YEN TOPLUMSAL HAREKETLER

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2345 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1342 YEN TOPLUMSAL HAREKETLER Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Aylin AKPINAR (Ünite 1) Yrd.Doç.Dr. Filiz GÖKTUNA YAYLACI (Ünite 2, 3, 4) Prof.Dr. Hande B RKALAN GED K (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Suna Gülfer IHLAMUR ÖNER (Ünite 6) Ö r.gör.dr. Baran Alp UNCU (Ünite 7) Doç.Dr. Semra CER T MAZLUM (Ünite 8) Doç.Dr. Bülent AÇMA (Ünite 9) Yrd.Doç.Dr. Ali Faruk YAYLACI (Ünite 10) Editörler Prof.Dr. Bilhan KARTAL Prof.Dr. Belk s KÜMBETO LU ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Prof.Dr. Nezih Orhon Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör.günnur Tuba Türksavafl Dil Yaz m Dan flman Okt. Gönül Yüksel Grafiker Nihal Sürücü Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Yeni Toplumsal Hareketler ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Mart 2014

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... viii Toplumsal De iflme ve Küreselleflme... 2 G R fi... 3 TOPLUMSAL DE fime SÜREC N N ÖZELL KLER... 3 TOPLUMSAL DE fime F KR N N TAR HSEL ARKA PLANI... 6 TOPLUMSAL DE fimey ETK LEYEN ETMENLER... 8 Kültür ve Toplumsal De iflme... 8 S n f Çat flmas ve Toplumsal De iflme... 9 Fiziksel Çevre, Demografi ve Toplumsal De iflme... 9 TOPLUMSAL DE fime KURAMLARI Evrimci Yaklafl mlar Auguste Comte ( ) Herbert Spencer ( ) Emile Durkheim ( ) Sosyal Eylemlilik Yaklafl m Max Weber ( ) Yap sal-fonksiyonalist Yaklafl mlar Talcott Parsons ( ) Diyalektik Yaklafl mlar Karl Marx ( ) Aksiyonalist Yaklafl mlar MODERN TE VE MODERNLEfiME KÜRESELLEfiME KÜRESELLEfiME OLGUSUNUN ÖZELL KLER Küresel Karfl s nda Yerel KÜRESELLEfiME KURAMLARI Kapitalist Dünya Sistemi ve Ba ml l k Kuramlar Dünya Kültürü Kuram EKONOM K KÜRESELLEfiME Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Toplumsal Hareketler ve Kuramsal Yaklafl mlar G R fi TOPLUMSAL HAREKET VE KOLEKT F DAVRANIfi TOPLUMSAL HAREKET N KAVRAMSALLAfiTIRILMASI TOPLUMSAL HAREKETLER N TAR HSEL GEL fi M TOPLUMSAL HAREKET B Ç MLER TOPLUMSAL HAREKET N N TEL KLER VE AfiAMALARI TOPLUMSAL HAREKET KURAMLARI Kolektif Davran fl Yaklafl m Sembolik Etkileflimci Yaklafl m Katma De er Kuram Göreli Yoksunluk Kuram Rasyonel Tercih Kuram ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Kaynak Hareketlili i Kuram Yeni Toplumsal Hareketler Yaklafl m Politik Süreçler Kuram Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE 5. ÜN TE Yeni Toplumsal Hareketler G R fi TOPLUMSAL HAREKETLERDE YAfiANAN DÖNÜfiÜM YEN TOPLUMSAL HAREKETLER ANLAYIfiININ GEL fi M YEN TOPLUMSAL HAREKETLER YAKLAfiIMINA YÖNEL K ELEfiT R LER YEN TOPLUMSAL HAREKETLER N N TEL KLER Aktörler Aç s ndan Temalar Aç s ndan De erler Aç s ndan Hareket Biçimleri Aç s ndan YEN TOPLUMSAL HAREKETLERE L fik N KURAMSAL YAKLAfiIMLAR.. 70 KÜRESEL TOPLUMSAL HAREKETLER Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yeni Toplumsal Hareketler ve Kimlik G R fi K ML K KAVRAMI YEN TOPLUMSAL HAREKETLER VE K ML K K ML E DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLER TOPLUMSAL HAREKET BA LAMINDA K ML K K ML K LE TOPLUMSAL HAREKETLER N ETK LEfi M Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Feminist Hareketler G R fi FEM N ZM N BATIDAK TAR HÇES Anglo-Amerikan Feminizmi Frans z Feminizmi BAZI ÖNEML KAVRAMLAR Toplumsal Cinsiyet Toplumsal Cinsiyet Rolleri

5 çindekiler v Üretim ile lgili Roller Yeniden Üretimle ilgili Roller Topluluk Düzeyinde, Hayat n damesine liflkin Roller Topluluk Düzeyinde Politik Roller Özcülük ve Toplumsal nflaac l k FEM N ZM Ç NDE FEM N ZMLER Radikal Feminizm Radikal-Liberal Feministler Radikal-Kültürel Feministler Liberal (Burjuva) Feminizm Marksist (Sosyalist) Feminizm BATILI OLMAYAN FEM N ZMLER Üçüncü Dünya Feminizmi Farkl Örnekler: Ortado u, Kuzey Afrika, Kafkaslar ve Orta Asya da Feminizm TÜRK YE DE KADIN HAREKET Osmanl Kad n Hareketi Cumhuriyet Dönemi Kad n Hareketi Sonras (II. Dalga) Kad n Hareketi Sonras (III. Dalga) Kad n Hareketi KADIN HAREKETLER N N KARfiILAfiTIRMALI DE ERLEND R LMES I. ve II. Dalga Kad n Hareketleri II. ve III. Dalga Kad n Hareketleri AKADEM DE FEM N ZM Kad n ve Toplumsal Cinsiyet Çal flmalar Erkeklik Çal flmalar Queer ve Queer Teori LGBTT Hareket TÜRK YE DE FEM N ST HAREKET N ÇALIfiMA KONULARI fiiddet stihdam ve Kad n Eme i Yoksulluk SONUÇ Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Uluslararas Göçle Ba lant l Toplumsal Hareketler ULUSLARARASI GÖÇ KÜRESELLEfiEN EMEK, ENFORMALLEfiME VE DÜZENS Z GÖÇ GÖÇMEN HAKLARI MÜCADELES : SORUNLAR VE YEN YÖNEL MLER S YAS KATILIM, SEFERBERL K, TEMS L VE TOPLUMSAL HAREKETLER GÖÇMEN AKT V ZM VE S YASAL KATILIMI GÖÇMEN AKT V ZM N N KOfiULLARI ULUS-ÖTES TOPLUMSAL HAREKETLER ULUS-ÖTES GÖÇ VE GÖÇMENLER N ULUS-ÖTES AKT V ZM ULUSLARARASI GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERDEN ÖRNEKLER ÜN TE

6 vi çindekiler GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERLE LG L ARAfiTIRMALARDA YEN YÖNEL MLER Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 8. ÜN TE Bar fl Hareketleri G R fi BATI DAK BARIfi HAREKET N N TAR HÇES Ulus Devletlerin Ortaya Ç k fl Modern Toplumsal Hareketlerin Ortaya Ç k fl Modern Bar fl Giriflimlerinin Bafllang c ABD DE VE AVRUPA DA BARIfi HAREKET kinci Dünya Savafl S ras nda Nükleer Silahlanma Karfl t Giriflimler So uk Savafl Dönemi Nükleer Silahlar n Denenmesine Karfl Kampanyalar Vietnam Savafl Karfl t Hareket lerde Savafl Karfl t Kampanyalar li Y llarda Nükleer Silahs zlanma Hareketleri So uk Savafl Sonras Dönem Birinci Körfez Savafl Karfl t Eylemler Irak Savafl Karfl t Kampanya Uluslararas Anti-Personel May nlar n Yasaklanmas Kampanyas BALKANLAR DA BARIfi HAREKETLER NE ÖRNEK Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri nde Savafl Karfl t Hareketler Örne i TÜRK YE DE BARIfi HAREKET Öncesi Bar fl Hareketinin Durumu li Y llarda Yükselen Bar fl Hareketi BARIfi HAREKET N N GENEL DE ERLEND RMES Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Çevrecilik ve Çevre Hareketleri G R fi YAfiAM B Ç M, SOSYAL HAREKET VE DEOLOJ OLARAK ÇEVREC L K ÇEVRE SOSYAL HAREKETLER ÇEVRE HAREKETLER N N TAR H Birinci Dalga: Do a Korumac l k kinci Dalga: Ekoloji Hareketi Çevresel Adalet Hareketi Bin Y l Dönemecinde Çevresel Aktivizmin Yer(küres)elleflmesi ÇEVRE HAREKET : DE ERLER VE EYLEM B Ç MLER De erler Eylem Biçimleri ÇEVRE HAREKET N N B LEfiENLER Kitlesel Çevre Örgütleri Do rudan Eylem Gruplar

