer ölçü birimlerinden oluşan bir tutar (türev ürün tutarı) üzerinden düzenlenir. Bununla birlikte, türev ürün, hamil ya da satıcısının (opsiyon yazıcısının) anılan türev ürün tutarını sözleşmenin başında yatırmasını veya tahsil etmesini gerektirmez. Diğer yandan, bir türev ürün, sabit bir tutarın ya da türev ürün tutarıyla ilişkisi olmayan gelecekteki bazı olaylar sonucunda değişebilecek (sözleşme tutarındaki değişimle orantılı olmaksızın) bir tutarın ödenmesini gerektirebilir. 32

33 Örneğin bir sözleşme, altı aylık LIBOR un 100 baz puan artması durumunda YTL tutarında sabit bir ödemede bulunulmasını gerektirebilir. Bu tür bir sözleşme, her ne kadar bir türev ürün tutarı belirlenmemiş olsa da, türev ürün sözleşmesidir. 14 UMS 39 daki türev ürün tanımı, sözleşme konusu kalemin teslimine yönelik brüt tutar üzerinden düzenlenen (sabit kurlu bir borçlanma aracının satın alınmasına yönelik forward sözleşmesi gibi) sözleşmeleri içerir. İşletme, nakit ya da başka bir finansal araç karşılığında veya finansal araçların takasıyla (bir malın gelecekteki bir tarihte sabit bir fiyattan alım satımına ilişkin bir sözleşme gibi) ödenebilen finansal olmayan bir kalemin alım satımına ilişkin bir sözleşme yapabilir. Bu tür bir sözleşme, işletmenin beklenen alış, satış veya kullanım gereksinimleri ile uyumlu olarak finansal olmayan bir varlığın teslimine yönelik düzenlenmediği ve elde tutulmaya devam edilmediği sürece UMS 39 kapsamındadır. Türev ürünün tanımlayıcı özelliklerinden biri de, piyasa etkenlerindeki değişimlere benzer tepki vermesi beklenen diğer türdeki sözleşmeler için gerekli olandan daha az net bir başlangıç yatırımı gerektirmesidir. Bir opsiyon sözleşmesi buna örnek olarak verilebilir; çünkü opsiyon primi, ilgili opsiyonun ilişkili olduğu finansal aracı elde etmek için yapılması gereken yatırımdan daha azdır. Eşit gerçeğe uygun değerlere sahip farklı para birimlerinin başlangıçta takas edilmesini gerektiren bir döviz takası işlemi de, net başlangıç yatırımı sıfır olduğundan bu tanımı karşılar. 14 UMS 39: Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçmeye İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı 33

34 Normal yoldan alım veya satım işlemi, işlem tarihi ile teslim tarihi arasında fiyatın sabit olacağına yönelik bir taahhütte bulunulması sonucunu doğurur. Buna rağmen, ilgili taahhüdün süresinin kısalığından dolayı, söz konusu taahhüt, bir türev finansal araç olarak muhasebeleştirilmez. Bu Standart, bu tür normal yoldan yapılan sözleşmeler için özel muhasebeleştirme şekilleri öngörür. Türev ürün tanımı, sözleşme taraflarından birine özgü olmayan finansal olmayan değişkenlerden söz eder. Bunlar; belirli bir bölgedeki deprem zararları endeksini ve belirli bir şehirdeki ısı endeksini içerir. Sözleşmenin bir tarafına özgü finansal olmayan değişkenler, sözleşme taraflarından birinin sahip olduğu bir varlığa zarar veren veya onu yok eden bir yangının ortaya çıkması ya da çıkmamasını içerir. Finansal olmayan varlığın gerçeğe uygun değerinde meydana gelen bir değişim, sözü edilen gerçeğe uygun değerin, bu tür varlıkların sadece piyasa fiyatlarındaki değişimleri değil (finansal bir değişken) aynı zamanda varlığın içinde bulunduğu koşulları (finansal olmayan bir değişken) da yansıtması durumunda varlığın sahibine özgü sayılır. Örneğin, bir arabanın kalıntı değerinin garanti edilmesinin garanti edeni anılan arabanın fiziksel durumunda değişiklik olması riskine maruz bırakması durumunda, sözü edilen kalıntı değerdeki değişim araba sahibine özgü sayılır TÜREV ÜRÜNLERİN MALİ TABLOLARDA GÖSTERİMİ İşletmeler, Finansal Araçlar: Mali Tablolarda Gösterim ve Açıklamaları konulu UMS 32 yi bağlı ortaklıklardaki, iştiraklerdeki ve iş ortaklıklarındaki yatırımlarına ilişkin tüm türev ve saklı türev ürünlere uygularar. Bir türev finansal araç, taraflardan birine 34

35 ödemenin nasıl yapılacağına (örneğin ihraççı veya hamil ödemeyi net nakit veya nakit karşılığı hisse senedi takası olarak yapmayı seçebilir) dair bir seçenek vermesi durumunda, tüm ödeme alternatiflerinin aracın özkaynağa dayalı finansal araç olmasıyla sonuçlanması durumu haricinde, bir finansal varlık veya finansal borçtur. Birçok farklı finansal aracın, tek bir finansal aracın özelliklerini taşıyacak şekilde kullanılması durumunda netleştirme yapılması uygun olmaz. UMS 32 finansal araçları, asıl araçlar ve türev finanasal araçlar olarak ikiye ayırmıştır. Buna göre asıl finansal araçlar; alacaklar, borçlar ve hisse senedine dayalı finansal araçlardı. Türev finansal araçları ise finansal opsiyonlar, vadeli işlem sözleşmeleri-futures sözleşmeler ve forward sözleşmeler, vadeli faiz oranı takasları ve döviz takasları içerir. Türev finansal araçlar için ayrıca finansal araç tanımına uyduklarından UMS 32 kapsamında yer alır ve UMS 39 da belirlenen ve yukarıda yer verilen koşulları sağladıkları takdirde bilonçoya dahil edilir ve UMS 32 de dikkate alınarak bir finansal araç olarak kabul edilerek, mali tablolarda gösterilir. Türev araçlar netleştirme kriterlerini karşılamadıkları sürece netleştirilmez ve işletme bilançosunda net esasta gösterilmez. Finansal varlık ve borçların netleştirilmelerine ilişkin ilkeleri karşıladıkları takdirde türev finansal araçlar finansal araçların borç veya özkaynak olarak mali tabloalrda yer alır. 3.1 TÜREV ÜRÜNLERİN MUHASEBELEŞTİRİLME ÖRNEKLERİ İlk Muhasebeleştirme Değerleme işlemleri (Ara Dönem Kayıtları) 35