KENTSEL EKONOMĐK BÜYÜMEDE SERBEST BÖLGELER: POLĐTĐK VEYA EKONOMĐK TERCĐH MĐ?

Transkript

1 KENTSEL EKONOMĐK BÜYÜMEDE SERBEST BÖLGELER: POLĐTĐK VEYA EKONOMĐK TERCĐH MĐ? Lütfü ÖZTÜRK (*) M. Kemal DEĞER (**) Sevg DEĞER (***) Özet: Bu çalışmada, Türkye dek Serbest Bölge (SB) uygulamalarının kentsel büyüme üzerndek etkler araştırılmıştır. Bu çerçevede dönem verlerne sağlıklı br şeklde ulaşılablen 72 l dkkate alınarak, SB'lern bulundukları llere olan ekonomk katkısı ncelenmştr. Đçsel büyüme eştlğnn kullanıldığı çalışmada, nüfus artış hızı, özel yatırımlar, kamu yatırımları ve car harcamalar, altyapı ve coğraf konum gb değşkenlern kentlern ekonomk büyümesne olan etkler de dkkate alınmıştır. Analz sonuçlara göre llern coğraf konumu ve kullanılan kredler, ekonomk büyüme üzernde statstk açıdan anlamlı ve poztf etklere neden olurken, ller arasında gelr yakınsamasına şaret edecek şeklde, kş başına başlangıç gelr düzey le ekonomk büyüme arasında anlamlı ve negatf lşkler bulunmuştur. SB'ler temslen kullanılan gölge değşkenn katsayısı poztf olmakla brlkte statstk açıdan anlamlılık taşımamaktadır. Ancak, denz kenarındak SB'ler dkkate alacak şeklde yenden yapılan kestrmlerde, lgl değşken le llern ekonomk büyümes arasında statstk açıdan anlamlı sayılablecek lşklern yakalanması, SB'lern kuruluş yer terchlernde ekonomk faktörlerden çok syas kararların etkl olduğuna şaret etmektedr. Anahtar Kelmeler: Serbest Bölgeler, Yerel Ekonomk Kalkınma, Kent Ekonomler, Kentsel Ekonomk Büyüme Dnamkler. Abstract: In ths study, t has been examned the affects of Free Zones on local economc growth n Turkey. Contrbutons of Free Zones on economes of provnces where they have been establshed have been estmated by consderng avalable data of 72 provnces. The affects of prvate sector nvestments, publc nvestments, publc current and nfrastructure expendtures, geographcal locaton and the rate of populaton growth on economc growth of provnces have been studed usng endogenous growth equaton. Accordng to results of analyss, geographcal locaton and credts have statstcally sgnfcant and postve affects on economc growth, whle ntal per capta ncome of provnces have statstcally sgnfcant and negatve affects whch ndcate ncome convergence among provnces. Coeffcent of dummy varable used for Free Zones has statstcally nsgnfcant and postve sgn. When the dummy of Free Zones has been reorganzed by consderng whether provnces has seaport or not, results of estmaton ndcate that Free Zones have postve affects on economc growth of provnces whch have seaport. Consequently, t can be sad that the decson of locatonal choce of Free Zone has been made usng poltcal benefts than economc feasbltes. Key Words: Free Zones, Local Economc Development, Urban Economes, Economc Growth Dynamcs, (*) Doç. Dr. Atatürk Ünverstes ĐĐBF Đktsat Bölümü (**) Doç. Dr. Atatürk Ünverstes ĐĐBF Đktsat Bölümü (***) Atatürk Ünverstes, Sosyal Blmler Ensttüsü, Đktsat Bölümü Doktora Öğrencs.

2 364 Lütfü ÖZTÜRK, M.Kemal DEĞER, Sevg DEĞER I.Grş 1980 l yıllarda hracata yönelk sanayleşme kapsamında br çok lde Serbest Bölge (SB) kurulmaya başlamıştır. Kuruluş amaçları arasında sthdamı artırmak, yabancı sermaye çekmek, teknk ve yönetmsel blg transfer ve hracatı artırmak gb beklentler bulunan SB ler, öncelkle Đstanbul, Đzmr ve Mersn gb genş hnterlandı ve şlek lmanları bulunan gelşmş llere kurulmuştur. Ancak, popülst poltkaların uygulandığı 1990 lı yıllarda SB ler Erzurum, Mardn ve Rze gb ülkenn nspeten ger kalmış llerne de kurulmaya başlanmış ve bu bölgelern yerel ekonomk kalkınmaya hzmet edeceğ dda edlmştr. Gelşmş llerde kurulan bu tür bölgelern hedeflenen amaçlara ulaşıp ulaşmadığı tartışmalı durumda ken, Erzurum ve Mardn gb llere kurulmuş SB lerde kamu personel dışında çalışanın ve dış tcaret yapan cdd br frmanın bulunmayışı, 1990 lı yıllarda bu bölgeler kurulurken hang krterlern dkkate alındığını da tartışılır kılmaktadır. Bu çalışmada, Türkye dek kentsel büyümenn belrleycler dkkate alınarak SB uygulamalarının kent ekonomlerne olan etks araştırılacaktır. Dğer br deyşle, SB lern kurulduğu llern ekonomk kalkınmasına br katkıda bulunup bulunmadığı test edlecektr. Öncelkle dünyada bu tür bölgelern yerel kalkınmada kullanılışı ele alınacak, daha sonra Türkye dek uygulamalara kısaca yer verlecektr. Çalışmada, yılı verler ve kş başına üretm eştlğ kullanarak Türkye de kentsel büyümeye etk eden değşkenler, SB uygulamaları da dkkate alınarak analz edlmeye çalışılacaktır. Son olarak, elde edlen amprk bulgular değerlendrlerek SB ler hakkında br takım poltka önerlernde bulunulacaktır. II. Yerel Kalkınmada Serbest Bölgelern Kullanılması Serbest bölgeler (SB), br ülkenn syasal sınırları çnde bulunmakla brlkte, özellkle gümrük uygulamaları gb çeştl dış tcaret kısıtlamalarının ve çeştl yasal uygulamaların dışında bırakılmış alanlardır. Bu bölgelerdek frmalara sağlanan gümrük ayrıcalıklarının yanı sıra, çeştl verg muafyetler tanınmakta, dünya standartlarında letşm ve haberleşme gb altyapı olanakları sunulmakta ve hracata yönelk üretm çeştl şekllerde sübvanse edlmektedr. Gelşmekte Olan Ülkelerde (GOÜ) SB ler, hracatın artırılması, yabancı yatırımların özendrlmes, teknoloj ve blg transfer ve yerl şgücüne sthdam olanakları yaratılması gb amaçlarla oluşturulmaktadır. Bu nedenle GOÜ lerdek SB ler genellkle Serbest Üretm Bölgeler (Free Producton Zone) veya Đhraç Đşlem Bölges (Export Processng Zone) olarak tanımlanmaktadır. Gelşmş ülkelerdek (GÜ) SB lerde se tcaret ön plana çıktığından bu bölgeler Serbest Tcaret Bölges (Free Trade Zone) veya Dış Tcaret Bölges (Foregn Trade Zone) olarak adlandırılmaktadır. Türkye dek SB uygulamaları se hem tcaret hem de üretm amacıyla oluşturulduğundan serbest bölge (Free Zone) olarak adlandırılmıştır.