7 çindekiler vii Yerel Çevre Hareketleri Yeflil Partiler BATI DIfiI DÜNYADA ÇEVREC L K Avrupa n n Güneyinde ve Do usunda Çevrecilik Küresel Güneyde Çevre Hareketleri: Yoksullar n Çevrecili i ÇEVRE HAREKET NDE KURUMSALLAfiMA ÇEVRE HAREKET N N ETK S : EKOLOJ K TOPLUMA DO RU TÜRK YE DE ÇEVREC L K VE ÇEVRE HAREKETLER Çevreci Uyan fl Dönemi Ekolojik Hareketler Dönemi Çevrecili in Kurumsallaflmas Yer(küres)elleflme SONUÇ: KÜRESEL ÇEVRE HAREKET NE DO RU Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Internet Kaynaklar Sivil Toplum Örgütleri G R fi S V L TOPLUM ÖRGÜTLER Sivil Toplum Kavram n n Tan m Sivil Toplum Örgütlerinin Temel Özellikleri Sivil Toplum Örgütlerinin Amaçlar ve fllevleri Sivil Toplum Konusunda Tart flmalar S V L TOPLUM ÖRGÜTLER N N GEL fi M SÜREC TÜRK YE DE S V L TOPLUM ÖRGÜTLER Türkiye deki Sivil Toplum Örgütlerinin Sorunlar Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Toplumsal Hareketler ve E itim G R fi TOPLUMSAL DE fime, TOPLUMSAL HAREKETLER VE E T M TOPLUMSAL HAREKET VE E T M ETK LEfi M TOPLUMSAL HAREKETLERDE E T M VE Ö RENME TOPLUMSAL HAREKET OLARAK E T M HAREKETLER Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 10. ÜN TE

8 viii Önsöz Önsöz Aç kö retim Fakültesi sosyoloji program kapsam nda yer alan Yeni Toplumsal Hareketler kitab nda, evrensel ve yerel sivil toplum eksenine dayanan toplumsal hareketler ele al nmaktad r. Günümüzde toplumsal hareketler küreselleflme sürecinin etkisiyle disiplinler aras düzlemde tart fl lmaktad r. Öngörülemez bir ivme kazanan ve giderek çeflitlenen, yayg nlaflan toplumsal hareketler, sosyoloji alan - n n son dönemde irdeledi i baflat konular aras nda yerini alm flt r. Kitab n amac, programa kat lanlara konuya iliflkin kavramlar, kuramlar ve sivil toplum etkinliklerine iliflkin temel bilgileri aktarmak, ö renenlerin yeni toplumsal hareketleri de- erlendirmelerini ve irdeleyebilmelerini sa lamakt r. Kitab n ilk ünitesi olan Toplumsal De iflme ve Küreselleflme de, özünde bir toplumsal de iflme olgusu olan ve ça m za damgas n vuran küreselleflme olgusuna iliflkin kavram ve kuramlar hakk nda bilgi edineceksiniz. Bu ba lamda yeni toplumsal hareketlerin kayna olan toplumsal de iflme ile küreselleflmenin sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik sonuçlar n tart flabileceksiniz. Toplumsal Hareketler ve Kuramsal Yaklafl mlar bafll kl ikinci ünitede ise, toplumsal hareketlerin ortaya ç k fl ve geliflimine yön veren dinamikler ile bu hareketleri aç klamaya yönelik kuramsal yaklafl mlar de erlendirebileceksiniz. Bu çerçevede, toplumsal hareketlerin kayna olan kolektif davran fl kavrayacak; konuyla ilgili tan mlar, hareket biçimleri ve genel özellikleri ile mevcut görüfller hakk nda bilgi sahibi olacaks n z. Üçüncü ünite olan Yeni Toplumsal Hareketler de, yeni toplumsal hareketlerin anlafl labilmesi aç s ndan önem tafl yan ve hareketlere yön veren köklü dönüflümlerin etkilerini kavrayacak; söz konusu dönüflümlerin geçmiflten çok farkl paradigmalara dayanan, farkl yap lara, amaçlara, yöntemlere ve kat l mc lara sahip olan yeni toplumsal hareketlere nas l yol açt n irdeleyecek ve yeni hareketlerin temel niteliklerini ö reneceksiniz. Endüstri sonras toplumsal yap da küreselleflmenin etkisiyle dönüflüme u ram fl, yeni ve farkl yönleri öne ç kmaya bafllam fl olan ve dinamik bir yap gösteren kimlik olgusu, yeni toplumsal hareketlerin en belirgin özelliklerinden biridir. Yeni hareketler ba lam nda önemli rol oynayan kimlik kavram na yönelik bilgi sahibi olaca n z dördüncü ünite Kimli e Dayal Hareketler de kimlik ve yeni toplumsal hareketler aras ndaki iliflkiyi aç klayabilecek ve kimli in boyutlar n de- erlendireceksiniz. Kitab n beflinci ünitesi Feminist Hareketler de ise geleneksel ve yeni toplumsal hareketler içinde yer alan feminist hareketin ABD, ngiltere ve K ta Avrupa s nda ve d fl nda farkl biçimlerini kavrayacak, söz konusu farkl yap - sal özellikleri Türkiye deki kad n hareketi ile karfl laflt rabileceksiniz. Konuya iliflkin yaklafl mlar görece iniz ve hareketin geliflme sürecini de erlendirece iniz bu ünitede, Türkiye de akademik alanda harekete yönelik çal flma konular hakk nda da bilgi sahibi olacaks n z. Sermaye ve eme in s n r afl r hareketlilik gösterdi i günümüzde uluslararas göç, her ülkeyi ilgilendiren küresel bir olgu haline gelmifltir. Eme in küreselleflmesi sonucunda gerçekleflen göç hareketine dayal alt n-

