Çok-Yönlü Eylemli Kişilik Ölçeği nin Hasan Atak 1. Türkçe ye Uyarlanması Emine Gül Kapçı 2

Transkript

1 Çok-Yönlü Eylemli Kişilik Ölçeği nin Hasan Atak 1 Türkçe ye Uyarlanması Emine Gül Kapçı 2 Figen Çok 3 Yrd. Doç. Dr., Kırıkkale Üniversitesi Prof. Dr., Ankara Üniversitesi Prof. Dr., TED Üniversitesi Yazışma adresi / Address reprint requests to: Dr. Hasan Atak, Kırıkkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Yahşihan, Kırıkkale Gsm: E-pos ta: sternum_001@hotmail.com ÖZET Amaç: Eylemlilik, kişinin yaşamının yönüne ilişkin sorumluluk duygusu, yaşamı ile ilgili kararları kontrol edebilme ve bunların sorumluluğunu alma konusundaki inancı ve seçtiği yaşam yönünde ilerlemeye ilişkin güveni olarak tanımlanmaktadır. Bu çalışmanın amacı, eylemli kişiliği ölçen Çok-Yönlü Eylemli Kişilik Ölçeği nin Türk gençlerinde uygunluğunu değerlendirmektir. Yöntem: Araştırmaya yaş aralığında üniversite öğrencisi olan (n=196; % 47,8) ve olmayan (n=214; % 52,2) toplam 410 genç katılmıştır. Katılımcıların % 45,8 i erkek (n=188), % 54,2 si kadındır (n=222) ve yaş ortalamaları 22,5 tur (SS= 1,9). Bulgular: Açımlayıcı (açıklanan varyans % 57.43), doğrulayıcı (X 2 /sd: 3,11, GFI.94, RMSEA.05) ve ikinci düzey doğrulayıcı faktör analizi sonuçları (X 2 /sd: 3,87, GFI.99, RMSEA.03) önerilen dört-faktörlü modelin uygunluğunu desteklemektedir. İç tutarlılık ve test-tekrar test sonuçları ölçeğin yüksek güvenilirliğine işaret etmektedir. Yapılan analizler sonucunda, ölçeğin orijinal versiyonundan 5 madde çıkarılmıştır. Tartışma ve Sonuç: Sonuçlar, ÇEKÖ nün Türkçe versiyonunun eylemliliği değerlendiren araştırmalarında kullanılabileceğini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Eylemlilik, Eylemli Kişilik, Geçerlik, Güvenirlik.

2 ABSTRACT Objective: The term agency has been defined as a sense of responsibility for one s life course, the belief that one is in control of one s decisions about life and is responsible for their outcomes and the confidence that one will be able to overcome obstacles that impede one s progress along one s chosen life course. The Multi-Measure Agentic Personality Scale (MAPS) was designed to measure agentic personality. The present study aimed to assess the applicability of the MAPS for Turkish youngsters. Methods: Data from a total of 410 participants (male n=188, 45,8%; female n=222, 54,2%) were utilized for validity and reliability analyses. Of the participants 196 (47,8%) were university student and the rest were not (n=214; 52,2%). The mean age of the participants was 22,5 (SD=1,9) ranging from Results: Exploratory factor analysis yielded four-factor model explaining 57.43% of the variance. Confirmatory factor analyses (X 2 /sd: 3,11, GFI.94, RMSEA.05) and second-order factor analyses (X 2 /sd: 3,87, GFI.99, RMSEA.03) indicated that a four factor solution met the criteria standards for adequacy of fit. The internal consistency and test-retest stability revealed a moderate to high reliabilities. After analyzing the data, 5 items were dropped from the original scale. Discussion and Conclusion: The analyses demonstrated that the Turkish version of MAPS could be used in studies that evaluates agency. Keywords: Agency, Agentic Personality, Validity, Reliability GİRİŞ Kendi başına davranma anlamına da gelen eylemlilik (agency) ya da eylemli kişilik (agentic personality), kişinin yaşamının yönüne ilişkin sorumluluk duygusu, yaşamı için sorumluluk alması, kişinin yaşamıyla ilgili kararları kontrol edebilme ve bunların sorumluluğunu alma konusundaki inancı ile yaşamdaki engellerle baş etmede ve seçtiği yaşam yönünde ilerlemeye ilişkin güveni olarak tanımlanmaktadır (1-3). Psikoloji alanyazınında bu kavramı ilk kullanan kuramcılardan biri olan Erikson, (4) sanayileşmiş toplumlarda tutarlı kimlik biçimlenmesinde kendini yönlendirebilme ve özgür seçimin yanı sıra eylemliliğin de önemini vurgulamıştır. Eylemlilik, bir bireyin kendi gelişiminde aktif olarak rol almasını, kendi seçimlerini yapmasını ve bu seçimlerin sonuçlarını kabul etmesini içermektedir. Côté (5), eylemliliğin tek bir psikolojik yapıdan oluşmadığını, benlik saygısı, yaşam amaçları, öz yeterlilik ve iç denetim odağını da kapsayan bileşik bir yapı sergilediğini önermiştir. Ölçeğin alt ölçeklerinden öz-yeterlilik, eylemliliğin bir alt boyutu olarak ele alındığında, Cote (5) öz-yeterliliğin kişinin eylemlilik kapasitesini artıran dört değişkenden biri olduğunu öne sürmektedir ve öz-yeterliliğe ilişkin açıklamalara bakıldığında, bu görüşün