3 Đktsad ve Đdar Blmler Dergs, Clt: 23 Ocak 2009 Sayı: Ulusal kalkınmaları çn sermaye kıtlığı çeken GOÜ lern, bölgesel ve yerel kalkınma gb kncl sayılablecek poltkalara ayıracak ulusal kaynakları sınırlıdır. Ancak, 1960 lı yıllarda görülen GÜ kaynaklı yabancı yatırımların GOÜ lere doğru akışındak artış, GOÜ hükümetlerne bölgesel ger kalmışlık problemlerne de eğlme fırsatı vermştr. Çünkü, 1970 l yıllarda artış gösteren yabancı yatırımlar, hammadde şlemes yanında düşük ücretler ve bol şgücünden faydalanmak gb dğer güdüler de ön planda tutuyorlardı. Dğer br deyşle, 1960 lı ve 1970 l yıllarda ortaya çıkan yabancı sermaye akımları GOÜ lere, yabancı yatırımları ve bu tür yatırımları ülkelerne çekmekte br araç olarak kullandıkları SB ler bölgesel ve yerel kalkınmada br araç olarak kullanablme fırsatı vermşt (Öztürk, 1998: 99). Bu bağlamda, günümüzde Uzak Doğu dak ülkelerde (örneğn Flpnlerde) yabancı yatırımlar bölgesel kalkınma planlarının belrleyc unsurlarından br olmaktadır. Ntekm 1970 l yıllarda SB ler özellkle Güney Kore ve Tayvan gb ülkelerde ulusal kalkınma poltkalarının tamamlayıcı br aracı olmalarına ek olarak bölgesel kalkınma poltkaların da etkl araçları olmuşlardır (Rondnell, 1990). Asyalı planlamacıların çoğu, SB lern yerl sanaylerde ş bulmakta güçlük çeken nsanları sthdam edeceğ, yerl üretm merkezlernn ve tarımdak vermllkler yüksek olmayan bölgelern kaynaklarını kullanacağı ve çarpan etks yaratarak ulusal kalkınmaya olduğu kadar bölgesel kalkınmaya da yardım eden etkler yayacağı düşüncesndeydler (Rondnell, 1987: 90). Aynı şeklde, SB ler dğer GOÜ planlamacıları tarafından da temelde bölgeye özgü ve büyümeye yardımcı br araç olarak da görülmüşlerdr. Çünkü SB ler, bölgesel ve ulusal karşılaştırmalı üstünlüklern çok etkn br şeklde kullanılmasına zn verrken ve bölgesel ekonomk yapının gelşmn hızlandırırken, bölgesel otortelere br çok açıdan kend dönüşüm stratejlern ve ekonomk öncelklern belrleme fırsatını vereblr. Bu nedenle, br çok GOÜ de, SB lern br ülkenn hracatı çn büyük pazarlar yaratacağı, yerel sanaylerle ler ve ger bağlantılar kuracağı ve böylece çarpan etks yaratarak yerel ekonomler üzernde de olumlu etkler ortaya çıkaracağı umulmuştur (Ahrens ve Meyer-Baudeck, 1995: 88) l yıllardak bu beklentlern gerçek dışı olmadığını br çok ülkedek başarılı SB deneym göstermektedr. Ntekm, Güney Kore dek Masan ve Ir, Flpnler dek Bataan ve Malezya dak SB lern yanısıra, Çn'dek Özel Ekonomk Bölgeler (Specal Economc Zone), br çok ülkede SB lern bölgesel kalkınmayı olumlu yönde etkledğn göstermştr. Öyle k, SB lern kurulduğu yıllarda çoğu küçük br kasaba olan ve geleneksel olarak tarıma dayalı br ekonoms olan ger kalmış bölgeler (örneğn Malezya dak Penang Bölges), SB lern kurulması ve başarılı olmalarından sonra hızlı br büyüme, büyük ölçüde sanayleşme ve ülkenn gelşmş bölgeler arasına grme başarısını göstermştr. Bazı ülkelerde se bu bölgeler, ülkenn sanay ve teknoloj merkezler olmuşlardır (Ahrens ve Meyer-Baudeck, 1995: 95).