9 Önsöz ix c ünite Uluslararas Göçle Ba lant l Toplumsal Hareketler de, ulus ötesi göçe iliflkin kavram ve kategoriler ile ulus ötesi göçmenlerin pratiklerini tan mlayacak; göçmen haklar mücadelesini irdeleyeceksiniz. Ayr ca, uluslararas göçle ba lant - l ortaya ç kan toplumsal hareketin geliflimi ve farkl eylemsellik türleri aras ndaki iliflkiyi de erlendireceksiniz. Bar fl hareketlerini kapsayan yedinci ünitede Bat da ve Türkiye de bar fl hareketinin geliflim sürecine iliflkin bilgi edinecek ve hareketi organizasyon modelleri, eylem repertuarlar, çerçeveleme ve siyasi f rsatlar gibi çeflitli toplumsal hareket ö elerini kullanarak analiz edebileceksiniz. Bunun yan s ra bar fl hareketlerinin eylem repertuarlar, organizasyon modelleri ve stratejileri gibi konular aç s ndan di er hareketlerle iliflkisini tart flacaks n z. Çevrecilik ve Çevre Hareketleri bafll kl sekizinci ünitede ise, hareketin dayand ekolojik düflüncenin temel kavramlar - na, temel de er ve ilkelerine iliflkin bilgi sahibi olacaks n z. Bu kapsamda dünyada ve Türkiye de hareket içindeki mevcut farkl ak mlar ile hareketi biçimlendiren etkenleri çözümleyebilecek; hareketin di er toplumsal hareketlerle etkileflimini de erlendireceksiniz. Dokuzuncu ünite olan Sivil Toplum Örgütleri ünitesinde, dünya sisteminde son dönem gerçekleflen köklü de iflimlerin sivil toplum ve sivil toplum örgütlerine etkisini irdeleyecek; sivil toplum örgütlerinin özelliklerini, örgütlerin toplumdaki yeri, amaçlar ve ifllevlerini kavrayacaks n z. Bu çerçevede, Türkiye de sivil toplum örgütlerinin mevcut durumunu irdeleyeceksiniz. E itim olgusunun toplumsal de iflme ve toplumsal hareketler ba lam nda ele al nd Toplumsal Hareketler ve E itim bafll kl onuncu ünitede, hareketlerin içinde yer alan e itim ve ö renme süreçleri ile e itim hareketlerini kavrayabileceksiniz. Bu ba lamda toplumsal de iflme ve e itim olgusu aras ndaki etkileflimi tart flacaks n z. Küreselleflen dünya ile aras nda dinamik bir iliflki olan e itimin, yaflanan sorunlara tepki olarak geliflen ve toplumda de iflim gerçeklefltirmeyi hedefleyen toplumsal hareketlerle iliflkisini de erlendireceksiniz. Ünitelerin sonunda Özet, S ra Sizde, Kendimizi S nayal m ve Okuma Parças bölümleri yer almaktad r. Söz konusu bölümler, ele al nan konular daha iyi pekifltirmenize yard mc olacakt r. Okuma parçalar ise, konular güncel geliflmeler ve yaflanan olaylar üzerinden irdeleyici bir bak fl aç s kazanman z sa layacakt r. Editörler Prof.Dr. Bilhan KARTAL Prof.Dr. Belk s KÜMBETO LU

10 1YEN TOPLUMSAL HAREKETLER Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Toplumsal de iflme olgusunun özelliklerini s ralayabilecek, Toplumsal de iflmeyi etkileyen etmenleri tan y p örneklendirebilecek, Toplumsal de iflme ile ilgili kuramlar özetleyebilecek, Modernite ve modernleflme kavramlar n tan y p iliflkilendirebilecek, Küresellleflme olgusunun özelliklerini tan mlamak, Küreselleflme olgusuna iliflkin farkl kuramlar karfl laflt rabilecek, Küreselleflme olgusunun kültürel, siyasal ve ekonomik sonuçlar n irdeleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Toplumsal De iflme Geliflme Modernleflme Ak lc laflma Küreselleflme Dünya Kapitalist Sistemi Ba ml l k çindekiler Yeni Toplumsal Hareketler Toplumsal De iflme ve Küreselleflme G R fi TOPLUMSAL DE fime SÜREC N N ÖZELL KLER TOPLUMSAL DE fime F KR N N TAR HSEL ARKA PLANI TOPLUMSAL DE fimey ETK LE- YEN ETMENLER TOPLUMSAL DE fime KURAMLARI MODERN TE VE MODERNLEfiME KÜRESELLEfiME KÜRESELLEfiME OLGUSUNUN ÖZELL KLER KÜRESELLEfiME KURAMLARI EKONOM K KÜRESELLEfiME

11 Toplumsal De iflme ve Küreselleflme G R fi Toplumsal de iflme sosyolojinin en temel konular ndan biridir. Çünkü, sosyolojinin kendisi 19. yüzy lda Bat da geleneksel, tar m ekonomisine dayal toplumdan modern, kentli ve endüstri ekonomisine dayal topluma geçifli anlamaya yönelik entelektüel bir çaba olarak geliflmifltir. Kapitalizmin Bat da geliflmesi ile bafllayan süreç ve bu sürecin sonuçlar toplumlar n de iflebilece ini göstermifl ve ilerlemeye yönelik bir inanç oluflturmufltur. Sosyolojinin kurucular Bat toplumunu merkeze al p di er toplumlar kendi toplumlar ile karfl laflt rm fllard r. Bat merkezli yaklafl m taraf ndan Bat ve di erleri fleklinde bir ikilem yarat lm flt r. Bat n n bilimsel ve teknolojik bulufllar n n ço unu di er uygarl klardan ödünç ald unutulmufltur. Böylece, geliflmifl, az geliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlar gibi kavramsallaflt rmalar ortaya ç km flt r. Bu kavramlar n içeri inin nas l doldurulaca tart flmal bir konudur. Bat hem geçmiflini hem de gelece e dair öngörülerini, kendisini di er toplumlarla karfl laflt rarak üretmifltir. Öteki olarak tan mlanan toplumlar ise henüz tam geliflmemifl olan toplumlard r. Öte yandan insanlar n, daha refah toplumlarda yaflama arzusu toplumlar n de iflebilece ine dair inanc n güçlenmesini sa lam flt r. Toplumsal de- iflmeyi h zland ran ya da engelleyen faktörlerin bilinmesinin, toplumlar n geliflmesinin önündeki engelleri kald rabilece i düflünülmüfltür. Dolay s yla, sosyolojik kuramlar fl nda araflt rmalar yaparak toplumsal de iflmeyi yönlendirebilmek, sosyal bilimcilerin önem verdi i bir konu haline gelmifltir. Ça m za damgas n vuran küreselleflme özünde bir toplumsal de iflme olgusudur. Günümüzde toplumlar n karfl l kl ba ml l klar geri dönülemez bir noktaya ulaflm flt r. Küreselleflme sürecinde Bat d fl ndaki toplumlar da tarih sahnesine etkin aktörler olarak ç kmaya bafllam flt r. Böylece Bat merkezli modernleflme paradigmas sorgulanabilmifltir. TOPLUMSAL DE fime SÜREC N N ÖZELL KLER Toplumsal de iflme; içinde do du umuz toplumlar biçimlendiren teknoloji ve kültür düzeyi, endüstrileflme, kentleflme, k rdan kente do ru göçler, bireyleflme, bürokrasinin geliflmesi, medyan n ve internetin hayat m zda gittikçe artan etkisi gibi dinamik güçleri içeren bir süreçtir. Baflka deyiflle, toplumsal de iflme gerek kültürün, gerekse toplumsal kurumlar n zaman içerisinde dönüflmesi anlam na gelmektedir.