3 desteklendiği görülmektedir. Öz-yeterlilik, kişinin kendisinden beklenen durumları yönetmesini sağlayacak yeteneklere olan inancı şeklinde tanımlanmaktadır. Aynı şekilde eylemlilik kişinin yaşamının yönüne ilişkin sorumluluk duygusu, yaşamı için sorumluluk alması, kişinin yaşamı ile ilgili kararları kontrol edebilme ve bunların sorumluluğunu alma konusundaki inancı ve yaşamdaki engellerle baş etmedeki ve seçtiği yaşam yönünde ilerlemeye ilişkin güveni olarak tanımlanmaktadır (3). Bu tanımlara bakıldığında da özyeterlilik ile eylemlilik arasındaki ilişkiler görülmektedir. Eylemli bir birey, kendini ve yaşamını kontrol edebileceğine inanmaktadır. Benzer biçimde öz-yeterlilik sahibi bir birey de kendi kontrol yeteneğine inanmaktadır. Alt ölçeklerden öz-saygı eylemliliğin bir alt boyutu olarak ele alındığında, kendini sevme, kendini kabul ve yeterlilik olmak üzere üç anlam taşımaktadır (5-7). Aynı şekilde eylemli kişiliğe (agentic personality) sahip bir birey, kendini kabul etme, kendini sevme ve kendi yeterliliğine inanma özelliklerine sahiptir. Bu özellikler, eylemli bireyin kendine ve yaşamına yön vermesinde anahtar rol üstlenmektedir (5-7). Denetim odağı eylemliliğin bir alt boyutu olarak ele alındığında sadece iç denetim odağı önem kazanmaktadır. İç denetim odağına sahip bireyler, davranışlarının nedenleri olarak kendilerini görmektedirler. Aynı şekilde eylemli kişiliğe (agentic personality) sahip bir birey kendi sorumluluğunu almakta ve başına gelenlerin kendi yapıp ettikleri yüzünden olduğunu bilmektedir (5-7). Son alt ölçeği temsil eden yaşam amacı kavramı, bireyin yaşamdaki kısa ve uzun süreli hedeflerine işaret etmektedir (Ryff, 1989). Benzer şekilde, eylemli kişiliğe sahip bir birey, yaşamını anlama, yönetme ve aldığı kararları uygulama, hedef belirleme ve bunları gerçekleştirmek için eyleme geçme gibi özelliklere sahiptir. Bu özellikler, eylemli bireyin kendine ve yaşamına yön vermesinde anahtar rol üstlenmektedir (5-7). Alanyazında (8-9), özerkliğin de eylemliliğin bir alt boyutu olabileceğine ilişkin iddialar yer almaktadır. Özdikmenli-Demir e göre (10), eylemlilik kapsamında ele alınan bu özellikler aynı zamanda bireye karşılaşabileceği çeşitli engellere uygun biçimde başa çıkmada önemli bir ego gücü sağlamaktadır. Özerk ve diğer insanlardan bağımsız olarak davranabilen kişilerin kendilerini yetişkin olarak hissetme ve yetişkin rolleri alma açısından da daha yetkin olabilecekleri vurgulanmaktadır (11-12). Alanyazın incelendiğinde, özellikle Erikson un kuramında kimlik gelişiminde eylemliliğin ne kadar önemli olabileceği vurgulanmış olsa da bu kavramın hem yurtdışında hem de Türkiye de çoğunlukla sosyologlar tarafından çalışıldığı görülmektedir. Bu çalışmalar eylemli kişiliği sosyo-ekonomik düzey (SED), ailenin geliri ve üniversite giderlerini

4 bireylerin kendilerinin karşılayıp karşılamadığı gibi demografik değişkenler açısından incelemişlerdir (5-7). Bu araştırma sonuçları, eylemlilik düzeyi ile kimlik statüleri arasındaki anlamlı ilişkiye işaret ederken, SED ve cinsiyete göre bir farklılaşma olmadığını bildirmişlerdir. Psikoloji alanyazınında ise eylemli kişilik ile ilgili sınırlı sayıda araştırma yapılmıştır (8, 9). Örneğin, Cote ve Schwartz (8) farklı etnik gruplardan bireylerle yaptıkları çalışmada kimlik biçimlenmesi ile eylemlilik arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Araştırma sonucunda, eylemlilikle keşif/esnek bağlanma arasında pozitif, kaçınma ile negatif ilişki bulunmuştur. Ayrıca, eylemlilikle ipotek/uyma arasında ilişki olmadığı da bulunmuştur. Benzer biçimde Schwartz, Cote ve Arnett (9), eylemlilikle ego kimlik gelişimi arasındaki ilişkiyi inceledikleri çalışmalarında, ego kimliği için başarılı kimlik statüsünü temsil eden keşif/esnek bağlanma, kargaşalı ve moratoryum kimlik statüsünü temsil eden kaçınma ve ipotekli kimlik statüsünü temsil eden ipotek/uyma olmak üzere üçlü bir sınıflama kullanmışlardır. Sonuçta eylemlilik ile keşif/esnek bağlanma arasında pozitif, kaçınma arasında ise negatif ilişki olduğunu bulmuştur. Ayrıca, eylemlilik ile ipotek/uyma arasında ilişki olmadığı da aynı çalışmada bulunmuştur. Bu araştırma sonuçlarında, eylemlilik düzeyi arttıkça kimlik biçimlenmesinin daha sağlıklı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu bulgular eylemli kişiliğin kimlik gelişimi açısından önemli olabileceğine işaret etmektedir. Başka bir ifade ile kişinin kendi başına davranma düzeyi arttıkça başarılı kimlik statüsünde olması; kendi başına davranma düzeyi azaldıkça ise kişinin kargaşalı kimlik statüsünde olma olasılığı artmaktadır. Sosyolojide eylemlerin mi toplumu (yapıyı) yoksa toplumun mu eylemleri etkilediğine ilişkin tartışma eylemlilik/yapı (agency/structure) tartışması olarak adlandırılmaktadır. Eylemlilik-yapı tartışması süregelen bir tartışmadır ve sosyolojide bu konudaki ilgi Durkheim a kadar gitmektedir (13). Emirbayer ve Mische (13) eylemliliği anlamak için bireylerin zihinsel (mental) durumlarının bazı sosyal yapılardan sorumlu olabileceğini kabul etmek gerektiğini öne sürmektedir. Ayrıca, Cote a göre (8), yapı-eylemlilik ilişkisini görgül olarak inceleyebilmek için, psikolojik bir bakış açısıyla eylemliliğin bireysel farklılıklar ve ruh sağlığı açısından incelenmesi gerekmektedir. Eylemlilikle ilgili literatüre bakıldığında, hem yurtdışında hem de Türkiye de eylemliliğin ruh sağlığını etkileyen değişkenlerle ilişkisinin henüz çalışılmadığı; ancak eylemliliğin alt boyutlarının ruh sağlığı değişkenleriyle ilişkisinin incelendiği görülmektedir. Örneğin, eylemliliğin alt boyutlarından öz yeterliliğin, iş doyumu (Baggerly ve Osborn, 2006), stresle (1) ilişkili olduğu; yaşam amaçlarının ise hem