4 366 Lütfü ÖZTÜRK, M.Kemal DEĞER, Sevg DEĞER Đlk kurulan SB lerden Kandla SB snn (1965) kuruluş aşamalarında Hndstan Hükümet bu bölgenn kurulduğu yörenn (Kutch un) ger kalmış alanları çn br büyüme merkez gb şletleceğn lan etmes gb, brçok GOÜ hükümet bu bölgelern aynı zamanda bölgesel kalkınmaya da hzmet edeceğn vurgulamıştır (Kumar, 1987: 1310). Ancak, SB ler (dolayısıyla yabancı yatırımları) bölgesel kalkınma amacıyla kullanan ya da bunu açıklayan lk ülke Flpnler olmuştur (Spnanger, 1984: 71). Flpnler'de 1972 yılında kurulan Bataan SB s modern ulaşım olanakları sağlanarak ülkenn görece daha ger kalmış br yöresnde kurulmuş ve bu bölgelerde yatırım yapacak yabancı yatırımcılara yurt çnden uygun borçlanma olanakları sağlanmıştır (Warr, 1987: 224). Böylece, SB ger kalmış br bölgenn sanayleşmes çn başarılı br bçmde kullanılmıştır. Adı geçen SB ler genel kalkınma planının br parçası olarak öncelkle yabancı yatırımların ülkeye çeklmesne hzmet etmştr; ancak, aynı zamanda bu bölgeler, ucuz şgücü fazlası bulunan kırsal bölgelere kurularak bölgesel kalkınmanın da br aracı olarak hzmette bulunmuştur (Ahrens ve Meyer- Baudeck, 1995: 90). Yne bu bölgeler, Çn dek hracata yönelk ulusal poltkaların ve ekonomnn modernleşmes gb amaçların yanı sıra, hracat bazlı bölgesel kalkınma poltkaların da etkl araçları olmuşlardır (Fan, 1997: 623). Uzak Doğudak SB lern bölgesel kalkınmada k olumlu etks dğer GOÜ lerde de bu tür bölgelern bölgesel kalkınma çn araç olarak kullanılmasını gündeme getrmştr. Örneğn, 1989 yılında Polonya'da yalnız bölgesel kalkınma amacıyla yed adet SB kurulmuştur (Ahrens ve Meyer- Baudeck, 1995: 93). GOÜ lerde görülen bu gelşmeler yurt ç kaynaklarının yeterszlğ ve bu kaynakların fırsat malyetlernn yükseklğ nedenyle, yabancı yatırımların veya Çok Uluslu Şrketlern (ÇUŞ) sağlayacağı sthdam gb olumlu ekonomk etklern bölgesel kalkınmada kullanılması fkrne dayanmaktadır. Çünkü, ÇUŞ ler Belçka da olduğu gb ev sahb ülkelern uyguladığı özendrc bölgesel poltkalardan etkleneblrken (Yonnapoulos ve Dunnng, 1976: 390), Njerya nın Bendel Bölges nde olduğu gb bazen öneml sthdam ve gelr etkler yaratarak bölgesel kalkınmada öneml br çarpan etksne de sahp olablmektedrler (Abumere, 1978: 662). Ancak, Yonnapoulos ve Dunnng nde şaret ettğ gb ÇUŞ lern bölgesel poltka özendrclernden etklenmes öncelkle bu şrketlern hem kendlernn, hem de ürünlernn ntelkleryle lşkl br çok faktör bulunmaktadır (Yannopoulos ve Dunnng, 1976: 389). Örneğn, G.L. Rueber, GOÜ lerde uygulanan bölgesel özendrclere hracata yönelk üretm yapan ÇUŞ lern, yurt ç pyasaya yönelk üretm yapan ÇUŞ lerden daha çok lg gösterdğn belrtmştr (Rueber, 1973). SB ler br tür bölgesel poltka aracı olarak ele aldığımızda, bu bölgeler sahp oldukları özendrcler le emek-yoğun ve hracata yönelk üretm yapacak yabancı yatırımları çekeblrler. Ancak, öncelkle ÇUŞ ler tarafından br ülkeye