12 4 Yeni Toplumsal Hareketler Mutlak yoksulluk: Bireyin geçimini sa layabilmek için ihtiyaç duydu u kaynaklardan yoksun kald bir duruma iflaret eder. Uluslararas araflt rmalar, geçim düzeyiyle ölçülen toplam yoksulluk düzeyinin çok yüksek oldu unu gösterirken, baz araflt rmalar düflük gelirli ülkelerde yaflayanlar n neredeyse yar s n n mutlak yoksulluk koflullar nda olduklar n öne sürmektedir (Marshall, 1999: 825). Toplumsal de iflme sürecinin üç temel ve genel özelli inden bahsetmek mümkündür: 1. Hangi toplum söz konusu olursa olsun, toplumsal de iflme kaç n lmazd r. Türkiye de yaflayan halk aç s ndan önemli bir toplumsal de iflme, Osmanl tebaas ndan Türkiye Cumhuriyeti yurttafll na geçifl biçiminde yaflanm flt r. (Aybay, 1998: 37). Ça dafl yurttafll k anlay fl 1924 Anayasas ile kabul edilmifltir. Ne var ki, yurttafllar n hak ve özgürlükler bak m ndan yasal eflitli i, uygulamada somut olarak gerçekleflememifltir. Çünkü yurttafllar devlet karfl s nda psikolojik aç dan kendilerini ezik hissetmeye devam etmifltir. Bir toplumda kurumlar n de iflmesi kadar düflüncelerin, tutumlar n ve de erlerin de iflmesi de önemlidir. Yasa ve kurumlar de iflse de birey psikolojisi hemen de iflememektedir. Maddi kültürün manevi kültürden daha h zl de iflmesine Ogburn kültürel geri kalma ad n vermifltir (Ogburn, 1957, aktaran Güvenç, 1976: 118). Toplumsal de iflme kaç n lmazd r. Ama bir toplumun geliflmesi kendili inden ortaya ç kmaz. Geliflme ile hedeflenen, insan onuruna yak flan bir yaflam düzeyine ulaflmak olmal d r. Dolay s yla, toplumsal de iflme çok yönlü bir hedeftir. Gelir da- l m nda adaletsizlik önlenmeden, yurttafllar bilgi ve kültür bak m ndan ileri düzeye ulaflt r lmadan gerçek anlamda bir geliflmeden söz etmek mümkün de ildir. Geliflme kavram n y ll k gayrisafi milli gelirin ço almas na ba layan yaklafl m sorunludur. Gerçek anlamda geliflmenin daha güzel bir yaflam ile ilgili oldu u Birleflmifl Milletler taraf ndan kabul edilmifltir. Dolay s yla, geliflme insan n e itim, sa l k, adalet duygusu gibi temel ihtiyaçlar n n karfl lanmas n içeren bir süreç olarak düflünülmelidir y l nda dünya genelinde ülke liderleri bir araya geldiler. Düflük gelirli ülkelerin yurttafllar n n yaflamlar n iyilefltirecek birtak m programlar üreterek Biny l Kalk nma Hedeflerini oluflturdular. Bu hedefler flunlard r: 1. Açl n ve mutlak yoksullu un yok edilmesi 2. Temel e itimin yayg nlaflt r lmas 3. Cinsiyet eflitli inin iyilefltirilmesi 4. Çocuk sa l n n iyilefltirilmesi-çocuk ölümlerinin ortadan kald r lmas 5. Anne sa l n n iyilefltirilmesi 6. HIV/AIDS ile mücadele edilmesi 7. Çevrenin sürdürülebilirli inin korunmas 8. Kalk nma programlar nda evrensel bir ortakl k kurulabilmesi 2008 Dünya De erler Araflt rmas nda Biny l Kalk nma Projesi nin bu hedeflerinden en önemli bulunan 5 i seçilmifl ve görüflmecilere, çözülmesi gereken bu sorunlardan hangisini, dünyan n ve kendi ülkelerinin sorunlar aras nda ilk s raya koyduklar sorulmufltur yafl aral ndaki gençlerden al nan cevaplar, gençlerin % 66 s n n, dünya genelinde yoksullu u çözülmesi gereken sorunlar n en bafl nda sayd klar n göstermifltir. Gençlerin % 11 i, çevre ve e itim sorunlar n n kalk nma hedefleri aras ndaki en ciddi sorun oldu unu düflünmektedir. Bu oran takiben gençlerin % 10 u, dünya genelinde sa l k imkânlar n n yetersizli ini ve bulafl c hastal klar n etkisini birinci s rada saym flt r. Gençlerin %7 si ise en çok kad nlara ve genç k zlara yap lan cinsiyet ayr mc l ndan flikâyetçidir. Ne var ki Türkiye deki gençlik için e itim sorunu hemen hemen yoksulluk sorunu kadar önemlidir. Buna karfl l k Türk gençlerinin çevre sorunlar na duyarl l çok gerilerdedir. Dünya genelinde ise çevre sorunlar ile sa l k ve e itim sorunlar n n neredeyse ayn oranda öncelik tafl makta oldu u görülmüfltür. (Esmer, Y. ve Ertunç, B. Betam Araflt rma Notu 10/75)

13 1. Ünite - Toplumsal De iflme ve Küreselleflme 5 2. Toplumsal de iflme genelde planlanmadan ortaya ç kar. Planland durumlarda ise öngörülmemifl sonuçlar ortaya ç kabilir. Türkiye de Cumhuriyet Projesi ile yeni bir toplum yaratmak amaçlanm flt r de yap lan ilk nüfus say m na göre nüfusun % 80 den fazlas k rsal kesimde yaflamaktayd. Köylülü ün çözülmesi planlanmadan ortaya ç kan bir dizi süreci içerdi (K ray, 1999: 331) lerden beri köylüler kentlere göç etmekte ve gecekondu mahalleleri oluflturmaktad r. Bu durum planlanmam fl, ancak bir sonuç olarak ortaya ç km flt r. Yeni kentlerde görece farkl laflm fl sanayi ve ifl bölgeleri yan s ra apartmanlaflm fl genifl konut alanlar da ortaya ç km flt r. Evler ve ifl yerleri birbirlerinden uzaklaflt kça insan tafl mac l önemli bir sorun haline gelmifltir. Örne in, stanbul da apartman tipi konutlarda oturanlar ile gecekondularda oturanlar özel arabalara karfl dolmufl ve minibüs tafl mac l n gelifltirmifltir. stanbul trafi ine son çözüm olarak ise metrobüs tafl mac l devreye girmifltir. Bu unsurlar etkileflim halinde yeni kentlilerin zaman bilincini ve çal flma al flkanl klar n biçimlendirmifltir. Planlanmadan gerçekleflen toplumsal de iflmeler son kertede insanlar n hayatlar n kolaylaflt rmak yerine zorlaflt rabilmektedir. nsanlar fabrikalar kurarak üretimi art rmay baflard lar. Ama sera gaz ve küresel s nma etkisini hesaba katmam fllard. Otomobil insanlar n ulafl m n kolaylaflt ran bir çözüm olarak düflünülmüfltü ama otomobilin kent ulafl m n aksataca, zaman ve enerji kayb na neden olaca düflünülmemiflti. 3. Toplumsal de iflme tart flmal bir süreçtir. Çünkü nas l yaflan lmas gerekti- ine dair görüfller birbirleriyle çeliflebilmektedir. Toplumun kalk nmas için özel sektör mü egemen olmal d r, yoksa kamu sektörü mü? Kentlere göç eden k rsal kökenli kifliler için kökene dayal iliflkiler, baflka deyiflle akraba ya da hemflehrilik iliflkilerinin varl ne anlama gelmektedir? Bu iliflkilerin kentsel ortamda kullan lmas kentsel yaflamla bütünleflme aç s ndan olumlu mu, yoksa olumsuz mu rol oynamaktad r? Bütün bu sorulara verilecek yan tlar kuflkusuz de er yarg lar içermektedir. Dolay s yla çeflitlilik gösterecektir. Yukar daki sorulara cevap niteli inde baz sosyologlar m z n çal flmalar na göz atal m. Örne in Ergun (2004: 9), Türk Bireyi Kuram na Girifl adl kitab nda Türk kültürü, kamu iktisad a rl kl bir toplum düzeni için elverifllidir. varsay m n öne sürmüfltür. Buna karfl l k Esmer (1997: 43) taraf ndan yürütülen Devrim, Evrim, Statüko: Türkiye de Sosyal, Siyasal, Ekonomik De erler konulu araflt rmada, y llar aras nda en büyük güven s çramas yapan kurumun özel sektör oldu- u görülmüfltür. Öyle ki, iki araflt rma aras nda büyük flirketlere güvenenlerin toplam oran % 28 den % 62 ye f rlam flt r. Kentleflme de tart flmal bir konudur. Erder (2001: 302), stanbul a Bir Kent Kondu Ümraniye adl kitab nda kente göç eden köylülerin flehirde tutunabilmek için yeni ve farkl stratejiler gelifltirmeleri gerekti- ini öne sürmektedir. Bu iliflkiler kimi zaman dayan flma, kimi zaman ise hiyerarflik güç iliflkileri olarak biçimlenebilmektedir. Örne in, bir aile iflletmesinde aile iliflkileri dayan flma yerine emek sömürüsüne neden olabilmektedir. Parasal ekonominin egemen oldu u ortamlarda enformel iliflki kanallar, uluslararas sermayenin üretim yapt rmak için arad denetimsiz ve kurals z kay t d fl ifl piyasas na ulaflabilmektedir. K ray (1999: 344) Kentleflme ve Yeni Siyasal slam adl makalesinde kentlerde yeni yetiflenlere formel e itim yerine dinsel e itim verilmesi gibi önceden fark edilmeyen durumlar n önemli sorunlar olarak toplumumuzun karfl s na ç kt n belirtmifltir.