5 psikolojik hem de fiziksel sağlıkla ilişkili olduğu ifade edilmektedir. Ayrıca, Cote a göre (9) kendi başına davranabilmenin derecesi, kimlik biçimlenmesinin yönünü ve yetişkinliğe sağlıklı geçişi belirlemektedir. Bakan a göre, eylemlilik kişinin kendi başına davranabilmesini içeren bir üst kavramdır ve kavramın karşıt ucunda ise bir arada olma (communion) kavramı yer almaktadır. Bu bağlamda, eylemliliğin Mahler in ayrılma-bireyleşme kavramına kadar uzanan kökleri olduğu da belirtilmektedir (12). Ek olarak, eylemliliğin derecesinin bireyleşmeyi de etkilediği vurgulanmaktadır (8). Eylemlilik çalışmalarında kullanılan ÇEKÖ nün Türkçe ye kazandırılması, bazı açılardan yararlı olabilir. Örneğin, bilindiği üzere psikoterapi sonucunda kişinin kendi sorumluluğunu alması ve kendi yaşamını yönetip yön vermesi iyileşme açısından önemlidir. Bu yüzden bu ölçek terapi sürecinde olan ya da terapi sürecini bitirmiş bireylerde takip çalışmaları için kullanılabilir. Ayrıca, depresyon gibi bazı hastalık durumlarında kişinin kendi başına davranma düzeyi tedavinin başında ortasında ve sonunda ÇEKÖ aracılığıyla ölçülebilir. Bunların dışında, bu ölçek pozitif psikoloji bağlamında olumlu ruh sağlığı değişkenlerini (mutluluk, yaşam doyumu, iş doyumu gibi) içeren çalışmalarda da kullanılabilir. Bu bağlamda bu araştırmanın temel amacı, ruh sağlığı için önemli kabul edilen bir yapı olan eylemliliği ölçen ve sosyolojinin yanı sıra gelişim, klinik ve sosyal psikoloji gibi psikolojinin çeşitli alt-alanlarında da kullanılabilecek bir ölçek olan Çok-Yönlü Eylemli Kişilik Ölçeği nin (Multi-Measure Agentic Personality Scale; 5) Türk gençlerinde uygunluğunu değerlendirmektir. YÖNTEM Bu araştırma, mevcut durumu sorgulayan betimsel bir araştırmadır. Veriler, farklı yaşlardaki bireylerden elde edilmiş ve kesitsel araştırma düzeni kullanılmıştır. Geçerlik çalışmasında, ilk olarak dil geçerliği, ardından açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör analizi yapılmıştır. Daha sonra madde analizi yapılmıştır. Güvenirlik çalışması için iç tutarlılık katsayısı ve test-tekrar test yöntemi olmak üzere iki tür güvenirliğe bakılmıştır. Araştırma Grubu Katılımcıların tamamı Ankara İlindeki üniversitelere devam eden öğrencilerden (n=196, % 47,8) ve aynı yaşta olup üniversite öğrencisi olmayan (n=214, % 52,2) ve Ankara

6 İlinde bir işyerinde çalışan gençlerden oluşmaktadır. Ölçme aracının uygulanacağı bireyler, üniversite eğitimi almış ya da alıyor olmak ve yaş aralığında olmak durumu dikkate alınarak amaçlı (purposive) örnekleme yoluyla belirlenmiştir. Bu örneklemenin temeli, araştırmanın amaçları doğrultusunda bir evrenin temsilci bir örneği yerine, amaçlı olarak bir ya da birkaç alt kesimini örnek olarak almaktır (15). Bu örnekleme yönteminin evren değerleri hakkında önemli ipuçları vereceği ifade edilmektedir (16). Araştırma kapsamında kullanılan veri toplama aracı 434 katılımcıya uygulanmıştır. Veri analizleri öncesi, katılımcıların veri toplama araçlarına verdikleri yanıtlar gözden geçirilmiştir. Bu inceleme sonucunda, ölçek maddelerinin çoğunu boş bırakan (en az % 5 ini) ya da merkeze kayma hatalarının gözlendiği toplam 24 kişi veri setinden çıkarılmıştır. Sonuçta analizler yaşları arasındaki 410 katılımcıdan elde edilen verilerle gerçekleştirilmiştir. Katılımcıların eğitim durumu, cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Katılımcıların Eğitim Durumuna, Cinsiyete ve Yaş Grubuna Göre Dağılımı Tablo 1. Katılımcıların Eğitim Durumuna, Cinsiyete ve Yaş Grubuna Göre Dağılımı Değişken N (%) Cinsiyet Yaş Grubu Üniversite Eğitimi Kadın 222 (54,2) Erkek 188 (45,8) (21,9) (43,9) (34,2) Evet 196 (47,8) Hayır 214 (52,2) Katılımcıların yaş ortalaması 22.5 (SS=1.9) olarak bulunmuştur. Kadınların yaş ortalaması 23.2 (SS=1.4) iken, erkeklerin yaş ortalaması 22.3 (SS= 1.6) olarak hesaplanmıştır. Üniversite öğrencilerinin yaş ortalaması 22.8 (SS= 1.8), üniversite öğrencisi olmayan gençlerin yaş ortalaması ise 23.1 (SS= 1.7) olarak bulunmuştur.