5 Đktsad ve Đdar Blmler Dergs, Clt: 23 Ocak 2009 Sayı: yatırım kararı verldkten sonra SB lern yer seçmnde dkkate alınacağı ve ÇUŞ n bu bölgelerde üretmde bulunmakla elde edeceğ mal özendrclerle, yne bu bölgede üretmde bulunmanın neden olacağı naklye malyet gb olumsuzlukları da karşılaştıracağını dkkate almak gerekr. Daha sonra SB bağlamında da ele alınacak olan ÇUŞ şrketlern bölge üzernde öneml br etksnn olması se; kısa dönemde sayılarına, ölçeklerne ve tplerne yan br ölçüde yaratacakları sthdama, uzun dönemde se bölge le kuracakları lerye ve gerye doğru bağlantılara ve neden olacakları dışşal ekonomlere bağlı olacağı söyleneblr (Öztürk, 1998). Bölgesel kalkınma lteratüründe Dışsal Bölgesel Kalkınma olarak da adlandırılan bu tür yaklaşımlar, GÜ lerde de yabancı yatırımların hükümetlerce azgelşmş bölgelere yönlendrlmesnn temeln oluşturmaktadır (Sengenberger, 1993: 319). Örneğn Đngltere de ÇUŞ ler, bu şrketlern ger kamış bölgelerde sağladığı sthdam olanakları dkkate alındığında, bu nedene dayalı bölgesel ekonomk eştszlkler azaltma yeteneğne sahp araçlar olarak görülmektedr (McDermot, 1979: 287). III. Türkye de Serbest Bölge Uygulamaları Türkye de 1920 l yılların sonlarından 24 Ocak 1980 kararlarına kadar yapılan br çok SB kurma grşm çeştl nedenlerden dolayı başarıya ulaşamamıştır (Bakır, 1984: 6). Ancak, hracata yönelk sanayleşme çerçevesnde, 1980 l yılların sonlarına doğru ülkenn öncelkle şlek lmanları olan Mersn, Antalya, Đstanbul, Đzmr, Adana-Yumurtalık ve Trabzon gb br çok yernde Serbest Bölge oluşturulmaya başlanmıştır. Bu bölgelern hracatı artıracağı ve şszlğe çözüm olacağı düşüncesyle hükümetlerce desteklenmştr. Ancak, SB lerde uygulanan gümrük muafyetnn yanı sıra, serbest bölgeden elde edlen her türlü gelre sağlanan verg muafyet bazı kesmlern çeştl llerde serbest bölge kurulması çn taleplernn artmasına neden olmuştur. Bu duruma 1980 sonrası ekonom poltkalarındak değşklkler de öneml etkde bulunmuştur. Ntekm, her le br serbest bölge mantığını yürüten hükümetler dönemnde Erzurum, Mardn ve Rze gb ger kalmış llerde de SB ler oluşturulmuştur (Güllülü, v.d., 2001). Aynı şeklde, Türkye dek SB ler yabancı yatırımlardan çok yerl yatırımcıların lgsn çekerken, brkaç stsna dışında bu bölgeler, dış tcaret yapan yerl frmalar tarafından gümrüksüz antrepo olarak kullanılmaya başlanmıştır. Dğer br deyşle, Türkye dek SB lerde Uzak Doğu dak SB lern aksne yerl frmaların vergden ve denetmden kaçmak çn sığındıkları lmanlar olmuştur. Ntekm, Tablo 1'de verlen SB lerdek sthdam statstkler, bu bölgelern hang amaçla kurulduğunu ve ne kadar başarılı olduğunun da br göstergesdr.

6 368 Lütfü ÖZTÜRK, M.Kemal DEĞER, Sevg DEĞER Tablo 1: Serbest Bölgelerde Đsthdam ( ) Büro Bölgeler Đşç Dğer Toplam Personel Ege Bursa Mersn Kocael Antalya Đstanbul Der Avrupa Menemen Đstanbul AHL Kayser TÜBĐTAK-MAM Đstanbul Trakya Adana-Yumurtalık Gazantep Samsun Denzl Trabzon Rze Mardn Doğu Anadolu Toplam Kaynak: Dış Tcaret Müsteşarlığı, Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü. Tablo 1 de görüleceğ üzere sthdam rakamlarının yüksek olduğu SB ler ülkenn görece gelşmş bölgelernde yer alırken, öneml br faalyet görülmeyen SB ler ger kalmış bölgelerde bulunmaktadır. Söz konusu durum bölgelern tcaret hacm ve bölgelerde faalyette bulunan frma sayılarında da benzerlk göstermektedr. SB lern ulusal bazda hracatı artırma, yen teknolojler getrme ve sthdamı artırma gb amaçlarına ne kadar ulaştığı konusu ayrı br çalışma konusunu oluşturmaktadır. Ancak, bölgesel bağlamda SB lern kuruldukları ger kalmış llere br çok açıdan öneml br katkı sağlamadığı görülmektedr. Bu durum SB lern başarılı olma koşulları açısından olağan dışı br durum değldr. Çünkü, SB lern beklenen faydaları sağlayablmes çn gerekl olan br çok krter bulunmaktadır (Öztürk, 2002). Bu krterlern br çoğuna uygun olmayan ve ger kalmış bölgelerde kurulan

7 Đktsad ve Đdar Blmler Dergs, Clt: 23 Ocak 2009 Sayı: SB lern gerek yerel gerekse ülke ekonomsne br katkı sağlamasını beklemek doğru olmayacaktır. Kısaca, SB lern mevcut durumu bu bölgelern ktsad krterlerden çok, poltk beklentlerden yola çıkılarak kurulduğuna şaret etmektedr. Ntekm, bu çalışmada yapılan analzler de bu yönde değerlendrleblecek bulguları ortaya koymaktadır. IV. Model ve Değşkenler SB lern kuruldukları llere olan etksn araştırmadan önce, llern büyümesne etk eden faktörler dkkate almak gerekmektedr. Bu nedenle kentsel düzeyde yerel büyüme determnantlarını belrlemek çn, kamu yatırımlarının tamamlayıcılığı ve altyapı faktörler üzerne dkkatler çeken çsel büyüme teorsnden hareketle şekllendrlen br üretm fonksyonundan yararlanılmıştır. Bu üretm eştlğ aşağıdak gb br fonksyonel lşk le tanımlanmaktadır. Y = F(L, K, R, G ) (1) Burada Y, toplam üretm; L, toplam şgücünü; K, toplam sermaye stokunu; R, altyapı olanaklarını; G, hükümet harcamalarını ve alt ndste yer alan, ller temsl etmektedr. Bu eştlğn her k tarafı nüfusa (Pt) bölündüğünde, kş başına sermaye stokunun, toplam şgücünün nüfusa oranının, kş başına altyapı olanaklarının ve kş başına hükümet harcamalarının br fonksyonu olan kş başına üretm fonksyonu elde edlr. Bu eştlk se aşağıdak şeklde fonksyonel br formda fade edlr: y = f(l, k, r, g ) (2) Eştlk (2) nn toplam dferansyeller alındığında ve elde edlen eştlğn her k tarafı y le bölündüğünde, aşağıdak gb br büyüme eştlğne ulaşılır: g y & = α 1P & ++ α 2 + α 3 + α 4 L& + + α 5 R& (3) y y Eştlk (3) de P, nüfus artış hızını ve yatırımları temsl ederken, dğer değşkenler daha önceden tanımlandığı gbdr. Eştlk (3), ekonomk büyüme lşklernn anlaşılmasında genel çerçevey sağlamasına rağmen, bu büyüme eştlğ, bazı vekl ve gölge değşkenlern lavesyle genşletlmştr. Eştlk (4), regresyon analzlernde kullanılacak olan nha büyüme eştlğn yansıtmaktadır: y& TC = α + α P& α 2 Y UPGE Y + α Y α R& + α GEO++ α FZ + ε α 8 4 PGE Y + α 5 (4)