14 6 Yeni Toplumsal Hareketler Anomi: Bir toplumun normlar n n etkisizleflmesi, çöküntü, kar fl kl k ya da çat flma olmas durumunu ifade eder. Ekonomik de iflim çok h zl olabilir. Bu durumda ahlâki düzenlemeler farkl laflma ile uzmanlaflman n art fl na ayak uyduramayabilir ve toplumda anormal bir ifl bölümü görülebilir (Marshall, 1999:32). Tampon mekanizma: Mübeccel K ray a göre de iflme toplumsal yap n n bütün kurumlar nda ayn anda ve h zda meydana gelmez. Bir toplumda hem eski hem de yeni yap ya iliflkin özellikler bir arada bulunabilir. Tampon mekanizmalar bir toplumdaki fonksiyonel bütünlü ü yarat r. K ray n Ere li araflt rmas nda annenin aile içinde gittikçe önem kazanan yeri ve ebeveynlerin k z evlat yan nda bar nmas yla ortaya ç kan genifllemifl aile tampon mekanizmaya bir örnektir (K ray, 2000:142). Bir toplumun çeflitli kurumlar bir taraftan da zamanla toplumda de iflen de erlerin tafl y c lar d r. K ray (1982: 454) toplumumuzda de iflme söz konusu oldu unda Türk ailesinin kuflaklar aras çat flmay ve anomiyi k smen önleyen bir tampon mekanizma olarak karfl m za ç kt görüflündedir Dünya De erler Araflt rmas n n sonuçlar na göre Türkiye nin dünyada aile de erlerine en ba l ülkelerden biri oldu u görülmüfltür. Dünya De erler Araflt rmas, Türkiye halk n n % 98 i için ebeveynlerinin onlar hakk nda ne düflündüklerinin büyük önem tafl d n göstermifltir. Türkiye nin geleneklerine ba l l ve aile yap s aç s ndan Arjantin, Meksika, ran, Irak, Hindistan ve Malezya gibi farkl kültürlere ait olsalar da gelenekselli in a rl k tafl d ülkeler ile ortak bir tablo çizdi i görülmüfltür. Bütün bu ülkelerde yaflayan halk % 90 civar nda ebeveynlerinin görüfllerine çok önem vermektedir. Ayr ca, Japonlar n % 70 i, ebeveynlerinin onlarla gurur duymas için ellerinden geleni yapmay amaçlamaktad r. Araflt rma, Bat ya do ru gidildikçe aile ba lar n n gevflemeye bafllad n göstermifltir. Örne in, Bulgaristan da araflt rmaya kat lanlar n % 79 u anne babalar n n onlarla gurur duymas n n hayatlar için önemli bir amaç oldu unu ifade etmektedir. Akdeniz ülkesi olan spanya da ise bu oran % 84 tür. Buna karfl l k skandinav ülkelerinde gençlerin ebeveynlerinin onlarla gurur duymas n pek de önemsemedikleri anlafl lm flt r. Örne in Finlandiya da oran % 34 e düflmüfltür. Almanya da araflt rmaya kat lanlar n % 61 i için ebeveynlerinin onlarla gurur duymas n sa lamak önemlidir. Buna karfl l k, bu oran Do u Almanya da % 42 ye gerilemektedir. Dolay s yla, de erlerin oluflmas nda, kültürün yan s ra siyasal rejimin ve egemen ideolojinin de rol oynad sonucuna var lm flt r. Günümüzün egemen de erlerinin üreticisi konumunda say lan Amerika daki aile iliflkileri ise do u ülkelerinin aile yap s na daha yak nd r. Amerikan aile yap s nda da çocuklar ebeveynlerinin gözünde gurur duyulan evlâtlar olmay istemektedir. (Esmer, Y. ve Ertunç, B. Araflt rma Notu 10/77) TOPLUMSAL DE fime F KR N N TAR HSEL ARKA PLANI Tüm insanl k tarihi insan-do a ve insan-insan iliflkilerinin tarihidir. Tarihin öznesi insan gruplar d r. Toplumsal de iflme insan-do a çeliflkisinin belirledi i teknoloji ile insan-insan çeliflkisinin belirledi i ideoloji aras ndaki etkileflim taraf ndan biçimlenir ve nesnel oldu u kadar kaç n lmaz bir süreçtir (Kongar, 2002). Sosyolojik bir kavram olarak ideoloji özellikle Karl Marx n çal flmalar yla gündeme gelmifltir. deoloji kavram n n at fta bulundu u toplumsal olgu genelde fikirler ya da kültür alan, daha özelde ise siyasal fikirler ya da siyasal kültür alan d r. deoloji ve bilim aras ndaki benzerlikler ve farkl l klar konusunu derinlemesine araflt rm fl olan Mardin (1997: 48-49), Marx ile Freud u karfl laflt rm flt r. Mardin e göre, Marx ideolojiyi sosyal yap n n fikrin flekillenmesine katk s anlam nda ele alm flt r. Buna karfl l k Freud ise ruhsal geliflme dinami inin insanda düflünceleri yaratan ortam ne flekilde etkiledi ini araflt rm flt r. Her iki düflünürün ortak yan ideolojilerin aldat c, yanl fl fikir kümeleri oldu u konusundaki görüflleridir. Her iki düflünür için de gerçek, insana do an n do rudan sundu u bir fley de ildir. Ço u zaman gerçe i bulabilmek için gerçek gibi görünen bir görüntünün maskesini düflürmek gerekir. 19. yüzy l n sonuna do ru gerçekleflen siyasal yap de iflikli i ve büyük kitlelerin politikaya kat lmas bu ça a ideoloji ça nitelemesinin yak flt - r lmas na yol açm flt r.

15 1. Ünite - Toplumsal De iflme ve Küreselleflme Toplumsal de iflme olgusu kuflkusuz tarihsel de iflme düflüncesini de içerir. Ancak, çok yavafl biçim de ifltiren ortamlarda tarihsel de iflme fikri insanlar n ak llar na gelmemifltir. Eski Yunan da Aristo nun ve slam toplumunda bn Haldun un tarih anlay fllar tekrarlanan devrelere dayan r. Örne in, Aristo da devre monarfli ile bafllar; monarfli bozulunca yerine oligarfli gelir ve oligarfli demokrasiye dönüflse de demokrasideki aksakl klar yüzünden yeniden monarfliye dönülür. bn Haldun çölde yaflayan Bedevi kabilelerin asabiyya (grup duygusu ve bilinci) sayesinde birleflebildiklerini ve flehirlerde yaflayanlar n refah ndan pay alabilmek için idareyi ele geçirdiklerini; ancak flehir hayat n n lüks ve refah na kap l p baflka Bedevilerin sald r s na aç k hale geldiklerini anlat r. Böylece idareyi yeni Bedeviler ele al r ve devir yeniden bafllar. Bu durum tarih tekerrürden ibarettir ifadesiyle de belirtilmifltir (Mardin, 1997:125). Toplumsal de iflme düflüncesinin ortaya ç kabilmesi için tarih ak fl n n bir birikimle sonuçlanmas ve nitelik de ifltirmesi gerekmifltir. Avrupa da Rönesans ile ortaya ç kan, insanlar n kaderlerine hâkim olabilecekleri fikri, insanlar gerçek anlamda tarihin öznesi konumuna getirmifltir. Bu fikir, Fransa da geliflen Ayd nlanma ve ngiltere de bafllayan Endüstri Devrimi ile de pekiflmifltir. Yeniden do ufl, uyan fl ifadeleriyle özdefllefltirilen Rönesans, içinde yaflad m z ça n bafllang c say l r. Bat ve Orta Avrupa da boy gösteren burjuva s n f sayesinde derebeylik düzeninin dayana olan kilise sars l r. Yeni ekonomik düzen Orta Ça devleti bütünlü ünü da tarak ulusallaflmay zorunlu k lar. Burjuva kapitalizminin temellerini atmak üzere Protestanl k geliflir. Yeni ekonomik iliflkiler din, devlet, e itim, ideoloji gibi de erlerle etkileflerek yeni bir dünya do urur. Orta Ça- n metafizik dünya görüflü yerini bireyci ve flüpheci dünya görüflüne b rak r. nanan insan n yerine düflünen insan geçer. Bu ça n ay r c bir özelli i hümanizma ak m d r. Hümanizma insan n özünü ve evrendeki yerini araflt r r. Yeni insan tasavvuru rk, kavim, parti, lonca ve aile ba lar ndan kopmufl, alabildi ine özgür bir insand r (Hançerlio lu, 1978: ). Avrupa düflüncesinin, akl n, deneyimin, dinsel ve geleneksel otoritelere kuflkuyla bakman n yan s ra, seküler, liberal ve demokratik toplumlar n ideallerinin tedrici biçimde flekillendi i döneme Ayd nlanma ad verilmifltir. Ayd nlanma, edebiyat, sanat, bilim, din ve felsefe gibi çeflitli kollardan yay lmakla birlikte genelde, materyalist bir insanl k görüflüyle efl tutulmaktad r. En belirgin özellikleri ak lc ve bilimsel bilgiye, e itimle ilerleme konusuna olan inanc ve etik ile topluma faydac yaklafl m içermesidir (Marshall, 1999: 48-49). Britanya da 18. yüzy l n ikinci yar s ndan 19. yüzy l n ilk yar s na kadar olan dönemde h zla gerçekleflen toplumsal, ekonomik, demografik ve teknolojik de iflimler Endüstri Devrimi olarak bilinir. Bu Devrimi belirleyen özellikler konusunda fikir birli i olmasa da ngiltere k rsal bir tar mc toplumdan, giderek imâlâta ve endüstriye dayal kentsel bir toplum durumuna gelmifltir. Bu Devrimin en önemli özellikleri: 1) Ölüm oranlar nda azalmaya ba l olarak nüfusta art fl, 2) K rdan kente göçün sürekli art fl, 3) Kentlerde iflçi s n f n n ortaya ç k fl, 4) Demiryolu sisteminin bulunmas ve tafl mac l kta devrim, 5) Çiftçilik tekniklerinin ilerlemesi, 6) Sömürge pazarlar n n geliflmesi sayesinde sömürgelerden hammaddeler gelirken bitmifl mallar n sömürgelere sat l fl, 6) Buhar gücündeki ilerlemelere ba l olan teknolojik yeniliklerdir (Marshall, 1999: ). Toplumsal de iflme düflüncesinin ortaya ç kmas na neden olan tarihsel de iflim süreci Fransa da 1780 lerde bafllar ve 1789 Frans z Devrimi, geri dönüflü olmayan bir tarihsel dönüm noktas olarak kabul edilir. Frans z Devrimi sona erdi inde top- 7 Teknoloji: Sosyolojide oldukça esnek bir biçimde makineleri, donan m, bunlar n beraberinde getirdi i üretim tekniklerini ve mekanizasyonun dayatt bir toplumsal iliflki tipini anlatmak amac yla kullan l r (Marshall, 1999: ). deoloji: Frans z düflünürü Destutt de Tracy ( ) taraf ndan idea (görülen biçim) sözcü üyle logos (bilgi) sözcüklerinin eklemlenmesiyle yap lm fl ve düflünceyi inceleyen bilim anlam nda ileri sürülmüfltür. Fransa da görgücü ve duyumcu filozoflara ideolog denmifltir (Hançerlio lu, 1977: 26). deoloji kavram siyaset ve iktisat alanlar aras ndaki iliflkiler ba lam nda da tart fl lmaktad r (Marshall, 1999: 320).

16 8 Yeni Toplumsal Hareketler Resim 1.1 MURS AFR KALI KADIN lum, tarih ve siyaset üç temel olayla sars l r: Birinci olay insanlar n temel hak ve özgürlüklere sahip olduklar düflüncesinin yeflermesi ve insan-insan iliflkilerinde yeni bir ç r aç lmas d r. kinci olay, Frans z Devrimi nin ekonomik ve siyasal sonuçlar n n feodal toplumun temellerini sarsmas d r. Üçüncü olay ise bu tarihe kadar içe dönük olarak gerçekleflmifl olan felsefe yapma gelene inin sars lmas ve tarih alg s n n toplumsall k kazanmas d r. Frans z Devrimi neticesinde Frans z toplumunun h zl çöküflünü gözlemleyen Hegel, de iflmez san lan bir sosyal ve politik biçimin yerini baflka bir sosyal ve politik biçime b rakt n görmüfltür. Bu gözlem toplumun biçim de ifltirebilece i düflüncesinin ortaya ç kmas na neden olmufltur. Bu tarihten itibaren ekonominin ve siyasetin toplum ve tarih ile olan kaç n lmaz iliflkisi telâffuz edilmeye bafllanm flt r. Dolay s yla, tarihsel de iflmenin toplumsal bir biçim ald n anlayan Hegel, toplumun de iflik aflamalar n tarihsel ve sosyal bir geliflme çizgisi izleyen de iflik biçimler (antik, feodal, endüstri toplumlar ) olarak kavramsallaflt rm flt r. nsan n özgürce kendini gelifltirebilmesini tarihsel geliflmenin ayr lmaz bir parças sayan Hegel bireyin tecrübelerini de sosyal ve tarihsel analizin konusu haline getirmifltir (Morrison, 2009: 1-2). TOPLUMSAL DE fimey ETK LEYEN ETMENLER Kültür ve Toplumsal De iflme nsan n yaflamak için üretti i her fley kültürdür. Bunun içine teknolojiyi, bu çerçevede oluflturulan nesnelerin yan s ra de erleri, normlar ve gelenekleri de katabiliriz. Toplumsal de iflme kavram toplum ve kültür olgular aras nda önemli bir fark gözetmeyen sosyal bilimciler taraf ndan sosyal/kültürel de iflme olarak da adland r lm flt r (Güvenç, 1976: 27). De iflme kuflkusuz ki insano lunun icatlar ile bafllam flt r. Tafl devrinde kesici alet yap m ile bafllayan icatlar günümüzde dijital devrim olarak da adland r labilen bilgi ve iletiflim teknolojileri olarak geliflmifltir. Yaz n n icad de iflmenin h z n belirlemifltir. Tarih yaz n n icad ile bafllam flt r denir. Kay t alt na al nabilen bilgi toplumsal örgütlenmenin geliflmesini sa lam flt r. Toplumlar geçmiflte neler oldu undan hareketle ilerde neler olmas n istediklerine dair bir bilinç gelifltirebil-

