Çözüm bilinmeyince doğaçlama yapabilme yeteneğidir (Piaget) Kaliteli bir sonuca bağlanan hayal kurma yeteneğidir. Akıl, yaşamın sunduğu seçenekler

Transkript

1

2 Zeka neyi içerir? Çözüm bilinmeyince doğaçlama yapabilme yeteneğidir (Piaget) Kaliteli bir sonuca bağlanan hayal kurma yeteneğidir. Akıl, yaşamın sunduğu seçenekler arasında en doğru olanı bulabilme yeteneği; zeka ise yaratıcı akıldır Doğru tahminlerde bulunmaktır: problemin çözümünü bulmak, bir tartışmanın temelinde yatan mantığı farkletmek, doğru olan yeni analojiler kurmak, hoş bir armoni yakalamak, bir sonra ne olacağını doğru olarak tahmin etmektir (H. Barlow) Çok-aşamalı planlar yapabilme yeteneğidir Zaman ekseni üzerinde düşünce ve hareketlerin daha rafine hale getirilmesidir Zeka düşüncede çeşitliliktir, esnekliktir (Guilford) Zeka hızdır Zeka bütün bunların bir toplamıdır.

3 Üstün Yeteneğe İşaret Eden, Onu Ortaya Çıkarabilen Bazı Özellikler... Kişiyle ilgili olanlar Kendilik algısı Yeterlik duygusu Cesaret Karakter Sezgi Karizma Başarma gereksinimi Ego gücü Enerji Çekici olma Çevreyle ilgili olanlar Sosyoekonomik statü Ebeveynin sorumluluk duygusu Ebeveynin kişiliği Ebeveynin eğitimi İlgilerinin uyarılması Ailenin statüsü Rol modelin varlığı Sağlık Şans faktörleri Zamanın ruhu

4 Howard Gardner ın Çoklu Zeka Kuramı

5 Üstün yeteneğin Üç Çember Kuramı (Renzulli, 1978) Ortalama-üstü Genel ve Özel Yetenek Yaratıcılık Göreve/İşe Bağlılık, Yüksek Güdülenme (

6 Üstün Genel Yetenek: Özellikler Ortalama-üstü Genel Yetenek Yüksek düzeyde soyut düşünme, sözel ve sayısal muhakeme, görsel mekandaki ilişkileri kavrama, bellek, sözel akıcılık Yeni durumlara uyum yapma Bilgi işlemenin otomatik hale gelmesi

7 Üstün Özel Yetenek: Özellikler Ortalama-üstü Özel Yetenek Yeteneğin bir veya daha fazla özel bilgi veya beceri alanında kendini göstermesi İleri bilgi, teknik, lojistik ve strateji kullanma kapasitesi İlişkili bilgiyi belirleyebilme yeteneği

8 Üstün Göreve/İşe Bağlılık, Yüksek Güdü: Özellikler Ortalama-üstü Özel Yetenek Göreve/İşe Bağlılık, Yüksek Güdülenme Yüksek düzeyde ilgi ve istek Sebatkarlık, dayanıklılık, azim, işe kendini verme ve çok çalışma Kendine güven, yeteneğe güven, başarılı olmaya güdülenme Yüksek standartlar oluşturma, eleştiriye açık olma, ürünlerin kalite ve mükemmeliyetin önemli olması

9 Yaratıcılık: Özellikler Yaratıcılık Akıcı, esnek, düşüncede orijinal Deneyime açık, yeni ve farklı düşünce, hareket ve ürüne açık Meraklı, spekülatif, düşünme ve harekette risk alan, kendini geri çekmeyen/durdurmayan Ayrıntıya, fikir ve nesnelerde estetiğe duyarlı, dış uyarıcılar, düşünce ve duyguları konusunda etkinlik yapmaya, onlara tepkide bulunmaya istekli

10 Üstün yetenek? Zeka (Intelligence) : Genel ve/veya özel zeka (IQ): yüksek zihinsel güç Yetenek (talent): Genel veya özel zekanın optimal ve üretici kullanımı (plastisite, nörobiyolojik yatkınlık, kalıtsallık ile yakından ilgili)

11

12

13 Toplumu oluşturan bireylerin; Yaklaşık %95 i normal zeka Yaklaşık %3 ü alt zeka Yaklaşık %2 si üstün yetenek grubuna girmektedir. Toplumu Oluşturan Bireyler normal zeka alt zeka grubu üstün yetenekli

14 İMPARATORLUK DÖNEMİNDE VE CUMHURİYET TÜRKİYE SİNDE ÜSTÜN ZEKALILAR İÇİN YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMALAR Osmanlı İmparatorluğu nda Enderun mektebi İdil Biret ve Suna Kan ın yabancı memleketlere müzik tahsiline gönderilmesine dair Kanun (5245 sayılı 07/07/1948 tarihli) Güzel Sanatlarda Fevkalade İstidat Gösteren Çocukların Devlet Tarafından Yetiştirilmesi Hakkında Kanun ( tarihli 9242 sayılı Resmi Gazete de yayınlanmış olan 6660 Sayılı Kanun)

15 YASAL DÜZENLEMELER Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Yönetmeliği * 06/07/1962 tarih ve sayılı Resmi Gazete Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği * 31 Mayıs Sayılı Resmi Gazete MEB Bilim ve Sanat Merkezleri Yönergesi * 25 Ocak Sayılı TTK Kararı

16 ÜSTÜN ZEKALI ÇOCUKLARLA İLGİLİ ÖZEL SEKTÖRDEKİ KURUMLAR Türk Eğitim Vakfı İnanç Türkeş Özel Lisesi (TEVİTÖL) * Kuruluş: 2000, mezun sayısı: 391, mevcut öğrenci sayısı: 104 Beyazıt Ford Otosan İlköğretim Okulu

17 YÜKSEKÖĞRETİM KURUMLARI İnönü Üniversitesi Üstün Yetenekliler Eğitim Araştırma ve Uygulama Merkezi Karabük Üniversitesi Üstün Yetenekliler Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Anadolu Üniversitesinde ilköğretim ve ortaöğretim kademelerinde yürütülen Üstün Yetenekliler Eğitim Programları İstanbul Üniversitesi Üstün Zekalılar Eğitim Anabilim Dalı nda üstün zekalı öğrenciler için sınıf öğretmeni yetiştirme programı Çocuk üniversiteleri: Ankara Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesinde uygulanmaktadır.

18 ÜSTÜN ZEKALI ÇOCUKLARLA İLGİLİ KAMUDAKİ KURUMLAR Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürü Dr. Ruhi Kılıç ın Üstün Yetenekliler Eğitimi Sempozyumu (2010 Koç Üniversitesi, İstanbul) daki konuşmasından alınmıştır. Fen Liseleri 1962 yılındaki Milli Eğitim Şurasında alınan karar doğrultusunda üstün yetenekli çocukların yetiştirilmesi amacıyla 1964 yılında kurulmuştur * 96 Fen Lisesi, öğrenci Anadolu Liseleri * 991 Anadolu Lisesi, öğrenci Anadolu Güzel Sanatlar Lisesi * 57 AGSL, öğrenci Spor Liseleri * 22 Spor Lisesi,3.386 öğrenci Sosyal Bilimler Liseleri 18 SBL, öğrenci Bilim ve Sanat Merkezleri (BİLSEM) *61 ilde BİLSEM ve 6942 Öğrenci

19 BİLİM SANAT MERKEZLERİ (BİLSEM) BİLSEM üstün yetenekli öğrenciler için ülkemizdeki en kapsamlı eğitim modelidir. İlk BİLSEM eğitim-öğretim yılında Ankara da açılmıştır. BİLSEM, ilköğretim ve ortaöğretim çağındaki üstün yetenekli öğrencilerin bireysel yeteneklerinin farkında olmalarını ve yetenek türlerine uygun eğitim almalarını sağlamak amacıyla açılmaktadır.