8 370 Lütfü ÖZTÜRK, M.Kemal DEĞER, Sevg DEĞER SB lern kentsel büyüme üzerndek etkler, dönemnde kurulan veya daha önceden kurulmuş serbest bölgelere sahp llere 1; SB bulunmayan llere 0 verlmek kaydı le oluşturulan br gölge değşken (FZ) yardımıyla ortaya konulacaktır. Bununla brlkte Türkye ekonomsnde belrgn br şeklde kendn hssettren coğraf kutuplaşmanın varlığı, modele başka br gölge değşkenn dahl le belrlenmeye çalışılacaktır. Türkye nn gelşmş ller, coğraf olarak ülkenn batı kesmnde yer almaktadır. Ülkenn batı kesmn oluşturan Ege ve Marmara Bölgeler ndek llere 1; dğerlerne 0 verlmek suretyle oluşturulan gölge değşken GEO sm le modele dahl edlmştr. Bununla brlkte l düzeynde yerl yatırım tutarlarının elde edlememes nedenyle bu değşken yerne llerde kullanılan kredler (TC), temsl br değşken olarak değerlendrlmştr. Ayrıca altyapının çok çeştl boyutları olmasına rağmen, uygulamalı çalışmalarda altyapı değşken yerne sıklıkla kullanılan asfalt yol uzunlukları ( R & ) kullanılmıştır (Buurman ve Retveld, 1999: 45). Çalışmada son olarak kamunun llern ekonomk büyümesnde anlamlı br faktör olup olmadığı, verml (PGE) ve vermsz kamu harcamalarının (UPGE) l GSYĐH çndek payları şeklndek br ayrım le belrlenmeye çalışılmıştır. V. Tahmn Sonuçları Çalışmada 72 ln yıllarına at verlernden hareketle elde edlen ortalamaları dkkate alan yatay-kest regresyon analzler gerçekleştrlmştr. Çalışma dönemnn 2000 yılına kadar sınırlı kalmasının neden, l bazında GSYĐH verlernn 2001 yılından sonra Türkye Đstatstk Kurumu (TÜĐK) tarafından üretlmemesdr. Ayrıca, 2001 yılının krz yılı olması nedenyle çalışma bulgularında sapmalara yol açableceğ düşüncesyle 2001 yılı verler de analz kapsamı dışında tutulmuştur. Tablo 2, model kapsamındak değşkenlere at br takım özet statstkler sunmaktadır. Tablo 2: Değşkenlere At Tanımlayıcı Đstatstkler y& P & TC Y R & PGE Y UPGE Y Y 0 Ortalama Medyan Maksmum Mnmum Standart Sapma Olasılık Đl Sayısı Değşkenlere at tanımlayıcı statstklerden elde edlen sonuçlara göre Türkye de dönem l büyümes %1.9 olarak gerçekleşmştr. Bu dönemde en yüksek büyüme hızına sahp l, %5.6 le Kastamonu olmuşken; -