7 Veri Toplama Aracı Çok-Yönlü Eylemli Kişilik Ölçeği (ÇEKÖ; Multi-Measure Agentic Personality Scale; 5). Ölçek, öz-saygıyı ölçen beş madde (Örneğin, Kendi hakkımdaki düşüncelerim olumsuzdur ) yaşam amacını ölçen beş madde, (Örneğin, Kişisel varlığım anlamlı ve amaçlıdır ) iç denetim odağını ölçen beş madde (Örneğin, Başıma gelenlerden ben sorumluyum ) ve öz-yeterliliği ölçen beş madde (Örneğin, Güçlü bir iradem var ) olmak üzere toplam 20 madde ve dört alt faktörden oluşmaktadır. Maddeler "tamamen katılıyorum"dan (5 puan), "tamamen katılmıyorum"a (1 puan) doğru sıralanan 5 derecelemeli bir değerlendirme yapılarak işaretlenmektedir. Her bir alt ölçekten alınabilecek puanlar 5 ile 25 arasında değişmektedir. Ölçekte puanlama yapılırken, toplam puan dikkate alınmakta ve ölçekten yüksek puan almak eylemli kişiliğe sahip olmaya işaret etmektedir. Kanada da yaşayan gençlerle (18-25 yaş arası) yapılan özgün çalışmada, yapı geçerliği açımlayıcı faktör analizi ile incelenmiştir (5). Ölçeğin 4 faktörlü bir yapıda olduğu ve ölçeğin varyansın % 42 sini açıkladığı bulunmuştur. Ölçeğin tamamı ve alt ölçekler için Cronbach alfa değerleri.58 ile.86 arasında (ortalama.76) değişmektedir. Başka bir çalışmada Schwartz, Cote ve Arnett (9), ölçeğin yapı geçerliğini doğrulayıcı faktör analizi ile test etmişlerdir. Sonuçlar (χ2/df = 1.02, CFI >.99, RMSEA =.01) ölçeğin 4 faktörlü yapısının doğrulandığını göstermiştir. Aynı çalışmada faktör yapısının üç farklı etnik grup (Beyaz Amerikanlar, Asyalılar ve Meksikalılar) arasında geçerli olup olmadığı da incelenmiş ve sonuçlar (Δχ2 (6) = 4.36, ns) faktör yapısının üç etnik grupta da geçerli olduğunu göstermiştir. Ayrıca, bu çalışmada ölçeğin tamamı için Cronbach alfa değeri.81 olarak bulunmuştur. Başka bir çalışmada (17), ölçeğin iç tutarlılık katsayılarını incelemiştir. Sonuçlar, ölçeğin tamamı ve alt ölçekler için Cronbach alfa değerlerinin.59 ile.85 arasında değiştiğini göstermiştir. Çok-Yönlü Eylemli Kişilik Ölçeği nin Çeviri İşlemi: Yazarla (James E. Côté) bağlantı kurulup izin alındıktan sonra ÇEKÖ nün çeviri ve uyarlama çalışmasına başlanmıştır. İlk olarak, İngilizce ye yetkin olan sosyal bilimler alanından dört kişi tarafından ölçek Türkçe ye çevirilmiş ve daha sonra farklı dört kişi tarafından tekrar İngilizce ye çevrilmiştir. Çeviri ve ters-çeviri işlemlerinden sonra, Türkçe ifade açısından bir farklılık olmadığı gözlenmiş ve ölçek kullanıma hazır hale getirilmiştir.

8 İşlem Üniversite öğrencisi olan katılımcılardan toplanan veriler, ders saatleri içinde dersin yürütücüsünün izni ve yardımıyla toplanmıştır. Üniversite eğitimi almayan katılımcılara ise işyerlerine gidilerek ulaşılmıştır. Veriler toplanırken gönüllülük ilkesi esas alınmış, katılımcılara öncelikle araştırmanın amacına yönelik kısa bir bilgi verilmiş ve ardından araştırmaya katılmak isteyen katılımcılara ölçekler verilmiştir. Ayrıca, gerekli durumlarda katılımcılara ek açıklamalar yapılmıştır. Katılımcılardan kimlik bilgileri istenmemiştir. Ölçeklerin uygulanması dakika arasında değişmiştir. Araştırma verileri Ankara ilinde Ağustos Nisan 2010 tarihleri arasında toplanmıştır. Verilerin Analizi Côté un (5) önerdiği dört faktörlü eylemlilik ölçeğinin Türkçe de uygunluğunu sınamak üzere sırasıyla açımlayıcı, doğrulayıcı ve ikinci düzey faktör analizi yapılmıştır. Eylemliliğin yaşam amaçları, öz-saygı, iç denetim odağı ve öz-yeterlilik olmak üzere dört yapıdan oluşup oluşmadığını test etmek için ikinci düzey faktör analizi kullanılmıştır. Ölçeğin güvenirliği iç tutarlılık ve test-tekrar test yöntemleri izlenerek sınanmıştır. Test tekrar test güvenirliği için ölçek 50 katılımcıya 3 hafta ara ile uygulanmıştır. Bir ya da daha fazla maddeyi boş bırakan dört katılımcının doldurduğu ölçekler değerlendirme dışı tutulmuş ve sonuçta 46 katılımcıdan elde edilen verilerlerle ölçeğin test-tekrar test kararlılığı incelenmiştir. Araştırmadan elde edilen verilerin istatistiksel çözümlemeleri SPSS ve LİSREL paket programlarından yararlanılarak gerçekleştirilmiştir. BULGULAR Güvenirlik Ölçeğin güvenirliğini incelemek amacıyla Cronbach alfa ile değerlendirilen iç tutarlılık ile test-tekrar test kararlılığına ilişkin korelasyon analizleri gerçekleştirilmiştir. Ölçeğin Cronbach Alfa güvenirlik katsayısı yaşam amaçları boyutu için.72, öz-saygı boyutu için.76, iç denetim odağı boyutu için.74, öz-yeterlilik boyutu için.73 ve ölçeğin tümü için.81 olarak bulunmuştur. Ölçeğin iç tutarlılığı çok yüksek bulunmamakla birlikte, bu değerler