20 Ülkemizdeki Yılları ArasıBilim ve Sanat Merkezleri Sayısındaki Artış Bilim ve Sanat Merkezi Sayısı Öğrenci sayısı: 6942

21 BİLSEM lere Öğretmen Nasıl Seçiliyor? Başvuru hakkı: Sicil notu Akademik Personel ve Lisanüstü Eğitimi Giriş Sınavı (ALES) Tercih Nedenleri: Lisans Üstü Eğitim Yabancı Dil Hakemli dergilerde yayın, alanında yayınlanmış kitap Ulusal ve Uluslar-arası proje deneyimi Lisans bitirme notu Kendi alanında ders alırken üstün yetenekli çocukların eğitimi alanında ders almış olmak Uzman veya başöğretmen unvanına sahip olmak

22 BİLSEM lere Öğrenciler Nasıl Seçiliyor? Sınıf öğretmeni tarafından doldurulan Gözlem Formu Temel Kabiliyetler Testi (TKT 7-11) Wechsler Çocuklar için Geliştirilmiş Zeka Testi Düzenlenmiş Formu (WISC-R)

23

24 Zeka Bölümleri, Sözel Tanımlar, Oranlar Zeka Bölümü Tanımı Oran % 140 ve üstü Deha Çok üstün zeka Üstün zeka İleri zeka/parlak normal zeka Normal zeka Donuk normal zeka/tutuk zeka Sınır zeka/düşük zeka Hafif derecede zeka geriliği / eğitilebilir geri zekalılık Orta derecede zeka geriliği / öğretilebilir geri zekalılık Ağır derecede zeka geriliği <20 Çok ağır derecede zeka geriliği

25 Zekanın toplumdaki dağılımı

26 ÜSTÜN YETENEK BESLENMELİ, BÜYÜTÜLMELİ, KORUNMALIDIR gizli ortaya çıkıyor görünüyor ve gelişiyor

27 Çocukta Toplam Zeka Bölümünün Yenidoğandaki Tepki Süresi ile İlişkisi.

28 Eğitim-öğretim temelinde: Geçerli yaklaşım ve teknikler kullanarak seçme (TANILAMA) Eğitim-öğretiminin doğru yapılması (EĞİTİM MODELİ) Doğru seçilmiş uzman ve in kullanılması (İNSAN KAYNAKLARI) Kurum temelinde Yasal düzenlemelemelerle uygun kurum ve kuruluşların ihdası, işleyişlerin belirlenmesi (SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK)

29 Bilişsel süreçler: sinir sisteminin yapı ve süreçleri temelinde ele alınır bu temele uygun teknik ve yöntemlerle incelenir bu alanın kavram, model ve kuramları ile anlaşılmaya çalışılır

30

31 WISC-R Sözel Bölüm: Genel Bilgi (GB), Benzerlikler (B) Aritmetik (A) Sözcük Dağarcığı (SZ DAĞ) Yargılama (Y) Performans Bölüm: Resim Tamamlama (RT) Resim Düzenleme (RD) Küplerle Desen (KD) Parça Birleştirme (PB) Şifre (Ş) Labirent (L) Sayı Dizileri (SD) BANNATYNE (1974) KATEGORİLERİ Kazanılmış Bilgi puanı: Genel Bilgi, Aritmetik ve Sözcük Dağarcığı alttestleri Kavramsal Beceri puanı: Yargılama, Benzerlikler ve Sözcük Dağarcığı alttestleri Sıralama Becerisi puanı: Sayı Dizisi, Resim Düzenleme ve Şifre Uzaysal Beceri puanı: Resim Tamamlama, Parça Birleştirme ve Küplerle Desen alttestleri KAUFMAN (1979 )FAKTÖRLERİ Sözel Bilgiyi Anlama: Genel Bilgi, Benzerlikler, Aritmetik,Yargılama Algısal Organizasyon: Resim Tamamlama, Resim Düzenleme, Küplerle Desen, Parça Birleştirme Dikkat: Sayı Dizileri, Şifre, Aritmetik

32 WISC-R Bannatyne Kategorileri Kaufman Faktörleri 1.Genel Bilgi/ S Kazanılmış Bilgi Sözel Bilgiyi Anlama 2.Benzerlikler/S Kavramsal Sözel Bilgiyi Anlama 3.Aritmetik/S Kazanılmış Bilgi Dikkat 4.Sözcük Dağarcığı/S Kazanılmış Bilgi Kavramsal 5.Yargılama/S Kavramsal Sözel Bilgiyi Anlama 6.Sayı Dizileri/S Sıralama Dikkat 7.Resim Tamamlama/P Mekansal Algısal Organizasyon 8. Resim Düzenleme/P Sıralama Algısal Organizasyon 9. Küplerle Desen/P Mekansal Algısal Organizasyon 10.Parça Birleştirme/P Mekansal Algısal Organizasyon 11. Şifre/P Sıralama Dikkat 12. Labirent/P

33 1. Wechsler D (1949) Manual for the Wechsler Intelligence Scale for Children. New York: Psychological Corporation. 2. Wechsler D (1974) WISC-R Manual for the Wechsler Intelligence Scale for Children- Revised. New York. Psychological Corporation. 3. Wechsler D (1991) Manual for the Wechsler Intelligence Scale for Children Third Edition. San Antonio, TX: The Psychological Corporation. 4. Wechsler D (2003) Wechsler Intelligence Scale for Children Fourth Edition. San Antonio, TX: Psychological Corporation. Savaşır I, Şahin N (1995). Wechsler Çocuklar İçin Zeka Ölçeği (WISC-R) El Kitabı. Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları.

34 İnsan Beyni Hücre (nöron) sayısı: nöron, 180 milyar hücre Her hücrenin diğer hücrelerle kurduğu ilişki sayısı:

35 TANILAMADA HANGİ YÖNTEMLER KULLANILMALIDIR? Beyin faaliyetini ortaya koyan veya bu faaliyete duyarlı olanlar kullanılmalıdır. Yöntemler şunlardır: Nöropsikolojik Testler (NPT), Nöropsikolojik Görevler (NPG) Beyin elektriksel faaliyeti: elektroensefalografi (EEG), olayilişkili elektrofizyolojik ölçümler (OİP/ERP) Fonksiyonel Manyetik Rezonans Görüntüleme (FMRG)

36 Psikometrik değerlendirmede I. NÖROPSİKOLOJİK TESTLER ve GÖREVLER Nöropsikolojik Test nedir? Bilişi, beyne atıfta bulunarak ölçen karmaşık yapıda psikometrik araçlar.