9 Đktsad ve Đdar Blmler Dergs, Clt: 23 Ocak 2009 Sayı: %4,6 le Srt en şddetl ekonomk küçülmey yaşayan l olmuştur. Dğer taraftan söz konusu dönemde nüfus artış hızı, %0.8 olarak gerçekleşrken; nüfus artış hızının en yüksek olduğu ller sırasıyla Antalya (%3.9), Kocael (%3.8), Đstanbul (%3.6), Đzmr (%3.4) ve Bursa (%3.2) dır. Bu kentlerde nüfus artış hızının yüksek olmasının altında yatan etken, doğum oranlarının yükseklğnden zyade, ülkenn malat sanay ve hzmetler sektörünün cazbe merkezler konumunda olmaları nedenyle dğer yörelerden yoğun br nsan göçüne maruz kalmalarıdır. Örneğn ortalamalarına dayanan nüfus artış hızı rakamlarına bakıldığında, az gelşmş llern genellkle negatf skorlar kaydettğ ve %5.2 le Tuncel nn en fazla nüfus göçü veren l olduğu anlaşılmaktadır. Dğer taraftan özel sektörün ekonom çndek büyüklüğünü görmek açısından llerde kullanılan toplam kredlern l GSYĐH sı çndek payı, ortalama olarak %13.4 olarak gerçekleşmştr. Bu değşken açısından standart sapmanın oldukça yüksek olduğu dkkat çekmektedr. %145 le Gresun en fazla kred kullanım oranına sahp l konumunda ken, kullanılan kredler aracılığıyla özel sektör büyüklüğünün en düşük boyutlarda kaldığı ller %2 le Şırnak, Batman ve Srt tr. Özel sektör yatırımları açısından önem arz eden temel ulaşım altyapısının varlığı, llerdek kş başına asfalt karayolu uzunluklarıyla ölçülmeye çalışılmıştır. Bu değşkene at ortalama verlerne göre kş başına yol uzunlukları yılda ortalama %6.2 oranında artış göstermştr. Kş başına yol uzunluğu artışında %16.6 le Tuncel en fazla artış yaşayan l konumunda ken, yoğun nüfus göçüne maruz kalan Đstanbul, kş başına yol uzunluklarında yıllık ortalama %2.8 lk br azalış yaşamıştır. Đl ekonomler çnde kamunun büyüklüğünü ölçmek amacıyla kullanılan kamunun vermsz car harcamaları le kamu yatırım harcamalarının l GSYĐH çndek payları se, ortalama olarak %19.4 ve %2.5 olarak gerçekleşmştr. %129 gb l GSYĐH nı aşan br kamu harcamaları payıyla Hakkâr dkkatler çekerken, %11.5 lk br kamu yatırım harcaması payıyla Ankara, kamu yatırımlarından en fazla yararlanan l konumundadır. Tablo 3 de, (4) nolu tahmn eştlğ kapsamındak değşkenler arası korelasyon lşkler verlmektedr. Korelasyon lşklerne bakıldığında, llerdek kş başına gelr büyümes le en yüksek korelasyon lşksne sahp değşkenler, sırasıyla nüfus artış hızı (negatf), kş başına düşen yol uzunlukları (poztf), başlangıç kş başına düşen gelr düzey (negatf), kullanılan kredler (poztf) ve serbest bölgeler (negatf).

10 372 Lütfü ÖZTÜRK, M.Kemal DEĞER, Sevg DEĞER Tablo 3: Değşkenler Arası Korelasyon Matrs y& P & TC Y R & PGE Y UPGE Y Y 0 GEO FZ GDPBO NUFBO TKRDP TYOL KYP KHP BGD COG SB Đllern ekonomk büyümeler ve açıklayıcı değşkenler arasındak korelasyon katsayıları, serbest bölgeler değşken dışında teork olarak beklenen şaretler taşımaktadırlar. Serbest bölgeler temslen kullanılan gölge değşken le l büyümes arasındak negatf korelasyon lşks, Türkye dek serbest bölge uygulamalarının beklenen büyüme etklern yaratamadığına şaret etmektedr. Daha açık br fadeyle Türkye de faalyete geçrlen serbest bölgelern kurulduğu lde anlamlı büyüme etkler doğuramadığı yorumu yapılablr. Bununla brlkte k değşken arasındak lşkler yansıtan korelasyon lşkler yanında bütün açıklayıcı değşkenlern ekonomk büyüme üzerndek etklern, regresyon analzler le ortaya koymak mümkündür. Tablo 4: Türkye de Kentsel Büyüme Dnamkler Standart t Değşkenler Katsayılar Olasılık Hata Đstatstğ C P & TC Y R & PGE Y UPGE Y Y GEO FZ R F Đstatstğ Düzeltlmş R Olasılık Durbn-Watson Türkye nn 72 lne at verlerden hareketle yapılan regresyon analz sonuçları, Tablo 4 de verlmştr. Tüm ller kapsayan tahmn sonuçlarına göre coğraf konum ve kullanılan kredlern GSYĐH çndek payı, llern ekonomk

11 Đktsad ve Đdar Blmler Dergs, Clt: 23 Ocak 2009 Sayı: büyümes üzernde poztf ve statstk açıdan anlamlı etklere sahpken, başlangıç kş başına gelr düzeynn ekonomk büyüme üzernde negatf ve statstk açıdan anlamlı br etkye sahp olduğu bulunmuştur. Dğer taraftan nüfus artış hızı le ekonomk büyüme arasında statstk açıdan anlamlılığa yakın negatf etkler bulunmuşken, kamu yatırım ve car harcamaları, asfalt yol uzunlukları ve SB değşken le Türkye dek kentsel büyüme arasında anlamlı lşkler yakalanamamıştır. Türkye dek llern coğraf konumları ve ekonomk büyümeler arasındak lşkler ortaya koymak amacıyla modele dahl edlen gölge değşkene at tahmn katsayısı, %1 önem sevyesnde statstk açıdan anlamlılık taşımaktadır. Katsayının poztf olması se, ülkenn batısında bulunmanın ekonomk büyüme açısından öneml avantajlar doğurduğuna şaret etmektedr. Elde edlen bu sonuç, kutuplaşmış kalkınma düşüncesyle paralellk göstermektedr. Ülkenn öneml sanay kutupları olan Đstanbul, Kocael, Đzmr ve Bursa gb ller, ülkenn batısında yer almaktadır. Kutuplaşmış kalkınma düşüncesn şekllendren Perroux, alansal ve sektörel gelşme sürecn şu şeklde tanımlamaktadır (Hansen, 1967: 710): Büyüme her yerde ve sadece br kez ortaya çıkan br süreç değldr; büyüme farklı şddetleryle belrl noktalarda veya kalkınma kutuplarında ortaya çıkar; büyüme, ekonomnn tamamı çn değşen merkez etklerle ortaya çıkar ve çeştl kanallarla çevresne yayılır Dolayısıyla çalışmadan elde edlen bulgulardan hareketle, Türkye de kutuplaşmış kalkınma düşüncesne uygun br kentsel gelşme sürecnn bulunduğu ler sürüleblr. Dğer taraftan llerde özel sektör tarafından kullanılan kredlern kentsel büyümey artırdığına dar statstk açıdan anlamlı bulgu, kullanılan kredlern tüketm açısından uygun çarpan etklern doğurduğu ve üretm açısından faz malyetnn üzernde getrlere yol açtığı şeklnde yorumlanablr. Son olarak çalışmadan elde edlen öneml bulgulardan br dğer de, l gelr sevyelernn brbrne yakınsamasıdır. Neoklask düşüncede β yakınsaması olarak da adlandırılan bu duruma göre (Sala- Martn, 1996: ), kaynaklarını büyük ölçüde kullanan ekonomler le eksk kullanan ekonomler arasındak gelr farklılıkları zaman çersnde gderek azalacaktır. Elde edlen bulgular, başlangıç gelr düzey le kent büyümes arasındak negatf lşkler göstermektedr. Bu sonuç, yüksek gelrl kentlern daha yavaş büyüme oranına sahp olacakları ve düşük gelr düzeyl kentlern se daha hızlı büyüme göstereceğ anlamına gelmektedr. Nüfus artış hızının %10 önem sevyesne yakın br düzeyde llern ekonomk büyümes ve refah düzeyn olumsuz etkledğ bulgusu, artan şgücünün üretme dahl edlememesnden kaynaklanmaktadır. Daha açık br deyşle llerdek yüksek nüfus artışı, üretm faalyetler tarafından tamamen massedlemedğ çn llern ekonomk büyümes le nüfus artış hızı arasında negatf lşklern ortaya çıkması beklenen br durumdur. Dğer taraftan