9 kabul edilebilir sınırlar içindedir. Ölçeğin 46 katılımcının uygulamasından hesaplanan test tekrar test güvenirlik katsayısı yaşam amaçları boyutu için.88, öz-saygı boyutu için.86, iç denetim odağı boyutu için.92, öz-yeterlilik boyutu için.83 ve ölçeğin tamamı için.87 olarak bulunmuştur. Sonuç olarak, ÇEKÖ nün iç tutarlılığa sahip olmasının yanı sıra kararlı ölçüm yapan bir araç olduğu söylenebilir. ÇEKÖ nün madde analizi sonuçlarına göre, düzeltilmiş madde-toplam korelasyonları.31 ile.53 arasında; madde atıldığında Cronbach Alfa değerleri ise.79 ile.82 arasında değişmektedir. Bu sonuçlar aşağıda Tablo 2 de gösterilmektedir. Tablo 2. ÇEKÖ nün Güvenirlik ve Madde Analizi Sonuçları Madde No Madde Atıldığında Cronbach Alfa Düzeltilmiş Madde-Toplam Korelasyonu Cronbach Alfa Test-Tekrar Test Öz-Saygı Yaşam Amacı İç Denetim Odağı Öz-Yeterlilik

10 Faktör Yapısının İncelenmesi Verilerin, faktör analizi için uygunluğunu sınamak üzere Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) katsayısı ile Bartlett küresellik testinin aldığı değerler hesaplanmıştır. KMO örneklem yeterliği, Bartlett küresellik testi ise değişkenlerin birbirleri ile ilişki gösterip göstermedikleri konusunda bilgi vermektedir. KMO değerinin.60'dan yüksek bulunması ve Bartlett testinin anlamlı bulunması verilerin faktör analizi için uygun olduğunu gösterir (18). Sonuçlar (KMO=0.80; X 2 = ; p= 0.00) veri grubunun faktör analizine uygun olduğunu göstermiştir. Açımlayıcı faktör analizi. Özgün ölçekte yer alan 20 madde ile temel bileşenler analizi gerçekleştirilmiştir. Özdeğer grafiği (Scree test) ölçeğin 4 faktörlü bir yapıya sahip olduğuna işaret etmiş ve bu faktörler toplam varyansın %48.73 ünü açıklamıştır. Birden çok faktöre yüklenen maddeler binişik madde olarak tanımlanıp ölçekten çıkarılması önerildiğinden (13) alt ölçeklerden özsaygıda iki madde, diğer üç alt ölçeklerde ise birer maddenin binişik madde olarak yer aldığı görülmüştür. Bu nedenle, toplam beş madde (4, 5, 10, 15, 16) ölçekten çıkarılmıştır. Kalan maddelerle yeniden faktör analizi yapılmıştır. Analiz sonucunda ölçeğin yine dört faktörlü bir yapıya sahip olduğu ve toplam varyansın nü açıkladığı görülmüştür. Faktörlere yüklenen maddelerin yük değerleri.42 ile.82 arasında değişmektedir. Sonuçlar Tablo 3 te gösterilmektedir. Tablo 3. ÇEKÖ nün Temel Bileşenler Analizi Sonuçları Faktörler Madde No Öz-Saygı Yaşam Amacı İç Denetim Odağı Öz- Yeterlilik

11 Öz-Değer Açıklanan Varyans Açıklanan Toplam Varyans Birinci faktörün öz-saygıya ilişkin maddeleri (1, 2, 3), ikinci faktörün yaşam amacına ilişkin maddeleri (4, 5, 6, 7) üçüncü faktörün iç denetim odağına ilişkin maddeleri (8, 9, 10, 11) ve son olarak da dördüncü faktörün öz-yeterliliğe ilişkin maddeleri (12, 13, 14, 15) içerdiği görülmektedir. Özgün ölçekteki toplam 20 madde varyansın %42 sini açıklamaktayken, bu çalışmada 15 maddeden oluşan ölçeğin varyansın %57.43 ünü açıkladığı görülmüştür. Özgün ölçeğin her bir faktöründe beş madde varken, bu çalışmada özsaygı faktöründe 3, diğer faktörlerde ise 4 madde bulunmaktadır. Ölçek uyarlama çalışmalarında yapı geçerliğini sınamak amacıyla sıklıkla tercih edilen yöntemlerden biri olan doğrulayıcı faktör analizine ilişkin sonuçlar ise izleyen bölümde açıklanmaktadır. Doğrulayıcı faktör analizi. Ölçeğin yapı geçerliliğini incelemek için gerçekleştirilen açımlayıcı faktör analizine ek olarak, gözlenen verinin dört faktörlü modele ne oranda uyum sağladığını belirlemek amacıyla doğrulayıcı (confirmatory) faktör analizi (DFA) yapılmıştır. Doğrulayıcı faktör analizi, önerilen faktörlerden oluşan (gizil değişkenler) bir modelin gerçek verilerle ne derece uyum gösterdiğini değerlendirmeyi amaçlamaktadır (19).