37 Türk Çocukları için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları Tamamlanmış Olan Nöropsikolojik Testler Testlerin adları Wisconsin Kart Eşleme Testi (Orijinal adı: Wisconsin Card Sorting Test) Stroop Testi TBAG Formu (Orijinal adı:stroop Test) Sayı Dizisi Öğrenme Testi (Orijinal adı:serial Digit Learning Test) Çizgi Yönünü Belirleme Testi (Orijinal adı:judgement of Line Orientation) İşaretleme Testi (Orijinal adı:cancellation Test) Raven Standart Matrisler Testi (Orijinal adı:raven Standard Matrices) Duyarlı beyin alanı Frontal lob Frontal lob Frontal lob Temporal lob Sağ parietal lob (Sağ yariküre) Parietal lob (Sağ yarı küre) Sağ parietal lob Yaygın beyin alanları Türk Çocukları için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları Sürmekte Olan Nöropsikolojik Testler Testlerin adları Mangina Test (Orijinal adı:mangina Test) İşitsel Sözel Öğrenme Testi (Orijinal adı: Visual Verbal Learning Test) Üst-biliş Testi (Orijinal adı:metacognition Test) Kelime Kökü Tamamlama Testi (Orijinal adı:word Stem Completion Test) Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendrime Ölçeği (Orijinal adı:behavioral Rating Inventory of Executive Functions) Duyarlı beyin alanı Frontal lob Parietal lob Frontal lob Temporal lob (Sol yarı küre) Beyne yaygın sinir ağı Bazal gangliyonlar Frontal lob Beyne yaygın sinir ağı

38 ÖRNEKLEM Sağlıklı: 38 çocuk DEHB: 70 çocuk Özellikler: ZB< 130, ilk sevk, ilaçsız, DEHB dışında hastalık yok Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (ADHD) ve alttürlerinde tanı: Bir sosyal soruna multidisipliner ve multiteknolojik çözüm. Proje No: DPT-HÜAF 2006K Yürütücü Prof. Dr. Sirel Karakaş

39 ÖRNEKLEM ZB: olan grup: 12 çocuk ZB : 16 çocuk Erkek, 6-13 yaş, sağlıklı Üstün zeka düzeyinden gelen çocuklar Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğünce uygun bulunan ön proje kapsamında Ankara ilindeki Bilim ve Sanat Merkezleri nden sağlanmıştır. Yürütücü Prof. Dr. Sirel Karakaş

40 STROOP BÖLÜM 5 SÜRE mavi sarı kırmızı yeşil yeşil mavi sarı kırmızı yeşil kırmızı mavi sarı kırmızı yeşil sarı mavi sarı kırmızı yeşil mavi kırmızı mavi sarı yeşil Series1 Alt Yetenek Grubu Series2 Üst Yetenek Grubu

41 İŞARETLEME TESTİ TOPLAM İŞARETLENEN HEDEF SAYISI Series1 Series İşaretleme Testi: Dikkati sürdürme yeteneğinin alt ve üst yetenek düzeyinden gelen bireylerdeki durumu.

42 GİSD-B TOPLAM PUAN Üst Yetenek Grubu Series1 Alt Yetenek Grubu Series GİSD-B: Kısa süreli bellek kapasitesi ve ezber öğrenme yeteneğinin alt ve üst yetenek düzeyinden gelen bireylerdeki durumu.

43 NÖROPSİKOLOJİK DEĞERLENDRİME GENEL DEĞERLENDİRME Zeka Bölümü (ZB) 130'un üstündeki çocukların incelenen tüm bilişsel süreçler açısından ortalamaları, aynı yaş ve eğitim grubunda olup ZB olan çocuklardan daha yüksektir. ZB 130 un üstünde olan çocukların üstün olduğu bilişsel alanlar şunlardır: Görsel mekansal biliş (% 57.77). Öğrenme yeteneği (%34.25) Çelişki çözümleme ve tepki ketleme yeteneğini ölçmek üzere geliştirilmiş görevlerdeki tepki hızı %27 dolaylarında daha kısadır. Sürekli dikkati ölçmek üzere geliştirilmiş görevlerde doğru tepki sayıları %1- %2 oranında daha yüksek, ancak görevleri tamamlama sürelerindeki %7-16 oranında daha kısadır. Seçici dikkati ölçmek üzere geliştirilmiş görevleri tamamlama sürelerindeki üstünlük de, %7-%18 dolaylarındadır.

44

45 Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Kullanılan Görevler Bataryası (toplam 103 puan) 1. Yap-Yapma Görevi 2. Bileşik Uyaran Görevi 3. Yap-Yapma Ters Döndürülmüş Formu 4. Sürekli Performans Görevi 5. Atlanan Uyarıcı Görevi 6. Senkronize Parmak Tepkisi Görevi 7. Stroop Testi 8.Seçici Dikkat Görevi 9. Durdurma Görevi Z, H, M, N, L, D, T, C, K, G, S? 2500 Hz 1000 Hz 10.Wisconsin Kart Eşleme Testi

46 Yap / Yapma Görevi (A) Tam Norm SATU Puan Puan Yüzde Puan Yüzde Yap'da doğru tepki sayısı (hit) Yap'da yanlış tepki sayısı (miss) Yapma'da doğru tepki sayısı (correct rejection) Yapma'da yanlış tepki sayısı (false alarm) Yap'da doğru tepki latansı (average RT for hits) Yapma'da yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Bileşik Uyarıcı Görevi Tam Norm SATU Puan Puan Yüzde Puan Yüzde Yap'da doğru tepki sayısı (hit) Yap'da yanlış tepki sayısı (miss) Yapma'da doğru tepki sayısı (correct rejection) Yapma'da yanlış tepki sayısı (false alarm) Bileşik uyarıcıda tepki sayısı Yap'da doğru tepki latansı (average RT for hits) Yapma'da yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Bileşik uyarıcıda tepki latansı Yap / Yapma Görevi (B) Tam Norm SATU Puan Puan Yüzde Puan Yüzde Yap'da doğru tepki sayısı (hit) Yap'da yanlış tepki sayısı (miss) Yapma'da doğru tepki sayısı (correct rejection) Yapma'da yanlış tepki sayısı (false alarm) Yap'da doğru tepki latansı (average RT for hits) Yapma'da yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Senkronize Parmak Tepkisi Görevi Tam Norm SATU Puan Puan Yüzde Puan Yüzde Yap'da doğru tepki sayısı (hit) Yap'da yanlış tepki sayısı (miss) Yapma'da doğru tepki sayısı (correct rejection) Yapma'da yanlış tepki sayısı (false alarm) Yap'da doğru tepki latansı (average RT for hits) Yapma'da yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Atlanan Uyarıcı Görevi Tam Puan Norm SATU Puan Yüzde Puan Yüzde 5. Daire doğru tepki sayısı (hit) Daire yanlış tepki sayısı (miss) İlk 4 daire doğru tepki sayısı (correct rejection) İlk 4 daire yanlış tepki sayısı (false alarm) Daire doğru tepki latansı (average RT for hits) İlk 4 daire yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Seyrek Uyarıcı Görevi Tam Norm SATU Puan Puan Yüzde Puan Yüzde İnce ses (seyrek) doğru tepki sayısı (hit) İnce ses (seyrek) yanlış tepki sayısı (miss) Kalın ses (sık) doğru tepki sayısı (correct rejection) Kalın ses (sık) yanlış tepki sayısı (false alarm) İnce ses (seyrek) doğru tepki latansı (average RT for hits) Kalın ses (sık) yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Ters Tepki Görevi Tam Puan Norm SATU Puan Yüzde Puan Yüzde Yap'da doğru tepki sayısı (hit) Yap'da yanlış tepki sayısı (miss) Yapma'da doğru tepki sayısı (correct rejection) Yapma'da yanlış tepki sayısı (false alarm) Yap'da doğru tepki latansı (average RT for hits) Yapma'da yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Durdurma Görevi Tam Norm SATU Puan Puan Yüzde Puan Yüzde Yap'da doğru tepki sayısı (hit-pasif blok-10/sarı) Yap'da yanlış tepki sayısı (miss-pasif blok-10/sarı) Yap'da doğru tepki sayısı (hit-aktif blok-50/sarı) Yap'da yanlış tepki sayısı (miss-aktif blok-50/sarı) Yapma'da doğru tepki sayısı (correct rejection-aktif blok-25/sarı) Yapma'da yanlış tepki sayısı (false alarm-aktif blok-25/sarı) Yapma'da doğru tepki sayısı (correct rejection-aktif blok-40/siyah) Yapma'da yanlış tepki sayısı (false alarm-aktif blok-40/siyah) Yap'da doğru tepki latansı (average RT for hits-pasif-10/sarı) Yap'da doğru tepki latansı (average RT for hits-aktif-10/sarı) Yapma'da yanlış tepki latansı (average RT for FAs-aktif-25/sarı) Yapma'da yanlış tepki latansı (average RT for FAs-aktif-40/siyah) WCST Görevi Norm SATU Tam Puan Puan Yüzde Puan Yüzde Toplam tepki sayısı Doğru tepki sayısı Yanlış tepki sayısı Kavramsal düzey tepki sayısı Tepki verilmeyen uyarıcı sayısı Doğru tepki latansı Yanlış tepki latansı Sürekli Dikkat Görevi Tam Puan Norm SATU Puan Yüzde Puan Yüzde Z harfi doğru tepki sayısı (hit) Z harfi yanlış tepki sayısı (miss) Diğer harfler doğru tepki sayısı (correct rejection) Diğer harfler yanlış tepki sayısı (false alarm) Z harfi doğru tepki latansı (average RT for hits) Diğer harfler yanlış tepki latansı (average RT for FAs)