12 374 Lütfü ÖZTÜRK, M.Kemal DEĞER, Sevg DEĞER çalışmanın asıl amacını oluşturan SB'lern llern ekonomk büyümes üzerndek etkler ölçmeye yönelk kullanılan gölge değşkenn poztf fakat statstk açıdan anlamsız etklernn bulunması, Türkye de 1990 lı yıllardan sonra hızlı br şeklde tess edlen SB'lern yer seçmnn ekonomk olmaktan çok syas kararlarla belrlenmesnden kaynaklanmaktadır. Daha açık br fadeyle Türkye dek SB'ler, oy kaygısı le kurulmuş olmaları, br bütün olarak SB'lern şlem hacmlernn düşük kalmasına ve beklenen büyüme etklern ortaya çıkaramamasına neden olmaktadır. SB'lern kuruluş amaçlarından en önemls, lgl alandak ucuz şgücü mkanlarından yararlanarak, şlenen ürünlern kolayca hedef pazarlara ulaşmasını sağlamaktır. Bu nedenle Türkye açısından SB'lern ülkenn batı kesmnde veya denz kıyısında kurulmuş olmaları, çok daha anlamlı etklere neden olablecektr. Dolayısıyla çalışmada, en azından ulaşım malyetlernde öneml azalma sağlayacak şeklde denz kenarına sahp llerde kurulmuş SB'lern (lmanların) daha anlamlı etklernn olup olmadığı, denze sınırı olup, SB'ye sahp llere 1; dğer llere 0 verlmek kaydı le araştırılmıştır. Yen gölge değşken çeren büyüme model sonuçları, Tablo 5 de verlmektedr. Tablo 5: Türkye de Kentsel Büyüme Dnamkler Değşkenler Katsayılar Standart t Hata Đstatstğ Olasılık C P & TC Y R & PGE Y UPGE Y Y GEO FZ R F Đstatstğ Düzeltlmş R Olasılık Durbn-Watson Tablo 5 de verlen analz sonuçları, daha önce yapılan analz sonuçlarıyla büyük ölçüde paralellk arz etmektedr. Bununla brlkte lk regresyon analz sonuçlarından farklı olarak denz kenarında bulunan llerde tess edlen SB'ler çn kullanılan gölge değşkenn, %10 a yakın br anlamlılık düzeynde poztf etklernn olması dkkatler çekmektedr. Dğer br deyşle, SB lern kara le çevrl llerde tess edlmes yerne denz kenarında bulunan llerde tess edlmes, SB lern kuruluş amaçları açısından daha anlamlı sonuçlara sebebyet vermektedr.