12 Modelin veriye uyumunu tanımlamada kullanılan yollardan biri Ki-Kare nin serbestlik derecesine oranının hesaplanmasıdır. Bu oranın 5 ve altında olması kabul edilebilir bir değer olarak belirtilmektedir (20). En çok kullanılan diğer indeksler ise, İyilik Uyum İndeksi (Goodness of Fit Index, GFI), Düzeltilmiş İyilik Uyum İndeksi (Adjusted Goodness of Fit Index, AGFI), Ortalama Hataların Karekökü (Root Mean Square Residual, RMR), Yaklaşık Hataların Ortalama Karekökü (Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA) ve Karşılaştırmalı Uyum İndeksi dir (Comparative Fit Index, CFI). GFI, AGFI, NFI, NNFI ve CFI nın değerinin.90 ve üzerinde olması iyi uyum olarak; RMR ya da RMSEA değerinin ise.05 ve altında olması mükemmel uyumu,.08 ve altında olması ise kabul edilebilir uyum olarak kabul edilmektedir (19-22). DFA uygulamasında 15 maddeden elde edilen korelasyon matrisi veri olarak kullanılmıştır. Tablo 4 te sunulan uyum indeksleri gözlenen verinin dört boyutlu önerilen modele iyi bir uyum gösterdiğini ortaya koymaktadır. Tablo 4. Çok Yönlü Eylemli Kişilik Ölçeği nin Faktör Yapısı İçin İyilik Uyum İndeksleri İyilik Uyum İndeksi Değer X 2 /sd (261,63/84) 3,11 GFI.94 AGFI.92 CFI.93 NFI.91 NNFI.92 RMR.060 RMSEA.052 Doğrulayıcı faktör analizi ile hesaplanan (X 2 /sd) oranı 3,11 dir ve bu değer, önerilen faktör modelinin verilerle uyumlu olduğunu göstermektedir (19-20). GFI değerinin.94, AGFI değerinin.92 ve CFI değerinin.93, NFI değerinin.91, NNFI değerinin.92; RMR değerinin.06 ve RMSEA değerinin de.05 bulunmuş olması, doğrulayıcı faktör analizi

13 sonucunda ölçeğin dört faktörlü yapısının kabul edilebilir olduğuna işaret etmektedir. Doğrulayıcı faktör analizi ile hesaplanan madde-faktör ilişkilerine ait katsayılar Şekil 1 de gösterilmiştir. Şekil 1. Çok Yönlü Eylemli Kişilik Ölçeği nin Faktör-Madde İlişkisi Şekil 1 de görüldüğü gibi, gözlenen veri dört boyutlu modele iyi bir uyum göstermektedir ve yol (path) katsayıları ise.41 ile.77 arasında değişmektedir. Bu değerlerin tamamı.30 un üstündedir ve.30 ve üstü değerlerin kabul edilebilir olduğu belirtilmektedir (19).

14 Eylemliliğin yaşam amaçları, öz-saygı, iç denetim odağı ve öz-yeterlilik olmak üzere dört yapının bileşiminden oluşup oluşmadığını sınamak için yapılan ikinci düzey doğrulayıcı faktör analizi sonuçları izleyen bölümde açıklanmaktadır. İkinci düzey (second order) doğrulayıcı faktör analizi. Ölçeğin yapı geçerliliğini incelemek için gerçekleştirilen açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör analizine ek olarak, yaşam amaçları, öz-saygı, iç denetim odağı ve öz-yeterliliğin, üst bir psikolojik yapı olarak tanımlanan eylemliliğe ne oranda uyum sağladığını belirlemek amacıyla, ikinci düzey doğrulayıcı faktör analizi yapılmıştır. İkinci düzey doğrulayıcı faktör analizi uygulamasında dört faktörden elde edilen korelasyon matrisi veri olarak kullanılmıştır. Tablo 5 te sunulan uyum indeksleri dört boyutlu yapının önerilen eylemlilik modeline iyi uyum gösterdiğini ortaya koymaktadır. Ayrıca, ikinci düzey doğrulayıcı faktör analizi ile hesaplanan faktör-ölçek ilişkilerine ait katsayılar Şekil 2 de gösterilmiştir. Tablo 5. Çok Yönlü Eylemli Kişilik Ölçeği nin İkinci Düzey Faktör Yapısı İçin İyilik Uyum İndeksleri İyilik Uyum İndeksi Değer X 2 /sd (7,74/2) 3,87 GFI.99 AGFI.95 CFI.98 NFI.97 NNFI.93 RMR.022 RMSEA.030 İkinci düzey doğrulayıcı faktör analizi ile hesaplanan (X 2 /sd) oranı 3,87 dir ve bu değer, modelin gerçek verilerle uyumlu olduğunu göstermektedir (20). İkinci düzey

15 doğrulayıcı faktör analizi sonucunda GFI değerinin.99, AGFI değerinin.95 ve CFI değerinin.98, NFI değerinin.97, NNFI değerinin.93; RMR değerinin.02 ve RMSEA değerinin de.03 olarak bulunması, eylemli kişiliğin dört psikolojik yapının bileşiminden oluştuğu iddiası desteklenmiştir. İkinci düzey doğrulayıcı faktör analizi ile ortaya çıkan faktör-ölçek ilişkisine ait katsayılar Şekil 2 de gösterilmiştir. Şekil 2. Çok Yönlü Eylemli Kişilik Ölçeği nin İkinci Düzey DFA Sonuçları Şekil 2 de de görüldüğü gibi, dört boyutlu yapı eylemlilik modeline iyi uyum göstermektedir. Yol katsayıları ise.46 ile.66 arasında değişmektedir. Bu değerlerin tamamı.30 un üstündedir (20). Sonuç olarak yapı geçerliğini belirlemek için gerçekleştirilen açımlayıcı, doğrulayıcı ve ikinci düzey doğrulayıcı faktör analizi sonuçları, 15 madde ve 4 alt ölçekten oluşan ÇEKÖ nün, eylemliliği ölçmek için uygun olduğunu ve ölçeğin varyansın %57.43 ünü açıkladığını göstermiştir. Faktör analizi çalışmaları sonucunda 15 maddeli ölçekten alınacak en düşük puan 15, en yüksek puan ise 75 tir. TARTIŞMA VE SONUÇ Bu çalışmada Côté (5) tarafından geliştirilmiş olan ÇEKÖ, geçerlik ve güvenirlik analizleri yapılarak Türk gençlerinde kullanım değeri incelenmiştir. Açımlayıcı ve doğrulayıcı