47 Stroop Görevi Tam Norm SATU Puan Puan Yüzde Puan Yüzde Kelimeler Uyuşan'da doğru tepki sayısı (hit) Uyuşan'da yanlış tepki sayısı (miss) Uyuşmayan'da doğru tepki sayısı (correct rejection) Uyuşmayan'da yanlış tepki sayısı (false alarm) Uyuşan'da doğru tepki latansı (average RT for hits) Uyuşan'da yanlış tepki latansı (average RT for misses) Uyuşmayan'da doğru tepki latansı (average RT for CRs) Uyuşmayan'da yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Daireler Uyuşan'da doğru tepki sayısı (hit) Uyuşan'da yanlış tepki sayısı (miss) Uyuşmayan'da doğru tepki sayısı (correct rejection) Uyuşmayan'da yanlış tepki sayısı (false alarm) Uyuşan'da doğru tepki latansı (average RT for hits) Uyuşan'da yanlış tepki latansı (average RT for misses) Uyuşmayan'da doğru tepki latansı (average RT for CRs) Uyuşmayan'da yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Seçici Dikkat Görevi Norm SATU Tam Puan Puan Yüzde Puan Yüzde Tek Uyarıcı Kırmızı üçgen'de doğru tepki sayısı (hit) Kırmızı üçgen'de yanlış tepki sayısı (miss) Mavi üçgen'de doğru tepki sayısı (correct rejection) Mavi üçgen'de yanlış tepki sayısı (false alarm) Kırmızı yamuk'ta doğru tepki sayısı (correct rejection) Kırmızı yamuk'ta yanlış tepki sayısı (false alarm) Kırmızı üçgen'de doğru tepki latansı (average RT for hits) Kırmızı üçgen'de yanlış tepki latansı (average RT for misses) Mavi üçgen'de doğru tepki latansı (average RT for CRs) Mavi üçgen'de yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Kırmızı yamuk'ta doğru tepki latansı (average RT for CRs) Kırmızı yamuk'ta yanlış tepki latansı (average RT for FAs) Dokuz Uyarıcı Kırmızı üçgen var'da doğru tepki sayısı (hit) Kırmızı üçgen var'da yanlış tepki sayısı (miss) Kırmızı üçgen yok'da doğru tepki sayısı (correct rejection) Kırmızı üçgen yok'da yanlış tepki sayısı (false alarm) Kırmızı üçgen var'da doğru tepki latansı (average RT for hits) Kırmızı üçgen var'da yanlış tepki latansı (average RT for misses) Kırmızı üçgen yok'da doğru tepki latansı (average RT for CRs) Kırmızı üçgen yok'da yanlış tepki latansı (average RT for FAs)

48 RAPOR Olgu farklı dikkat ve ketleme biçimleri açısından BDB deki 11 görev aracılığıyla değerlendirilmiştir. Değerlendirmeler BDB den hesaplanan 99 puan üzerinden yapılmıştır. 1. Olgunun ketleme alanında genelde sorun bulunmamaktadır Bileşik Uyarıcı görevinde olgunun tepkisini ketleme becerisi norm değerin çok üstünde bulunmuştur. 2. Farklı uyarıcılarla incelenen sinyal belirleme, ayırt etme, odaklanmış dikkat, sürekli dikkat ve denetleyici dikkat alanlarında sorun bulunmamaktadır. 3. Olgunun seçici dikkat alanındaki sorunu hedef uyarıcılara karşıdır. Bu bulgu olguda dikkat edilmesi gereken uyarıcıların seçilmesinde sorun bulunduğunu göstermektedir. 4. Olguda bir ketleme görevinin tek bölümünde bağlama-bağımlı (context dependent) dikkat sorunu gözlenmiştir. 5. Olgunun işitsel uyarıcıların ayırt edilmesini içeren görevde sorunu vardır. Bu sorun art alan niteliğindeki kalın seslerde ve çok uzun tepki süreleri ile kendini göstermektedir. (Buradaki sorunun işitme kaynaklı olup olmadığı ayrıca incelenmelidir.) 6. Yukarıdaki bulgular olgunun genelde art alan/bağlam analizinden kaynaklanan bir sorunu olduğunu düşündürmektedir. 7. Bu bağlamda olgunun dikkat etme stratejileri açısından yönlendirilmesinde fayda olacağı düşünülmektedir. Uygulayan Raporlandıran

49 RAPOR 1. Olguda öğrenme sorunu bulunmamaktadır. 2. Olguda çok yönlü olarak değerlendirilen ketleme becerisi (örn. potansiyel davranışı ketleme, süregiden davranışı ketleme) açısından sorun bulunmamaktadır. 3. Olgu çok yönlü olarak değerlendirilen dikkat türleri (örn. sinyal belirleme, odaklanmış dikkat, seçici dikkat, denetleyici dikkat) açısından sorun bulunmamaktadır. 4. Tek olarak gelen uyarıcılara aynı tepkinin vermesi istendiğinde olgunun ortaya koyduğu çok düşük performans, çok daha karmaşık ve zorlayıcı görevlerdeki performansı ile uyumsuzdur. Bu durum un, örneğin yeknesaklığın olumsuz etkisi ile açıklanıp açıklanamayacağı gözlenmelidir. 5. Olguda göze çarpan yeg âne sorun (düşük doğru tepki sayısı, yüksek yanlış tepki sayısı, normun çok altında veya üstünde tepki süreleri), uyarıcıların ayırt edilmesini içeren görevde ortaya çıkmıştır. Bu sorunun ayırt etmeyi içeren dikkat sorunu olduğu düşünülebilir. Ancak diğer dikkat türleri üzerindeki durumu, olguda böyle bir dikkat sorununu ihtimal dışı bırakabilmektedir. Bu sorunun işitmeye bağlı olup olmadığı odyoloji uzmanı tarafından çok yönlü olarak değerlendirilmelidir. 6. Başvuruya neden şikayetler sürdüğü takdirde olgunun psikolog tarafından tekrar değerlendirilmesi önerilmektedir. Uygulayan Raporlandıran

50 RAPOR Olgu farklı dikkat ve ketleme biçimleri açısından BDB deki 11 görev aracılığıyla değerlendirilmiştir. Değerlendirmeler BDB den hesaplanan 99 puan üzerinden yapılmıştır. 1. Olgunun öğrenilmiş yani nispeten otomatik hale geçmiş olan bir tepkiyi yapmada sorunu bulunmamaktadır. 2. Olgunun tepki ketleme alanında (Yap-Yapma görevler ailesi) sorunu bulunmamaktadır. 3. Olgunun tepki hızı doğru tepki yaptığında her zaman, yanlış tepki yaptığında ise çoğunlukla norma göre yavaştır. 4. Bu bulgular hiperaktivite ve/veya dürtüsellik ile uyumlu değildir. 5. Olgunun dikkat alanında yaygın sorunu vardır. Bu sorunlar odaklanmış dikkatin sadece basit formunu değil, bozucu etki altındaki formunu; seçici dikkatin özellikle çeldiricilere ilişkin kısmını ve denetleyici dikkati içermiştir.. 6. Basit uyarıcılara kendi hızında veya hızla tepkide bulunma (sırasıyla, Durdurma/tek uyarıcılı form ve Senkronize Parmak Tepkisi Görevi) ile ayırt etme (Seyrek Uyarıcı/ seyrek tiz ses) görevlerinde sorunlar dikkat bozukluğunun yansımaları olarak düşünülmektedir. 7. Yukarıdaki bulgular Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun Dikkat Eksikliği Önde Gelen Alt Tipini düşündürmektedir. 8. Olgunun Çocuk ve Ruh Sağlığı Uzmanı tarafından değerlendirilmesinin uygun olacağı düşünülmektedir. Uygulayan Raporlandıran

51

52

53 YAP YAPMA GÖREVİ Doğru tepkiler için elde edilen OİP ler. Sweep: µv Yeşil uçandairede 1 e basmak. İsabet (hit) Sweep: Sweep: ms µv ms µv DEHB Sağlıklı ms Kırmızı uçandairede tuşa basmamak. Bileşik uyaranda tuşa basmamak. Doğru ret (correct rejection)

54 YAP YAPMA GÖREVİ Yanlış tepkiler için elde edilen OİP ler Yeşil uçandairede 1 e basmamak. Sweep: µv Iskalamak (miss) Sweep: ms µv DEHB Sağlıklı Kırmızı uçandairede tuşa basmak. Yanlış alarm (false alarm) 10.0 Sweep: ms µv ms Bileşik uyaranda tuşa basmak.

55

56 Sonuçlar, Kuram ve Modeller Üstün yetenekli çocuklarda beyin alanları birbirine daha yoğun bir şekilde bağlanmıştır: Sinapslar üzerinden bağlantısallık Sinir lifleri arasındaki mekansal ve zamansal bağlantılar (binding) daha yoğundur. Bu da beyin yapıları ve işlevsel modaliteler arasında etkileşimi sağlar (Engel et al., 1999). Yaratatıcılığın temelinde hemisfer- içi ve hemisferler-arası seçici olarak dağılmış sinir ağları bulunmaktadır Yaratıcı etkinlik sırasında korteks alanlarının uzak kısımlarını birbirine bağlayan bu uzun lifler faaliyete geçer (Petsche, 1996). Gifted çocuklar sol ve sağ yarı kürelerini koşulların gerektirdiği biçimde koordine ederler (O Boyle, Alexander, Benbow, 1991). Üstün yetenekli (IQ) çocukların beyin alanları zaman boyutu üzerinde daha koordineli bir biçimde çalışır (Zhang, Shi, Luo, Zhao, Yang, 2006; ; Liu, Shi, Zhang, Yang, 2007). Bilişsel kaynaklar durumun gereklerini yerine getirecek biçimde optimal biçimde dağıtılır (Jin, Kwon, Jeong, Kwon, Shin, 2006).

57 devam...sinapslar üzerinden bağlantısallık Ödül sistemi ile ilgili beyin yapılarını (n. accumbens, Bazal gangia ve kortikobazal lifler, örtük bellek) da içeren yoğun bağlantılar; (1) bilişsel ve duygusal süreçler (2) amaca yönelik ve kontrollu davranışlar (3) otomatik (bilinç-öncesi ve/veya dışı, istemsiz) süreçlerle ilgilidir. Yaratıcılık yapılandırılmış ve yapılandırılmamış bu süreçlerin uygun şekilde dengelenmesinden kaynaklanır (Finke, 1996). Yaratıcılığın kuluçka ve aydınlanma dönemlerindeki yenilik arama ve ayrışık düşünme: (1) yüksek dopamin (2) düşük noprepinefrin (3) düşük genel uyarılmışlık (4) çok hafif bir frontal disfonksiyonun birleşimi altında gerçekleşir (Chakravarty, 2009). Yaratıcı insanlarda (1) şakak lobunda yoğun şekilde depolanmış bilgi vardır (2) frontal loblar ayrışık düşünmeye uygundur. Bu loblar ayrıca norepinefrinin düşük olmasını sağlar. Bu düzen beyinde sinyalin gürültüye oranını yükseltir, kavram oluşturma yoğunluğu artır, yaratıcı eylemlerin yapılmasını sağlar (Heilman, Nadeau, Beversdorf, 2003). Karmaşık bir şekilde birbirine yapısal ve işlevsel olarak bağlanmış olan beyinde düzensizliğin düzeni aranmalıdır: Kaos Modeli (Chan, Buckley, 1988).

58 Prefrontal lob işlevselliği Üstün yetenek insan beyninin en büyük alanı olup beynin pek çok yeriyle bağlantılı ve yönetici işlevlerin de gerçekleştiği yerle ilişkilidir. Davranış kontrolu Üstün yetenekli (IQ) çocuklarda davranış kontrolu (potansiyel bir davranışı, süregelmekte olan bir davranışı, doğal davranış eğilimlerini) daha güçlüdür (Duan, Shi, Mou, Cui, Wang, 2009). Nöral hız kuramı Üstün yetenekli (IQ) çocuklarda sinir sistemi daha hızlı çalışır, Bilişsel süreçler de daha hızlı gerçekleşir (Liu, Shi, Zhang, Yang, 2007).

59 MR Traktografi: Difüzyon tensör görüntüleme (DTI) ile elde edilmiştir. Dil işlevlerine ait motor ve reseptif alanları birleştiren beyaz cevher yolakları Üstün Yetenekte Bağlantısallık FMRG MR Traktografi

60 III. FONKSİYONEL MANYETİK REZONANS GÖRÜNTÜLEME FMRG FMRG nedir? Bu görüntüleme tekniği beynin uyarılması veya bir etkinliğin yapılmasına bağlı olarak gelişen metabolik ve damarsal etkinliği saptar. FMRG söz konusu olayların faaliyete geçirdiği beyin alanlarını gösterir.

61

62 Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Sağlıklı Çocuk BA 10 BA 32 BA 11 BA 46 BA 45 BA 47 BA 22 BA 39 BA 29 BA 39 BA 22 BA 36 BA 36 BA 10 BA 32 BA 45 MDN BA 29 BA 22 BA 11 RN BA 32 GP BA 36 DEHB de beyin nasıl çalışıyor (sağlıklı çocuğa göre): Yaygın etkinliğin bütünlüğü bozulmuş durumda. Etkinlik konuşma alanında (içsel konuşma) ve korteksaltı alanlarda gerçekleşiyor. Beynin aktivasyon ve deaktivasyon alanlarına örgütlenmesi bozulmuş durumda. Arka kısımda deaktivasyon yok veya çok zayıf.

63

64 Üstün zekalı çocukların görsel malzemeleri anlama ve çözümleme Yeteneği normal çocukların çok üstündedir. Mangina Testi Puanları Zeka Bölümü Yüzde Büyüklük ve Boyut Yön ve Uzaysal yönlenim Her ikisi birlikte Toplam doğru tepki sayısı

65 DEHB ZB = Sağlıklı kontrol grubu ZB = Sağlıklı kontrol grubu ZB > 130

66 Her Grup için Her Run a ait Çoklu-Denek GLM Sonuçları Giderek zorlaşan bölümler boyunca her üç grupta aktive olan beyin bölgeleri giderek azalmaktadır Son bölümde aktivasyon normal zeka düzeyindeki sağlıklı katılımcılarda frontal, DEHB grubunda ise aktivasyon alanları hem frontal hem de paryetal bölgelerde gözlenmektedir KONTROL DEHB RUN1 RUN2 RUN3 RUN4 RUN5

67 FONKSİYONEL MANYETİK REZONANS GÖRÜNTÜLEME (MR) GENEL DEĞERLENDİRME Zeka Bölümü (ZB) 130'un üstündeki 12 çocuğun görsel-mekansal bilişi ölçmek üzere tasarlanmış bir teste tepkide bulunurken faaliyet gösteren beyin alanları, ZB olan 16 çocuğunkiyle karşılaştırlmıştır. Fonksiyonel manyetik rezeonan görüntülemeye yönelik analiz sonuçları: Görsel korteks aktivasyonu açısından iki grup arasında fark olmadığı görülmüştür. İki grup arasında fark, görsel-mekansal algılama ile ilgili parietal lobda ortaya çıkmıştır. ZB olan çocuklar söz konusu testi çözmede yüksek zihinsel süreçlerde aktive olan frontal lobu kullanmıştır. Üstün zekalı çocuklarda frontal lobdaki aktivasyon alanı nisbeten daha kısıtlı olmuş; buna karşın çocuklar görsel-mekansal bilişsel doğrudan ilgili olan beyin bölgesinden (parietal lob) yararlanmışlardır.

68

69

70 Prof. Dr. Sirel Karakaş Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi Psikoloji Bölümü Başkanı Nörometrika Medikal Tıp Teknolojileri Ltd. Şti Kurucu ve Yönetici Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi (Em.) Hacettepe Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Merkezi Araştırmacısı Psikofizyoloji ve Nöropsikoloji Derneği Yönetim Kurulu Başkanı

71 S. Erdem (2000) Tanımlanması: Still tarafından 1902 de

72 DİKKAT EKSİKLİĞİ ÖNDE OLAN TİP AŞIRI HAREKETLİLİK ÖNDE OLAN TİP BİRLEŞİK TİP Tanı Nasıl Konur? DSM- IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) ölçütlerine göre ve K-SADS-PL (Schedule for affective disorders and schizophrenia for school-age children-present and lifetime version) kullanılarak DEHB e eşlik edebilecek psikiyatrik bozuklukların taranması ve dışlama kriterlerinin belirlenmesi suretiyle

73 Görülme sıklığı: % 5-7 Erkek / kız oranı: 2:1-10:1 Kızlarda görünüm sıklığı: % 2-13 Erkeklerde görünüm sıklığı: %5-% 24 Obsesif kompusif bozukluk ODD Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ADHD Conduct Disorder Davranım bozukluğu Depresyon Major Depression Depresyon Dysthymic Disorder Kaygı Anxiety Disorder Percentages

74 DEHB bir çocukluk hastalığı mıdır? DEHB olan çocukların ileri yaşlarında da bu tanıyı almaya devam etme oranı: Ergenlik: %80 Erişkinlik: %65 DEHB oranları: Çocukta: % 8-10 Ergende: % 6-8 Yetişkinde: % 4-5

75 DEHB olan çocukların ileri yaşlarında bu tanıyı almaya devam etme oranları Ergenlik: %80 Erişkinlik: %65 Çocukta: % 8-10 Ergende: % 6-8 Yetişkinde: % 4-5

76 Erken çalışmalarda DEHB olan çocukların yaratıcılık ve sezgisellik Sergiledikleri belirtilmiş,onların üstün yetenekli olduğu öne sürülmüştür. (Goodman ve Poilllion, 1992; Hallowell ve Ratey, 1994) Ancak daha sonraki kontrollü çalışmalarda DEHB tanısı alan çocukların zekâ puanlarının normal dağılım gösterdiği; DEHB grubu için elde edilen puanların zekâ geriliğinden üstün zekâya kadar tüm düzeyleri içerdiği bulunmuştur. (Kaplan ve ark. 2000, Barkley 2006) Normal dağılım göstermekle beraber, DEHB olan çocukların zekâ puanlarının, sağlıklı yaşıtlarınkinden 7-15 arası daha düşük olduğu görülmüştür. (Frazier,Demaree,Youngstom 2004, Faraone et al., 1993; Fischer, Barkley, Fletcher, & Smallish, 1990; McGee Williams, Moffitt, & Anderson,1989; Prior, Leonard, &Wood, 1983; Tarver-Behring, Barkley & Karlsson, 1985; Werry, Elkind, & Reeves, 1987)

77 Üstün yetenekli DEHB olgularında da sorunun, ağırlıklı olarak dikkati odaklama ve dikkati sürdürme alanlarında olduğu bulunmuştur. (Leroux ve Perlman 2000, Antzhel ve ark. 2007, Baum, Olenchak ve Owen 1998) Normal zeka düzeyinden DEHB olgularında gözlenen bilişsel, psikiyatrik ve davranışsal özellikler üstün yetenekli çocuklarda da gözlenmekte; yüksek zeka düzeyi DEHB in bu özelliklerine koruma sağlamamaktadır. (Antshel ve ark, 2007)

78 Bazı Bilgiler DEHB in psikolojik özellikler bakımından değerlendirilmesinde ve tanılamada en sık kullanılan ölçme aracı Wechsler Çocuklar İçin Zeka Ölçeği-Yeniden Gözden Geçirilmiş Formudur (Wechsler Intelligence Scale for Children-Revised: WISC-R). Normal dağılım göstermekle beraber, DEHB olan çocukların zekâ puanları, sağlıklı yaşıtlarınkinden 7-15 arası daha düşük çıkmaktadır. WISC-R daki Zeka Bölümü değerleri ile DEHB için elde edilen profiller birbiriyle çelişmektedir. DEHB deki düşük puanlar Aritmetik, Sayı Dizileri, Şifre alt testlerinde yoğunlaşmaktadır Kaufman ın (1979) çalışmaları uyarınca bu alt testlerin «Dikkat» (freedom from distractibility) faktörünü ölçtüğü kabul edilmektedir. Ancak klinik belirtilerinden biri dikkat bozukluğu olan DEHB olgularında sadece ve özelde «Dikkat» testleri etkilenmemektedir. Üstelik farklı çalışmalarda farklı testler örüntüsü elde edilmektedir.

79 Dikkat ile Zeka İlişkisi 1. Zeka dikkatle doğrudan ilişkili değildir. İlişki, örneğin bilgi işlemleme hızı üzerinden kurulur. 2. Zeka ile bazı dikkat türleri arasında ilişki vardır. Bunlar odaklanmış dikkat sürdürülen dikkat, bozucu etkiye karşı koyma olarak geçmektedir. 3. Belirtilen dikkat türleri zekadaki toplam varyansın %32 sini açıklamaktadır.

80 Hipotez DEHB olgularının WÇZÖ-R alt testlerinde düşük puan alma nedeni dikkat sürecindeki bozukluktur. Bu hipotez doğrultusunda çalışmada, DEHB grubunda dikkatin WÇZÖ-R puanlarıyla ilişkisi, üç ayrı dikkat grubunun her birini temsil eden bağımsız testler kullanılarak çok yönlü olarak incelenmiştir. Metnin Yazarları: Prof. Dr. Sirel Karakaş Hacettepe Üniversitesi KOSGEB Teknoloji Geliştirme Merkezi, Ankara, Türkiye Yard. Doç. Dr. Emel Erdoğan Bakar Ufuk Üniversitesi, Psikoloji Bölümü, Ankara, Türkiye Doç. Dr. Yasemen Işık Taner Gazi Üniversitesi, Çocuk Psikiyatrisi ABD, Ankara, Türkiye

81 Örneklem DEHB de 215 erkek olgu (DE: 72, HD: 41, B: 102) Sağlıklı Kontrol Grubunda 141 erkek katılımcı Yaş: 6-12 ( ay) Sınıf: 1-8 Dahil olma ölçütleri: Normal kategoride zeka düzeyi (Toplam ZB: ), sınıfa tipik yaşta bulunma Dışlama ölçütleri: herhangi bir psikiyatrik veya nörolojik rahatsızlık öyküsü (DEHB grubunda DEHB dışında), klinik düzeyde kaygı ve depresyon, bilişsel süreçleri etkileyen ilaç kullanımı, görme ve/veya işitme bozukluğu

82 BİLNOT-Çocuk Bataryasındaki Dikkat Testleri Yer Alan Testlerle İlgili Bilgiler. TÜRKÇE FORMUN ADI STROOP TESTİ TBAG FORMU ORİJİNAL TESTİN ADI ORİJİNAL TESTİ GELİŞTİREN KİŞİ, GELİŞTİRİLDİĞİ TARİH İLGİLİ OLDUĞU BEYİN ALANI ÖLÇTÜĞÜ BİLİŞSEL ÖZELLİK / SÜREÇ Stroop Test Stroop, 1935 Frontal lob * Odaklanmış dikkat * Seçici dikkat * Tepki ketlemesi * Bozucu etkiye direnç * Bilgi işleme hızı GÖRSEL İŞİTSEL SAYI DİZİLERİ TESTİ B FORMU (GİSD-B) Visual Aural Digit Span Test Koppitz, 1977 Hippokampus Prefrontal korteks *Kısıtlı sistemler, yani, *Dikkat *Kısa-süreli bellek İŞARETLEME TESTİ (İT) Verbal and Nonverbal Cancellation Tests Weintraub ve Mesulam, 1985 Sağ hemisfer Parietal lob * Görsel-mekansal algılama * Sürekli dikkat * Görsel tarama * Ataklık * Tepki hızı * Mekansal ihmal

83 Kontrol Grubunda Kazanılmış Bilgi Kategorisine Giren Alt Testler (Genel Bilgi, Aritmetik, Sözcük Dağarcığı), Dikkate İlişkin WISC-R alttestleri (Sayı Dizileri, Şifre) ve Dikkate ilişkin Nöropsikolojik Testlerin (STP, İT, GİSD-B) Puanlarında Temel Bileşenler Analizi. Değişken Faktör 1 Faktör 2 Faktör 3 Faktör 4 ST1 0, ST2 0, ST3 0, ST4 0, ST5 0, , WISCR-GB , WISCR-A , WISCR-Söz.D , WISCR-S , ,45 IT , IT , IT5 0, , GISDB -0, ,71 WISCR-SD , ,64 Özdeğer Açıklanan varyans (%) Birikimli varyans (%)

84 Doğutepe, Karakaş (2006). 13th World Congress of Psychophysioloy.80 e1 STP1SÜRE.81.91*** e2 e3 e4 -.15* STP2SÜRE STP3SÜRE.47***.49 STP4SÜRE.58***.22.83***.40***.30***.12 Odaklanmış Dikkat WGBY.13 e10 e5 e6 e7 e8 e9 STP5SÜRE.31 İTDH5.29*** İTDŞ5 İTDZH5 İTDZŞ ***.66***.91***.87***.32*.43* Sürdürülen Dikkat.20 Dikkat Uzamı * -.79** WZIKO WDUSD WTESD N=83 χ 2 = df=59 p=.051 e11 e12 e13 GFI=.88 AGFI=.81 CFI=.96 RMSEA=.06

85 WISC-R ve Nöropsikolojik Test Puanları İçin Elde Edilen MANCOVA Sonuçları ve Post Hoc Analizler. Ortak değişken: Yaş. Kısmi Eta Test Puanları Kareler Toplamı s.d. Ortalama Kare F p Kare Genel Bilgi Post Hoc Analiz Sonuçları* Kontrol>DEHB-DE Kontrol>DEHB-HD Kontrol>DEHB-B Benzerlikler AD Aritmetik Kontrol>DEHB-DE Kontrol>DEHB-B Sözcük Dağarcığı Yargılama Sayı Dizisi Kontrol>DEHB-DE Kontrol>DEHB-HD Kontrol>DEHB-B Kontrol>DEHB-DE Kontrol>DEHB-HD Kontrol>DEHB-B Kontrol>DEHB-DE Kontrol>DEHB-HD Kontrol>DEHB-B Resim Tamamlama AD Resim Düzenleme Kontrol>DEHB-DE Küplerle Desen Kontrol>DEHB-DE Kontrol>DEHB-HD Parça Birleştirme Kontrol>DEHB-DE Şifre DEHB-HD>DEHB-DE Labirent Kontrol>DEHB-DE İT Kontrol>DEHB-DE Kontrol>DEHB-HD Kontrol>DEHB-B İT4 İT Kontrol DEHB-DE Kontrol DEHB-HD Kontrol DEHB-B Kontrol DEHB-DE Kontrol DEHB-HD Kontrol DEHB-B ST Kontrol DEHB-DE ST Kontrol DEHB-DE ST Kontrol DEHB-DE ST Kontrol DEHB-DE ST Kontrol DEHB-DE GİSDB Kontrol>DEHB-DE Kontrol>DEHB-HD Kontrol>DEHB-B Dört grubun karşılaştırılması nedeniyle yapılan Bonferroni düzeltmesi sonucunda anlamlılık düzeyi p< olarak kabul edilmiştir. AD: Anlamlı değil

86 WISC-R Puanları İçin Elde Edilen MANCOVA Sonuçları ve Post Hoc Analizler. Ortak değişkenler: Yaş, Dikkat Puanları (STP1-5, İT1, İT4, İT5, GİSD-B). Test Puanları Kareler Toplamı s.d. Ortalama Kare F p Kısmi Eta Kare Post Hoc Analiz Sonuçları* Genel Bilgi Kontrol>DEHB-DE Benzerlikler AD Aritmetik AD Sözcük Dağarcığı Kontrol>DEHB-DE Yargılama AD Sayı Dizisi AD Resim Tamamlama AD Resim Düzenleme AD Küplerle Desen AD Parça Birleştirme AD Şifre AD Labirent AD Dört grubun karşılaştırılması nedeniyle yapılan Bonferroni düzeltmesi sonucunda anlamlılık düzeyi p< olarak kabul edilmiştir. AD: Anlamlı değil

87 Lojistik Regresyon Analizi Sınıflandırma Çizelgeleri. A: Dikkat (STP1-4, İT1, İT4, İT5, GİSD-B) Puanları İçin Çizelge. B: WISC-R tüm Alt Test Puanları İçin Çizelge. C: WISC-R ın 3 Dikkat Alt Testi Puanı (Sayı Dizileri, Aritmetik, Şifre) İçin Çizelge. A Yordanan Grup Gözlenen Grup DEHB Kontrol Doğru Sınıflandırma Oranı DEHB (n=214) Kontrol (n=141) Toplam 83.1 Yordanan Grup B Gözlenen Grup DEHB Kontrol Doğru Sınıflandırma Oranı DEHB (n=213) Kontrol (n=141) Toplam 73.7 Yordanan Grup C Gözlenen Grup DEHB Kontrol Doğru Sınıflandırma Oranı DEHB (n=213) Kontrol (n=141) Toplam 66.4

88 Dikkat Nedir? Dikkat sadece bir diğer bilgi işlemleme süreci değildir. İstemli ve çaba gerektiren aktif dikkat bilgi işlemlemeyi etkiler, kaynakların nasıl dağıtılacağını belirler, zihinsel sürecin şiddet ve etkililik derecesini (seçiciliğini) etkiler. Bu etki zihinsel süreçleri faaliyete geçiren etkiler ve engelleyen etkiler olmak üzere iki çeşittir. Dikkat türleri: * Duyumsama ve algılama aşamalarında görülen dikkat Örnekler: Genel uyarılmışlık hali (arousal), tetikte oluş (alertness), uyanık oluş (vigilance), odaklanmış dikkat, seçici dikkat, mekânsal dikkat, kompleks dikkat (seçme ve odaklama türü dikkatin yanında ketleme/ bozucu etkiye karşı koymayı içeren dikkat. *Denetleyici dikkat Örnekler: Sürdürülen dikkat, bölünmüş dikkat, çalışma belleğindeki merkezi yönetici *Dikkat uzamı Örnekler: Kısıtlı kapasite sığası (7±2 birim)

89 Ne Bulduk? DEHB de hem PZB hem de SZB nin hesaplanmasında kullanılan puanları içeren yaygın bir etkilenim vardır. Ancak bu etkilenim örüntüsünün temelinde belirli dikkat türlerindeki bozukluk yatmaktadır. Zira: Bu dikkat türleri istatistiksel olarak kontrol edildiğinde DEHB-Kontrol Grubu farkı ortadan kalkmaktadır.

90 Üç nöropsikolojik test kullanılarak ölçülen dikkat türleri WISC-R ın «Dikkat» testlerinde ölçülenden farklıdır. DEHB ve Kontrol Grubu katılımcılarına sınıflandırmadaki doğruluk oranı: Dikkat testleriyle %83 lerde; WISC-R tüm alt testlerinde 73 lerde; WISC-R ın üç dikkat atlt testinde %66 lardadır. Üç nöropsikolojik test ile DEHB olgularının doğru sınıflandırma oranı %84 lerdedir. Sağlıklı katılımcıları doğru sınıflandırma oranı %83 den (nöropsikolojik testler) %66.4 e (WISC-R ın Dikkat alt testleri) düşmektedir.

91 Stroop Testi TBAG Formu 1. Kart mavi sarı kırmızı yeşil yeşil mavi sarı kırmızı yeşil kırmızı mavi sarı kırmızı yeşil sarı mavi sarı kırmızı yeşil mavi kırmızı mavi sarı yeşil 3. Kart 2. Kart ve 5. Kart mavi sarı kırmızı yeşil yeşil mavi sarı kırmızı yeşil kırmızı mavi sarı kırmızı yeşil sarı mavi sarı kırmızı yeşil mavi kırmızı mavi sarı yeşil 4. Kart kadar zayıf ise orta orta kadar zayıf ise orta ise kadar zayıf ise orta zayıf kadar zayıf ise orta kadar ise kadar zayıf orta

92 Stroop Testi TBAG Kayıt Formu

93 İşa retleme Testi Düzenli ve Düzensiz Şekiller Formla rı

94 I - DÜZENLİ HARFLER FORMU İşaretlenen Hedef Sayısı: Sol Yarıda: Sağ Yarıda: Toplam: Atlanan Hedef Sayısı: Sol Yarıda: Sağ Yarıda: İşaretlenen Yanlış Şekil Sayısı: Sol Yarıda: Sağ Yarıda: Toplam Hata: Sol Yarıda: Sağ Yarıda: Toplam: Toplam: Toplam: İşaretlenen Hedef Sayısı: Atlanan Hedef Sayısı: Yanlış İşaretlenen Harf ve Şekil Sayısı: Toplam Hata: Tarama Süresi: Taramanın Süresi: Taramanın Nereden Başladığı: Soldan: Sağdan: Merkezden: Taramanın Yönü: Soldan Sağa: Sağdan Sola: Diğer: Yukarıdan Aşağı: Aşağıdan Yukarı Taramanın Örgütlenmesi: Sistematik: Diğer: Sistematik Değil:

95 Temel Puanlar 1. İşitsel Sözel: (İS) 2. Görsel Sözel: (GS) 3. İşitsel Yazılı: (İY) 4. Görsel Yazılı: (GY) Birleşik Puanlar 1. İşitsel Uyarım: (İS) + (İY) 2. Görsel Uyarım: (GS) + (GY) 3. Sözel Anlatım: (İS) + (GS) 4. Yazılı Anlatım: (İY) + (GY) 5. Duyu-İçi Kaynaşım: (İS) + (GY) 6. Duyular-Arası Kaynaşım: (GS) + (İY) 7. Toplam Puan: (İS) + (GS) + (İY) + (GY)

96

97

98

99

100 KAMUNUN GELECEĞE DÖNÜK PROJESİ Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu 2009 daki 19. toplantısında Üstün Yetenekli Bireyler Strateji ve Uygulama Planı nın hazırlanması kararı alınmıştır. BTYK strateji planındaki temel başlıklar şunlardır: Tanılama Eğitim modelleri İnsan kaynakları Sürdürülebilirlik Bu karar uyarında Uygulama Planı çalışmaları başlatılmıştır. Çalışma grubunda: Milli Eğitim Bakanlığı (Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri) yetkili ve uzmanları TÜBİTAK Türkiye Sanayi Sevk ve İdare Enstitüsü (TÜSSİDE) yetkili ve uzmanları Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) yetkili ve uzmanları Konuyla ilgili bilim insanları

101 HATIRLANMASI GEREKENLER Doğuştan gelen üstün zeka kapsamındaki bilişsel yeteneklerde; 1. Eğitimin çok güçlü etkisi vardır. 2. Üstün zekalı olmak, her bilişsel yetenekte üstün olmak demek değildir. 3. Bazı bilişsel özellikler ve bunlara yol açan koşullar, zekayla doğrudan ilişkili yeteneklerin gelişimini olumsuz olarak etkiler.

102 ÖNERİLER... Üstün yetenek durumuna sahip bireyler çok erken yaşlarda tesbit edilmelidir. Üstün yetenek durumu korunmalı, söz konusu birey yeteneğinin sınırına ulaştırılmalıdır. Üstün bireyler için eğitim-öğretim ve psiko-sosyo-kültürel koşullar ülkenin aydınlık yarınlarını gözeten türden bir akılcılık ve bilimi esas alarak düzenlenmelidir. Ve nihayet... büyük emeklerle oluşturulan planlar mutlaka uygulamaya konmalıdır.

103