13 Đktsad ve Đdar Blmler Dergs, Clt: 23 Ocak 2009 Sayı: VI. Sonuç ve Önerler Bu çalışmada, Türkye de l düzeyndek ekonomk gelşmşlk farklılıklarına etk eden faktörler, çsel büyüme eştlğnden yararlanılarak ortaya konulmaya çalışılmıştır. 72 le at ortalama verlern kullanıldığı regresyon analzlernden elde edlen sonuçlarda, llern ekonomk büyümes le coğraf konumu ve kullanılan kredler arasında statstk açıdan anlamlı ve poztf lşkler bulunmuşken; nüfus artış hızı ve başlangıç kş başına gelr düzey le ekonomk büyüme arasında statstk açıdan anlamlı ve negatf lşklern varlığı tespt edlmştr. Bununla brlkte çalışmanın asıl nceleme konusunu çeren SB ler ve ekonomk büyüme lşkler hakkında anlamlı bulgulara ulaşılamamıştır. Elde edlen bu sonuç, SB lern Türkye de beklenen büyüme ve sthdam etklern kent düzeynde doğuramadığına şaret etmektedr. Daha açık br fadeyle Türkye de 1990 lardan sonra tess edlmeye başlayan SB ler, kurulduğu llerde statstk olarak anlamlı büyüme etklerne sahp değldr. Bununla brlkte SB lern kuruluş yer terchnn, beklenen büyüme ve sthdam etklernn ortaya çıkmasında etkl olableceğ düşüncesnden hareketle, regresyon tahmnler denz lmanı olan yerlerde kurulan SB'ler dkkate alacak şeklde yenden yapılmıştır. Çünkü SB ler yerel alandak ucuz şgücü ve hammadde mkanları yanında üretlen ürünler hedef pazarlara (genellkle yurtdışına) kolayca ve düşük malyetlerle ulaştırılablecek yerlere kurulduğu zaman, şlem hacmlernde öneml artışlara mkan vermes beklenr. Dolayısıyla SB lern batı kesmnde ve denz kenarında kurulmasının daha anlamlı büyüme ve sthdam etklerne neden olacağı ler sürüleblr. Çalışmada yapılan regresyon tahmnler de bu görüşü destekler mahyettedr. Elde edlen bulguya göre Türkye de SB lern ulaşım malyetlern azaltacak şeklde denz kenarında kurulmasının, llern ekonomk büyümesnde daha anlamlı etklere sahp olduğu bulunmuştur. Denz kenarındak SB'ler temslen kullanılan gölge değşken, statstk olarak %10 a yakın br anlamlılık düzey le kentlern ekonomk büyümesnde poztf etklere sahptr. Çalışmadan elde edlen bu bulgudan hareketle br bütün olarak SB lere oranla denz kenarında kurulan SB lern, llern ekonomk büyümesne vme kazandırableceğ ler sürüleblr. Sonuç olarak, Türkye dek SB uygulamalarının ekonomk nedenler yanında syas kararlarla belrlenmş olması, bu bölgelerden beklenen büyüme ve sthdam etklernn ortaya çıkmasını öneml ölçüde etklemektedr. Ntekm, çalışmanın sonuçlarına göre kuruluş yer, ulaşım mkanları ve alt yapı gb faktörler dkkate alınmadan ve syas beklentler çn kurulmuş olan SB ler, ne kuruldukları bölgeye ne de ulusal ekonomye öneml br katkı sağlamadıkları görülmektedr. Buna karşılık, gelşmş ve ulaşım olanakları y durumdak llerde kurulan SB ler, bulundukları llere sthdam ve ekonomk canlılık gb öneml katkılar sağlamaktadır. Mevcut bulgular ışığında ger kalmış yörelerde gerekl yatırımlar yapılmadan kurulan SB lern ktsad ölçülerden çok poltk beklentler çn kurulmuş olduğu söyleneblr.

14 376 Lütfü ÖZTÜRK, M.Kemal DEĞER, Sevg DEĞER Kaynaklar Abumere, S. I. (1978), Multnatonals, Locaton Theory and Regonal Development : Case Study of Bendel State of Ngera. Regonal Studes, 12(6), Ahrens, J. ve A. Meyer-Baudeck (1995), Specal Economc Zones : Shortcut or Raound-aboutway Towards Captalsm. Intereconomcs, March/Aprl 1995, Buurman, J. ve P. Retveld (1999), Transport Infrastructure and Industral Locaton: The Case Of Thaland Revew of Urban and Regonal Development Studes, 11 (1), Fan, C.C. (1997), Uneven Development and Beyond : Regonal Development Theory n Post-Mao Chna. Internatonal Journal of Urban and Regonal Research, 21(4), Güllülü, U., Ö.S. Emsen ve L. Öztürk (2001), "Serbest Bölgeler : Doğu Anadolu Serbest Bölges Üzerne Br Değerlendrme", Atatürk Ünverstes, Đktsad ve Đdar Blmler Fakültes Dergs, 15(3/4), Hansen, N. M. (1967), Development Pole Theory n a Regonal Context, Kyklos, 20, Kumar, R. (1987), Performance of Foregn and Domestc Frms n Export Processng Zones. World Development, 15(10/11), McDermott, P.J. (1979), Multnatonal Manufacturng Frms and Regonal Development: External Control n the Scottsh Electroncs Industry. Scottsh Journal of Poltcal Economy, 26 (3), Öztürk, L. (1998), Serbest Bölgeler ve Bölgesel Kalkınmadak Yer, Atatürk Ünverstes, Sosyal Blmler Ensttüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lsans Tez, Erzurum., L. (2002), Serbest Bölgelern Performansını Etkleyen Faktörler: Dünya Uygulamaları Üzerne Br Đnceleme, Vermllk, 2002/4, Rondnell, D.A. (1987), Export Processng Zones and Economc Development n Asa. Amercan Journal of Economcs and Socology, 46 (1), (1990), Polces for Balanced Urban Development n Asa : Concepts and Realty. Regonal Development Dalogue, 11(1), Sprng 1990, Rueber, G.L. (1973), Prvate Foregn Investment n Development, Oxford Unversty Press, London, (Aktaran : Yannopoulos ve Dunnng, 1976: 394). Sala- Martn, X. (1996) Regonal Coheson: Evdence and Theores of Regonal Growth and Convergence, European Economc Revew, 40 (6):

15 Đktsad ve Đdar Blmler Dergs, Clt: 23 Ocak 2009 Sayı: Sengenberger, W. (1993), Local Devolopment and Internatonal Economc Competton. Internatonal Labour Revew, 132(3), Spnanger, D. (1984), Objectves and Impact of Economc Actvty Zones - Some Evdence from Asa. Weltwrtschaftlches Archv, 120, Warr, P.G. (1987), Export Promoton va Industral Enclaves : The Phlppnes Bataan Export Processng Zone. Journal of Development Studes, 23(2), Yannopoulos G.N. ve J.H. Dunnng (1976), Multnatonal Enterprses and Regonal Development: A Exploratory Paper. Regonal Studes, 10, July 1976, s