16 faktör analizi sonuçları ile ikinci düzey DFA sonuçları, ÇEKÖ nin Türkçe versiyonunun eylemliliği ölçmek için kullanılabileceğini göstermiştir. Özgün ölçeğin öz-saygıyı, yaşam amacını, iç denetim odağını ve öz-yeterliliği ölçen beşer madde olmak üzere toplam 20 madde ve dört alt faktörden oluştuğu görülmektedir. Özgün ölçekteki bu 20 madde ve 4 faktör, toplam varyansın % 42 sini açıklamaktadır. Bu çalışmada ise, açımlayıcı faktör analizi sonucunda, ölçeğin 15 madde ve 4 alt ölçekten oluşan faktör yapısının, toplam varyansın önemli bir yüzdesini (%57,43) açıkladığı görülmüştür. Ölçeğin faktör yapısının doğrulanıp doğrulanmadığının incelendiği Schwartz, Cote ve Arnett in çalışmasında (9), ölçeğin 4 faktörlü yapısının doğrulandığı görülmüştür. Bu çalışmada da, doğrulayıcı faktör analizi sonuçları mevcut faktör yapısının uygunluğunu desteklemektedir. Bu çalışmada elde edilen faktör yapısının, özgün ölçekteki faktör yapısından daha iyi sonuçlar verdiği ifade edilebilir. Ayrıca, ölçeğin Türk gençlerinde daha az sayıda madde ile varyansın daha yüksek bir yüzdesini açıklaması dikkate alındığında varolan maddelerin iyi işlediği söylenebilir. Ölçeğin güvenirlik çalışması için iç tutarlılık katsayısı ve test-tekrar test yöntemi olmak üzere iki tür güvenirliğe bakılmıştır. Sonuçlar, alt ölçeklerin iç tutarlılığının yeterli olduğuna ve test-tekrar test yöntemine dayalı olarak elde edilen korelasyonların da alt ölçeklerin kararlı bir ölçüm yaptığına işaret etmektedir. Bu çalışmada iç tutarlılık değerleri.72 ile.81 arasında değişirken, ÇEKÖ nin özgün çalışmasında bu değerler.58 ile.86 arasında değişmektedir. Schwartz, Cote ve Arnett in çalışmasında (9), ölçeğin tamamı için Cronbach alfa değeri.81 olarak bulunmuştur. Schwartz ın çalışmasında ise (17), Cronbach alfa değerlerinin.59 ile.85 arasında değiştiği bulunmuştur. Tüm bu çalışmalarda da iç-tutarlılık değerlerinin benzer olduğu söylenebilir. Özgün çalışmada ölçeğin test-tekrar test güvenirliği incelenmemiştir. Bu çalışmada test-tekrar test güvenirlik değerlerinin göreceli olarak yüksek bulunması (.86 ile.90 arasında) ölçeğin kararlı ölçümler yapabileceğini göstermiştir. Daha öncede belirtildiği gibi, eylemliliğin yaşam amaçları, öz-saygı, iç denetim odağı ve öz-yeterlilik olmak üzere dört yapının bileşiminden oluşup oluşmadığını sınamak için bu çalışmada ikinci düzey doğrulayıcı faktör analizi yapılmıştır. Bulgular, eylemliliğin bu dört psikolojik yapıdan oluştuğuna işaret etmektedir. Alanyazında (8, 10) özerkliğin de eylemliliğin bir alt boyutu olabileceğine ilişkin iddialar olduğu için, izleyen çalışmalarda eylemlilik ile özerklik arasındaki ilişki incelenebilir ve eylemliliğin özerkliği de içeren bir yapıya sahip olup olmadığı ikinci düzey doğrulayıcı faktör analizi ile incelenebilir.