17 1. Ünite - Toplumsal De iflme ve Küreselleflme mifltir. Bilimin geliflmesi elefltirel, yenilikçi ve ak lc bir düflünce sistemi demektir. catlar günümüzde insano lunun en temel ihtiyaçlar ndan en lüks say labilecek ihtiyaçlar na kadar her türlü kullan ma cevap verebilmektedir. Endüstri kapitalizmi gelifltikçe üretimin artmas teknolojik bulufllar h zland rm flt r. Teknolojik geliflmenin hizmetine sokulan bilimsel geliflmeler de de iflmeye ivme katm flt r. Örne in, uluslararas 1000-Genom projesinin ilk sonuçlar na göre her insan n kal tsal hastal klarla iliflkili ortalama gen çeflidi tafl d keflfedilmifltir. Bu bilginin hastal klarla mücadelede önemli rol oynayaca n öngörmek mümkündür. Klonlama teknolojisi geliflmifltir ve ilk kez bir hayvan kopyalamas gerçekleflmifltir. Ancak klonlama eyleminin ahlâki aç dan kabul edilebilirli i tart flmal d r. Tarihte önemli kifliler ve karizmatik liderler de toplumsal de iflmede önemli rol oynam flt r. Örne in Newton ve Edison un bilimsel bulufllar toplumsal de iflmeye hizmet etmifltir. Kristof Kolomb Amerika k tas n keflfetti inde ileride süper güç olacak ve tarihin ak fl n belirleyecek bir kara parças n keflfetti ini düflünemezdi. Atatürk tarihe Türk Devrimi ni haz rlayan ve uygulayan karizmatik bir lider olarak geçmifltir. 9 Karizmatik lider: Bu kavram ileri süren sosyolog Weber dir. Weber e göre karizma bir insan n s radan insanlardan ayr bir yerde durmas n ve insanüstü ya da istisnai güçler ve niteliklerle donat lm fl olarak görülmesini sa layan kiflilik özelli idir. Bir insan bu ola anüstü özellikleri sayesinde lider olarak kabul edilir. Karizmatik lider kavram din ve siyaset sosyolojilerinde yayg n biçimde kullan lmaktad r (Marshall; 1999: 387). S n f Çat flmas ve Toplumsal De iflme Bu görüfle göre, toplumsal de iflmeyi etkileyen sosyal etmen toplumun dinamizmini de yaratan insanlar aras ndaki eflitsizliktir (Dahrendorf, 1976). Toplumsal eflitsizlikler sadece s n flar aras nda de il, ayn zamanda etnik gruplar ve toplumsal cinsiyetler aras nda da mevcuttur. Marx toplumsal de iflmenin k smen teknolojik geliflmelere ba l oldu unu öne sürmüfltür. Ama de iflmeyi as l sosyal çeliflkilerin neden oldu u s n f çat flmalar na ba lam flt r. Tarihin her evresinde, farkl üretim biçimlerine göre flekillenen farkl s n flar ortaya ç km flt r. Bu s n flar aras ndaki çat flma yeni bir toplumsal evreye geçilmesine neden olmufltur. Örne in, bahçecilik ve hayvan besicili i ile geçinen toplumlarda sosyal eflitsizlik çok belirgin de ildir. Daha yo un ve yayg n tar m n yap ld dönemlerde toprak sahipleri zenginleflmifl ve sosyal eflitsizlik artm flt r. Ticaretin geliflmesi sonucu tüccarlar güç kazanm flt r. Tüccarlar zanaatkârlarla birlikte kentlere yerleflmifl; kentsoylu bu s n f fabrikalar kurarak endüstriyel geliflmenin kontrolünü ele geçirmifltir. Endüstri Devrimi neticesinde güç kazanan kentsoylu bu s n f toprak sahiplerinin iktidar na son vermifltir. Endüstri Devrimi iflçi s n f n n geliflmesini sa lam flt r. Bu modele göre, toplumsal de iflme yönetici s n f n de iflmesi ile gerçekleflir (Szacki, 1979: 387). Günümüz toplumlar nda görülen toplumsal hareketlilik s n f çat flmas n ortadan kald rmaz; ancak zay flat r. Toplumsal hareketlilik, toplumsal tabakalaflma sistemi içinde bireylerin ve gruplar n farkl konumlar aras ndaki hareketini anlat r. Hareketlilik bir yandan yukar ve afla, öte yandan kuflaklar aras olabilir. Kuflaklar aras hareketlilik kiflinin aile kökeni ile kendi s n f ya da statü konumu aras ndaki de iflkenli e gönderme yapar. Bireylerin gelir, e itim baflar s ya da sosyoekonomik prestijleri yan s ra emek piyasalar ve üretim biçimleri içinde belirlenen iliflkiler çerçevesinde hareketlilikleri mümkündür (Marshall, 1999: 751). Fiziksel Çevre, Demografi ve Toplumsal De iflme Nüfus örüntüsünün de iflmesi de toplumsal de iflmeyi etkiler. Durkheim toplumun de iflmesini nüfusun artmas ve ifl bölümünün geliflmesi ile iliflkilendirmifltir

18 10 Yeni Toplumsal Hareketler Resim 1.2 HONKONG (Morrison, 2009: 179). Ona göre ifl bölümünün geliflmesinin üç temel nedeni vard r. Birincisi belli bir co rafyada yaflayan nüfus yo unlu unun artmas, ikincisi buna ba l olarak kentlerin geliflmesi, üçüncüsü de kentlerde yaflayan sosyal kitlenin art fl na ba l olarak sosyal hacmin ço almas d r. Ço alan kitle artan ulafl m imkânlar sayesinde daha s k iletiflim kurmaya bafllay nca toplum daha da kalabal klafl r. Öte yandan, bir toplumda kaynaklar ve f rsatlar n da l m nda çok büyük eflitsizlikler ç kmas n engellemek için nüfus kontrolü zorunludur. Endüstrileflmekte olan ülkelerde t ptaki ilerleme neticesinde ölüm oranlar n n düflmesi ile nüfus art fl bafllar. Toplumsal de iflmeyi kontrol alt nda tutabilmek için nüfus planlamas gerekli hale gelir. Bat da Endüstri Devrimi ile birlikte teknolojinin geliflmesi ve çocuk eme i kullan m na ihtiyaç kalmamas, do urganl k oranlar n n düflmesini etkilemifltir. Toplumumuzda ise tar mda kullan lan çocuk eme i do urganl k art fl n etkilemifltir. Bir toplumda do urganl k ve ölüm oranlar birbirine yak n oldu u zaman baz çocuklar n yaflamas ndan emin olabilmek için daha çok çocu un do mas gerekir (Timur, 1972). Bu koflullarda toplumumuzda yaratan Allah r zk n verir inanc yerleflmifltir (K ray, 1982: 24). K rsal bölgelerde artan nüfus, de iflen geçim flartlar na ba l olarak aile yap s ndaki de iflikliklerin ve kente göçlerin nedenlerinden birisidir. Ne var ki, toplumumuzda yeterli sanayileflme ve istihdam yoktur ve çocuklar halen kay t d fl ifllerde ifl gücü olarak kullan lmaktad r (User vd., 2009). Dolay s yla, Türkiye de demografik de iflme ve kentleflme sanc l bir flekilde gerçekleflmektedir. Sosyal bak m politikalar n n geliflmifl oldu u ve devletin yeterli say da krefl açt skandinav ülkelerinde do urganl k oran AB ölçütlerine göre yüksektir. Buna karfl l k Kuzey Akdeniz ülkelerinde sosyal bak m politikalar yeterli de ildir. Bu ülkelerde kad nlar ekonomik ba ms zl k ile çocuk sahibi olmak aras nda seçim yapmaya zorlanmaktad r. Ataerkil muhafazakâr de erlerin biyolojik farkl l a ba l toplumsal ifl bölümünü do allaflt rd toplumumuzda kad nlar annelik ifllevleriyle tan mlanmaktad r. Ülkemizde çocuk bak m ve erken çocukluk e itimi olanaklar n n kurumsal yetersizli i kad nlar n ifl gücüne kat l m n olumlu yönde etkileyememektedir (Ecevit, 2008: 159).

19 1. Ünite - Toplumsal De iflme ve Küreselleflme 11 TOPLUMSAL DE fime KURAMLARI Evrimci Yaklafl mlar Auguste Comte ( ) Sosyolojinin kurucusu say lan Comte, kuram n toplumsal statik ve toplumsal dinamik olarak ikiye ay rm flt r. Toplumsal statik, toplumun denge haline iflaret eder ve toplumun belirli bir zaman dilimi içerisinde incelenerek tasvir edilmesini içerir. Toplumsal dinamik ise toplumun de iflme sürecine iflaret eder ve zaman içerisinde hangi toplumsal olgular n baflka toplumsal olgular izledi ine dikkatimizi çeker. Comte insanl k kavram n ortaya atar ve insanl n evrim sonunda en iyiye ulaflaca na inan r (Kösemihal, 1968: 162). nsan zihni teolojik ve metafizik aflamalardan geçerek pozitif aflamaya ulafl r. Her aflamada egemen olan düflünce flekli o aflamadaki toplumsal yap y belirler. Teolojik aflamada toplum do aüstüne önem verir. Toplumsal olaylar n arkas nda insanlar n iradesine benzeyen tanr iradesi aran r. nsanl k tanr düflüncesinde Fetiflist (nesnelerin canl olarak düflünülmesi) ve Çok Tanr c l k inançlar ndan sonra Tek Tanr c l k inanc na ulafl r. nsan zihninin geçirdi i ikinci aflama metafizik aflamad r. Bu aflamada insanl k Tanr fikri yerine ruh ya da do an n e ilimleri gibi soyutlamalar ile düflünür. nsanl k giderek duyu organlar yla alg lanan, gözlem ve deneylerle s nanabilen bilimsel yöntemin kullan lmas yla elde edilen gerçeklere ulafl r. Bu aflamaya Comte pozitif aflama ad n vermifltir. Comte un öne sürdü ü evrimci bak fl aç s H ristiyan Avrupa toplumlar n n gözlemine dayand için Bat merkezcidir. Herbert Spencer ( ) Spencer e göre evrim basitlikten karmafl kl a, homojenlikten heterojenli e, tek tiplikten uzmanlaflmaya giden do rusal bir süreçtir. Dünyan n oluflumu, dünya üzerinde yaflam n oluflumu, toplumun, ticaretin, bilimin ve sanat n geliflimi hep ayn süreçten geçer. Spencer toplumu evrim s ras nda gittikçe karmafl klaflan bir organizmaya benzetmifltir. Nas l insan organizmas bir sistem ise ve vücudun uzuvlar bu organ n parçalar iseler, toplum da parçalardan oluflan bir bütündür. Toplumun bütünü bir yap y oluflturur. Toplum içinde yer alan kurumlar bu yap n n sa l kl ifllemesi için gerekli fonksiyonlar yerine getirir. Spencer e göre de iflmenin kayna toplumun içindedir ve tüm toplumlar evrim sürecinden geçmektedir. nsan topluluklar önceleri homojen flekilde yaflamaktad r ve ifl bölümü çok farkl laflmam flt r. Ancak kal t msal nedenler ve çevre koflullar yüzünden insanlar ayr flmaya ve farkl roller, fonksiyonlar, prestij, güç, mal ve mülk edinmeye bafllar. Giderek insanlar aras nda zenginlik ve güç farklar artar. Farkl rollere ve fonksiyonlara sahip insanlar farkl gruplar oluflturur. Dolay s yla farkl meslek gruplar ve s n flar ortaya ç kar. Toplum o kadar karmafl k bir hal al r ki eski homojenli e dönmek imkâns zlafl r. Evrim sürecinde farkl laflan parçalar yani kurumlar aras nda karfl l kl ba ml l k artar. Spencer e göre evrim sürecinde belirleyici öge endüstrileflmedir (Szacki, 1979: 227). Endüstrileflmenin getirece i yeni parçalar n toplumsal sisteme uyum sa layarak bütünleflece i varsay lm flt r. Hatta Spencer, endüstrileflen düzen sonunda savafllar n yok olaca n, birey haklar n n daha iyi korunaca için hükümetlerin fonksiyonlar n yitirece ini öngörmüfltür.

20 12 Yeni Toplumsal Hareketler Emile Durkheim ( ) Evrimci yaklafl ma sahip iz b rakm fl en önemli sosyolog Durkheim d r. Durkheim insanlar n basit ve yüz yüze homojen iliflkiler içeren cemaat hayat ndan karmafl k ve sözleflmeye dayanan cemiyet hayat na geçtiklerini öne sürer. Geliflen teknoloji ve ifl bölümünün artmas insan iliflkilerinin ve dolay s yla toplumsal yap n n de iflmesine neden olur. fl bölümünün geliflmesi nüfusun artmas ile do ru orant l d r. Nüfus az ve ifl bölümü basit iken toplumda mekanik dayan flma olur. Bu durum az nüfuslu toplumlarda yaflayan insanlar n bilinçlerinin ve de er yarg lar n n birbirlerine çok benzemesine ba l d r. Mekanik dayan flma içinde yaflayan insanlar ayk r davran flta olan kiflileri cezaland rarak, baflka deyiflle cezaland r c hukuk yolu ile dayan flman n bozulmas n engeller. Cezaland r c yapt r mlar sayesinde herkes ayn davran fllar sergiler. Çünkü, kural bozan kimse topluluk taraf ndan d fllan r. Suç say lan eylemler vicdanlar incitir. Bir toplumu oluflturan bireyler birtak m kolektif inançlara ve duygulara sahiptir. Bu sisteme Durkheim kolektif bilinç ya da kolektif vicdan ad n vermifltir. Mekanik dayan flmada suçlu kifli kolektif vicdan incitti i için cezaland r l r (Kösemihal, 1971: 63). Burada söz konusu olan öç duygusudur. Ama bu duygunun arkas nda toplulu un benli ini koruma çabas vard r. Durkheim, toplumlar gelifltikçe ceza hukukunun giderek azalaca n öne sürer. fl bölümünün artmas farkl fonksiyonlara iliflkin geri verdirici hukuku ortaya ç - kar r (Kösemihal, 1971:64). Geri verdirici hukuk bireylerin baflka bireylerle olan iliflkilerini düzenler. Örne in, medeni kanun, ticaret kanunu, usul kanunlar, anayasa ve idare kanunlar böyledir (Kongar, 2002:103). Geri verdirici kanunlar toplum içinde yeni organlar n meydana gelmesine hizmet eder. Örne in iflçi patron anlaflmazl klar n çözen mahkemelerin bafl nda belirli ifllerde uzmanlaflm fl yarg çlar bulunur. Avukatl k yapmak uzmanl k gerektirir. Özel hallere hukukun genel kurallar uygulan r. Dolay s yla toplum do rudan do ruya de il ama dolayl olarak bireyler aras iliflkileri düzenler. Durkheim toplumun geliflmesi konusunda iyimserdir. Hayat kavgas ifl bölümünü gerektirir. Toplumsal bilinç gittikçe genelleflir. Genellefltikçe bulan klafl r ve bireysel çeflitliliklere yol açar. Örne in, kent yaflam gelene e kuflku ile bakmay ve yenili e daha aç k olmay içerir. fl bölümü artt kça bireyin meslek seçme ve meslek de ifltirme özgürlü ü de artar. Geri verdirici kanunlar destekleyen meslek ahlâk düflüncesidir. Organik dayan flma içindeki toplumlarda geliflebilen evrensel de erler bireyleri bir arada tutar. Bireysel bilinçler bir araya geldi i zaman insan kendi kiflili ini ortak amaç içinde unutur. Uygarl n üzerinde inflâ edildi i toplumsal idealler böyle zamanlarda ortaya ç kar. Örne in Frans z Devrimi s ras nda vatan ve özgürlük gibi kavramlar toplumsal bilinç taraf ndan kutsal birer varl k gibi alg lanm fl ve hissedilmifltir. Türkiye de sosyolojinin kurucusu say lan Ziya Gökalp ( ) Durkheim dan etkilenmifltir. Durkheim daki toplumsal bilinç kavram n n yerine ulusal bilinç kavram n ikâme etmifl ve Türk ulusal kültürünü gelifltirebilmek için çal flm flt r. Sosyal Eylemlilik Yaklafl m Max Weber ( ) Weber in temel entelektüel çabas kapitalizmin neden H ristiyan Bat da geliflti ini anlamak üzerine kuruludur. Bu soruya cevap ararken H ristiyan Bat ve H ristiyan olmayan öteki olarak konumland rd uygarl klar (Müslüman, Hindu, Budist v.d.) karfl laflt r r. Ak lc l n sadece Bat da geliflmesinin bu uygarl üstün