17 Bu çalışmanın bulguları dikkate alınarak ileride yapılacak araştırmalar ve günlük yaşama yönelik birkaç öneri sunmak olasıdır. Örneğin, ölçeğin geçerlik ve güvenirlik çalışmalarının gençler, ergenler ve yetişkinler gibi farklı gruplarda tekrar edilmesi, ölçeğin Türkçeye uygunluğu konusunda yeni kanıtlar sağlayabilir. Türk gençlerinde kullanılabileceği gösterilen bu ölçeğin, hem disiplinlerarası hem de kültürlerarası araştırmalarda da kullanılabileceği düşünülmektedir. Örneğin, eylemliliğin karşıt kutbunda Bir Arada Olma (communion) kavramının yer aldığı iddiası (12, 23) sınanırken eylemlilik ölçeğinden yararlanılabilir. Bakan, özerkliği açıklarken eylemlilik kavramını kullanmaktadır. Bakan, eylemliliği bireyleşme için içsel baskı ve başkalarından ayrılma, çevreden bağımsızlaşma olarak tanımlamaktadır. Bakan a göre eylemlilik aktif olarak eylemde bulunmayı, bir arada olma ise başka insanlarla birlikte karar almayı ifade etmektedir (12). Bu bağlamda özellikle toplulukçu kültürlerde bu ölçeğin kullanılması bireylerin eylemlilik-bir arada olma yönelimlerini belirlemeyi amaçlayan çalışmalarda kullanılabilir. Bu ölçek ruh sağlığı çalışanları, psikiyatristler, psikolojik danışmanlar ve sosyal hizmet uzmanları gibi uzmanlar tarafından eylemlilikle ilişkisi olan bazı psikososyal değişkenleri içeren araştırmalarda kullanılabilir. Örneğin, ölçek eylemlilik ile kişilik, kimlik, bağlanma, risk alma, depresyon, yaşam doyumu, öznel iyi oluş ve özerklik gibi değişkenlerin ilişkisini inceleyen çalışmalarda kullanılabilir. Ayrıca, ilgili ölçek eylemliliğin demografik değişkenlere göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemeye dönük çalışmalarda da kullanılabilir. Araştırmanın en önemli sınırlılığı ölçeğin yakınsak ve ıraksak geçerliğinin yapılmamış olmasıdır. Türkiye de eylemliliği ölçen başka bir ölçek olmamasından dolayı ölçeğin yakınsak ve ıraksak geçerliği incelenememiştir. Sonraki çalışmalarda ölçeğin yakınsak ve ıraksak geçerliği başka ölçeklerle (özerklik gibi) incelenebilir. Bu çalışmanın önemli sınırlılıklarından biri, araştırma grubunun sadece üniversite öğrencileri ve bir işte çalışan katılımcılardan oluşmasıdır. Öğrenci olmayıp aynı zamanda bir işte çalışmayan katılımcıların araştırma grubuna dahil edilmemiş olması önemli bir eksikliktir. Bu çalışmanın bir diğer önemli sınırlılığı, açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör analizinin, madde analizi ve iç tutarlılık katsayısının aynı veri tabanından elde edilen verilerle yapılmış olmasıdır. Bununla birlikte, hem açımlayıcı hem de doğrulayıcı faktör analizi sonucunda elde edilen yüksek değerler, modelin desteklendiğine işaret etmektedir. Sonraki çalışmalarda geçerlik ve güvenirlik analizleri farklı veri tabanlarından elde edilen verilerle yapılabilir. Bir diğer sınırlılık ise, faktör yapısının her iki cinsiyette geçerli olup olmadığının incelenmemiş olmasıdır. Ek olarak,

18 araştırma grubu klinik grup dışındaki bireylerden oluşmaktadır. Sonraki çalışmalarda faktör yapısının her iki cinsiyette geçerli olup olmadığı ve hem klinik grupta hem de klinik olmayan grupta geçerli olup olmadığının incelenmesi ölçeğin geçerliğine ilişkin önemli kanıtlar sağlayabilir. Sonuç olarak, ÇEKÖ nün Türkçe versiyonunun geçerli ve güvenir bir ölçme aracı olduğu ve özerk eylemde bulunma ve bireyleşme türlerini ölçmek için kullanılabileceği söylenebilir. Kaynaklar 1. Bandura A. Human agency in social cognitive theory. Am Psychol 1989; 44: Emirbayer M, Mische A. What is agency?. Am J Sociol 1998; 103: Côté JE, Levine CG. Identity Formation, Agency, and Culture: A Social Psychological Synthesis. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum, 2002, Erikson EH. Identity: Youth and Crisis. New York: Norton Company Inc., 1968, Côté JE. An empirical test of the identity capital model. J Adolesc 1997; 20: Côté JE. Arrested Adulthood: The Changing Nature of Maturity and Identity. New York: New York University Press, 2000, Côté JE. The role of identity capital in the transition to adulthood: The individualization thesis examined. J Youth Study 2002; 5(2): Côté JE, Schwartz SJ. Comparing Psychol and sociological approaches to identity: Identity status, identity capital, and the individualization process. J Adolesc 2002; 25: Schwartz SJ, Côté JE, Arnett JJ. Identity and agency in emerging adulthood: Two developmental routes in the ındividualization process. Youth & Society 2005; 37(2): Özdikmenli-Demir G. Üniversite öğrencilerinde kimlik gelişimi: Kimlik statülerinin sosyal sermaye ve kimlik sermayesi ile olan ilişkisi. CÜ Sosyal Bilimler Dergisi 2010; 34(2): Côté JE. Identity capital, social capital and the wider benefits of learning: Generating resources facilitative of social cohesion. London Rev Education 2005; 3(3): Kağıtçıbaşı Ç. İnsan Aile Kültür. Ankara: Remzi Kitabevi, 1993,

19 13. Bandura A. Social cognitive theory: An agentic perspective. Ann Rev Psychol 200;1 52: Baggerly J, Osborn D. School counselor s satisfaction and commitment: Correlates and predictors. Profes School Couns (3): Sencer M. Toplum Bilimlerinde Yöntem. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 1989, Büyüköztürk Ş, Kılıç-Çakmak E, Akgün ÖE, Karadeniz Ş, Demirel F. Bilimsel Araştırma Yöntemleri, Geliştirilmiş 8. baskı. Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2011, Schwartz SJ. Construct validity of two identity status measures: The EIPQ and the EOM-EIS- II. J Adolesc 2004; 27: Büyüköztürk Ş. Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı, 5. baskı. Ankara: Pegem Yayıncılık, 2002, Şimşek ÖF. Yapısal Eşitlik Modellemesine Giriş Temel İlkeler ve LISREL Uygulamaları. Ankara: Ekinoks Yayınevi, 2007, Kline RB. Principles and Practice of Structural Equation Modeling, 2nd Edition. NY: Guilford Press, 2005, Schermelleh-Engel K, Moosbrugger H, Müller H. Evaluating the fit of structural equation models: Tests of significance and descriptive goodness of fit measures. Methods Psychol Res 2003; 8(2): Sümer N. Yapısal eşitlik modelleri: Temel kavramlar ve örnek uygulamalar. Türk Psikoloji Yazıları 2000; 3(6): Shanahan MJ. Pathways to adulthood in changing societies: Variability and mechanisms in life course perspective. Annu Rev Sociol 2000; 26: