PLASTİKLER DÜNYASI TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI. Genişletilmiş 2. Baskı. Hikmet YAŞAR Kimya Yüksek Mühendisi. Mayıs 2001 Ankara

Transkript

1 TMMOB MAKİNA MÜHNİSLRİ OASI PLASTİKLR ÜNYASI Genişletilmiş 2. Baskı Hikmet YAŞAR Kimya Yüksek Mühendisi Mayıs 21 Ankara Yayın No : 142/2 Baskı

2 TMMOB MAKİNA MÜHNİSLRİ OASI ili Sümer Sokak 36/1A 644 emirtepe / ANKARA Tel : (312) Fax: (312) yayin@mmo.org.tr Yayın No: 142 / 2. Baskı ISBN : Bu yapıtın yayın hakkı Makina Mühendisleri Odası'na attir. Kitabın hiçbir bölümü değiştirilemez. MMO'nın izni olmadan kitabın hiçbir bölümü elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanılamaz. Kaynak gösterilmek kaydı ile alıntı yapılabilir. Mayıs 21 Ankara izgi Muazzez POLAT (MMO Merkez) Basımevi Özkan Matbaacılık Ltd. Şti. ( 312)

3 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM PROJ TASARIMI

4 54.1. Gelişme Süreci, Tasarımda Genel Yaklaşım: Plastik alanında 194'tan beri görülen hızlı ilerlemenin dikkate değer en önemli özelliği, tutarlı analitik tasarım teknolojisinden sun olunmasına rağmen (basınç altındaki verimin önceden söylenebilmesi gibi) çok geniş bir alanda uygulama bulmuş olmasıdır. İstisnalar dışında bu uygulamalar, yıldırıcı denemeler, yanlışlıklar ve hatta bazen acıyla geçiştirilmiştir. Plastik piyasasının tamamının düşük ve önemsiz verime ihtiyaç gösteren uygulama alanlarına dönük olmasına rağmen özellikle şu son 34 yıl içinde gelişen ve eski sınırlarını zorlayan bugünkü plastiklerin uygulama alanları çok daha yüksek ve tüm gelişmeleriyle mükemmel diyebileceğimiz bir verim ihtiyacı göstermektedir. Tasarım teknolojisi hakkında amaca ulaşmak üzere anlatılmak istenen, malzeme seçimi işleminde hayati önem taşıyan bütün özelliklere sahip olarak verimin en hassas biçimde dile getirilmesidir. Tarihi süreç içinde plastikler tutarlı bir tasarım ve malzeme seçimi olmaksızın gelişmiş, belirli bir yere gelinmiştir. Ancak bugün ise bahis konusu madde seçimi ve tutarlı tasarıma ihtiyaç iyice benimsenmiştir. Geçmişte bu teknoloji maliyeti azaltma amacıyla uygulanmış ise de şu son birkaç yıl içinde iki eğilim bu konuya yeni bir bakış zorunluluğu getirmiştir. Bunlardan biri ürün güvenirliliği, yani kalitesi üzerinde giderek artan üstelemedir. Özellikle çok yüksek ve çok düşük sıcaklıklarda plastiklerin yarış içinde bulundukları metallere göre mekanik dayanım ve katılıkları daha zayıftır. Bu nedenle plastikler üst sınırlarının elverdiği şekilde tasarımlanarak kullanılırlar. olayısıyla sözü edilen sınırların gerçek çevre koşullarındaki sayısal değerlerinin bilinmesi giderek artan bir önem kazanmaktadır. iğer unsur enerji tasarrufudur. Metal parçaların kullanıldığı motorlu araçlarda değişik malzeme olarak plastik kullanılması, hafifleme dolayısıyla daha az yakıt sarfını gerçekleştirmektedir. Tasarımcı veya üretim görevlisi için tasarım özelliklerinin tam olarak tanımlanabilmesi, bir gerilme analizinden boyut hesaplanmasına kadar birçok bilginin açıklık kazanmasıyla mümkündür. Bu ve buna benzer özelliklerin temel madde veya malzeme seçimlerinde en çok ihtiyaç duyulan önemli nitelikler olduğu şüphe götürmez bir gerçektir. Ancak metallerin bile analiz edilemeyen birçok nitelikleri (bünyesel gerilmeler gibi) vardır. Bu bakımdan yukarıda konu edilen verimle ilişkili bazı özelliklere güvenmek zorunda kalıyoruz. Plastiklerde bu özellikler tasarım denklemlerinde kullanılabilenlerle birlikte Mühendislik özellikleri adını alır. Bu özellikler darbe, yorulma, çekme dayanımları ile ısısal ve kimyasal dirençler, dielektrik özellikleri ve benzer çeşitli durumlardan ibarettir. Yalıtkanlık, aşınma dayanımı hafiflik ve karmaşık parçaların kolayca üretilmesi bakımlarından metallere üstün olmakla beraber, plastik tasarımlarında sıcakta yaşlandırma, elektriksel özellikler (statik elektrik dahil), optik berraklık ve bunun koşullara göre devamlılığı, gaz ve buhar geçirgenliği, alevlenebilirlik, PLASTİKLR ÜNYASI 171

5 talaşlı işlenebilirlik gibi hususlar dikkate alınmalıdır. Özellikle karmaşık parçaların üretiminde kalıpta büzülmeden oluşacak farklı yapısal gerilmeler çok önemli olup, kullanılan plastiğin literatür özelliklerinden sapan dayanıksızlıklara neden olur. Bunu en aza indirmede iyi bir kalıp tasarım ve üretimi yanında gerekirse biçimlendirme yönteminin seçimi de büyük etken olur. Birçok yüzeyin fazla cidar kalınlığı ile birleştiği bir özel tekne yapımında öner Kalıplama biçimlendirme tekniğinin uygulanması güzel bir örnektir. Bu sayede gerilmelerden eser kalmaz. 1*. 1 * '' Tasarım ve Üretim Bir ürün veya parçanın plastikten yapılabilmesi için önce şu hususlar mevcut olmalıdır: Plastiklerle İlgili Genel Bilgiler: Bu bilgiler çeşitli kuruluşlardan veya literatürden sağlanabilir. Bu eserin de ilgili bölümleriyle son kısımlarında bir kısım bilgiler metin ve çizelgeler halinde verilmiştir. Plastiklerle ilgili bilgilerin içeriği onların mekanik, fiziksel, kimyasal, ısısal, elektriksel, optik ve diğer özellikleri ile onların biçimlendirilmeleri, talaş kaldırarak işlenebilmeleri, yapıştırma, kaynak, kaplanabilme, markalanabilme ve benzeri özelliklerdir. Plastiğin fiyatı, satın alınabilme kolaylığı, depolama koşullan ve teknik güvenliğe ait özellikleri de önemli bilgiler arasındadır. Yukarıda bahis konusu edilen nitelikleri karşılayan bir plastik seçimi yapılırken malzemenin herhangi bir durumu ve statik özellikleri yanında basınç altında, sıcak ve soğuk koşullarda, açık hava ve ışın etkisinde, kimyasal ve korozif ortam etkisinde işlev azalmaları da ürün veya parça kullanım koşullarına göre göz önünde tutulmalıdır. Şekil 29'da bazı plastiklerin sürünme kopma dayanım eğrileri, Şekil 3'da çok yüksek mol kütleli YYP borunun kopması, Şekil 31'de bazı termoplastların zamanla esneklik modüllerinin değişimi, 32'de çeşitli malzemelerde gerilme fonksiyonu olarak kopma süreleri, Çizelge 45'de fiyatlar, 46'da genel seçim bilgileri, Çizelge 48'de korozyon bilgileri görülmektedir Üretilecek Parça veya Komple ile İlgili Bilgiler: Parçanın tanınması anlamına da gelebilecek bu bilgiler başlıca aşağıda belirtilenlerden ibarettir. a Parçanın büyüklüğü (birim malzeme vb. açısından), fiziki hali ve biçimi, rengi, ölçüler, cidar kalınlık ve değişimleri, toleranslar. b Çeşitli özellikler ve kullanım işlevleri, kullanım ortamı, birim piyasa fiyatı, birim üretim maliyeti, satış karı vb. 172 PLASTİKLR ÜNYASI

6 Şekil 29.Bazı Plastiklerin Sürünme Kopma ayanımları Açıklamalar A SAN23 C'de BP, kalıp mlz. 12 C'de C PA, %3 cam elyaflı, kuru, 12 C'de. PBT, %3 Cam elyaflı, 15 C'de PF, mineral dolgulu, 12 C'de F Asetal, 8 C'de G PS, darbe dayanımlı, 23 C'de. H Alkid, kalıplama mlz. 12 C'de. Şekil 29 incelendiğinde, SAN, P, PA ve PBT'ın nispeten daha yüksekte (gerilme ve zaman olarak) koptuğu görülmektedir. I İLiH. C. S6 \ * C> K'Ct C i C t't c r 7 3. Çok Yüksek Mol Kütleli P Borunun eğişik Sıcaklıklarda Kopma Zamanlan PLASTİKLR ÜNYASI 173

7 i Uz W. A) Vinil Kopolimer, B) Sert PVC, C) PMMA, ) PC ) Sert F)PP Şekil 31. Bazı Plastiklerin sneklik Modüllerinin eğişimi '. 49* Al om. 'i, ~ BüBass m.,2, ti t 7 s ' L f r> 'ti S3 ekatrapola3yon. ^ _ ' mı ^s \t> \CO 16 locc'c (o', 1 1: Alüminyum alaşımı, 2: CTP, termoplast, kuru 3: CTP, termoplast, nemli A : PMMA B : Sert PVC C : Vinil kopolimer : Polipropilen : Kurşun Şekil 32. Çeşitli Malzemeler tçin Uygulanan Gerilmenin Fonksiyonu Olarak Kopma Süreleri Miti',, 174 PLASTİKLR ÜNYASI

8 ğrilerin durumu incelendiğinde termoplast ürünlerin kopmalarının birbirine yakın seyrettiği, cam lifi pekiştirmesiyle daha yüksek gerilme değerlerine dayanabildiği anlaşılmaktadır. Kısa süreli deneylerden ekstrapolasyonla oldukça güvenilir uzun süreli dayanım değerleri bulunabilir Tasarım Faktörleri ve Seçimler: Üretilecek parçalarda kullanılacak plastiklerin yukarıdaki şekillerde görülen özellikleri ve bilinen literatür özellikleri tasarımlarda göz önünde bulundurulmakla beraber parçanın işlevi açısından bütün faktörler (her türlü mekanik zorlamalar, kimyasal ve çevre koşullan, elektriksel ve ısısal etkenler vb.) muntazam bir şekilde incelenerek, gerekli güvenlik payları da verilerek seçimler ve konstrüksiyonlar yapılmalıdır. (Bak. Şekil 33). Mekanik Faktörler: Termoplast, termoset plastiklerle bunların çeşitli dolgu maddelileri ve liflerle pekiştirilmiş tipleri mekanik bakımdarf çok büyük bir dağılım gösterirler. Çekme dayanımı ve basma dayanımının yüksek olması istenen ürünler olarak akrilik, epoksi, poliamid, poliester (termoplast), poliimid, poliasetal, polikarbonat, stiren akrilonitril, termosetlerden de üre formaldehit reçinesi akla ilk gelenlerdir. Lif pekiştirmesi bu dayanımı daha da arttırır. Çekme dayanımı yanında darbe dayanımı söz konusu olursa akrilik plastiğin darbe dayanımlı tipi, epoksi, poliester (termoplast), poliamid (oldukça iyi), poliimid ve polikarbonat yerine göre iyi plastikler sayılır. Çekme dayanımı gerekmeden darbe dayanımı yüksek olan ve akla ilk gelen plastikler, polietilen (yy), Akrilonitril butadien stiren, plastikleştirilmiş PVC, selüloz plastikleri, PP kopolimeridir. Bu arada çekme dayanımında olduğu gibi cam lifi ve diğer pekiştiricilerin darbe dayanımını önemli ölçüde arttırdığını belirtelim. sneklik de plastik tasarımında önde gelen mühendislik özelliğidir. sneklik modüllerinin düşük olduğu plastiklerde gerilmeler altında büyük değişiklikler görülür. Bunu önlemek üzere esneklik modülleri nispeten yüksek olan akrilik, aromatik poliamid, PA/PI kopolimeri, poliimid, poliester, selüloz asetat plastikleri, dolgulu olanlarını kullanmak kaydıyla da fenolik, melamin ve üreformaldehit reçinelerini tasarımlarda düşünmek mümkündür. Termoplastların da dolgularına göre, örneğin %3'a kadar cam lifi alması halinde esneklik modülleri ilk değerlerinin üç misline kadar çıkabilmektedir. Bu dolgu, plastiğin ayrıca boyut kararlılığını da arttırmaktadır. Sürünme dayanımının yüksek olarak istenildiği mamul tasarımlarında akrilik, akrilonitril butadien stiren, poliimid, polikarbonat, sert PVC gibi ürünler seçilebilir. Cam lifi veya diğer lif pekiştirmelerinde de sürünme modülü değişimi ile ürün kalitesi yükselir. PLASTİKLR ÜNYASI 175

9 ıı, \ Cidar kalınlığı köşeler ve kesitler bakımından: Genel kural homojen cidar kalınlığı uygulanmasıdır. Keza birçok hallerde aşırı kalın cidarlardan (özellikle enj. kalıplamada) kaçınılmalıdır. Örnekler: YANLIŞ OĞRU Kesit çok kalın: plastik sarfı çok ürünün soğuma ve olgunlaşma süresi uzun, enjeksiyonda yüzey kırışıklığı ve iç gerilmeler oluşur. t kalınlığı az: cidar kalınlığı homojen ham madde sarfı az, yeterli dayanıklıdadır. Ürün soğuma ve olgunlaşma süresi daha kısadır. ti 1$ Cidar kalınlığı her yerde aynı değil taban çok kalın Homojen cidar kalınlığı ve aynı dayanıklılık aha kalın flanş: ayanıklılık homojen değil, ham madde israfı var. Keskin köşeler: Kalıbın dolmasını güçleştirir, dayanıklılık azlığı verir, iş parçalarının kalıptan çıkarılmasını güçleştirir. Homojen flanş kalınlığı: estekle dayanıklılık artışı, az ham madde. Köşelerin yuvarlak oluşu kalıbın iyi dolmasını, parçaların kolay çıkmasını sağlar, ürün dayanıklığını arttırır. İff. t Kalın çerçeve: Homojen olmayan dayanıklılık Homojen kalınlıkta çerçeve: Homojen dayanıklılık Şekil 33. Basınç Kalıplama ve njeksiyon Kalıplama îçin Ürün Tasarımlarında ikkate Alınması Gerekli Hususlar. 176 PLASTİKLR ÜNYASI

10 Kalıplamada parçaya metal koymak: Bu işlemde genel kural, kalıplanan parçaların içine koyulacak metalik parçalar yeteri büyüklükte olmalı, metal parçaların yüzeylere fazla yakın olmadan gerilmeye ve çekmeğe karşı koyacak şekilde yerleştirilmeleri gereklidir. YANLIŞ OĞRU Metal çok küşük ise sağlam tutunamaz ve sıkışamaz. Metal yeteri uzunlukta ise sağlam tutunur ve sıkışır. Vida Konstrüksiyonları: Plastik vida veya civata tepeleri yarık olmamalı, zorlandığında kırılmaması ve yalama olmaması için gömme kanallı olmalıdır. Oişi vidalar yüzeye kadar çıkmamalıdır. yüzey altında kalmış diş ise hasara uğramaz. Tutamak Noktaları: Tutamak tespit noktaları çok sağlam olmalı, keskin kenarlardan ve kesitin değiştiği yerlerde oyuklardan kaçınılmalıdır. Tespit yerleri içte değil dışta olmalıdır. Keskin kenarlı tutamak kolayca kırılır. Kesit tedrici değişirse zor kırılır ;\^N*\ N \Vr>\\ s V vida tepesi tutamağa çok yakın, kırılma kolaylaşır. vida tepesi tutamaktan yeteri uzaklıkta kırılma güçleşir. PLASTİKLR ÜNYASI 177

11 Kesit değişimi bakımından: Genel kural kesit değişimi tedrici olmalıdır. YANLIŞ OĞRU r~ o y kesitte ani değişim yapılırsa: ayanıklılık az ve ürün kırılgan olur. 6 Harf basma: Parça üzerine kabartma yazı (kalıba oyarak) kolay yazılırsa da çabuk hasar görür. i Renkli oyma harflendirme yapılabilir. n iyisi oyma yüzey Özerine kabartma harf yapmaktır. Böylece harfler aşınmaya karşı korunurlar. Büyük yüzeyler: Bu tür ürünlerde genel kural olarak iç ve dışa kuşak yapılır veya bombe verilir kuşaklar büyük dayanıklılık sağlar. Kuşak yerine kap bombeli yapılırsa dayanıklığı daha da çok olur. 178 PLASTİKLR ÜNYASI

12 Termoplast parça herhangi bir yöntemle biçimlendirildikten sonra talaş kaldırmak suretiyle işlenecek ise buna en uygun olanlar nispeten sert malzemelerdir. YYP ; PA ; PC, PS gibi plastikler ve diğerleri Çizelge ve 23'e göre kolayca işlenebilirler. Termoset ürünler ise problem getirmeden çok daha rahat bir şekilde talaş kaldırmayla işlenebilirler. Fiziksel ve Kimyasal Faktörler: Bir plastiğin tasarımda saydam olmasa gerekiyorsa bunlar polistiren, akrilik, polikarbonat, selüloz plastikleri, saydam poliamid gibi ürünlerden seçilebilir. Açık hava koşullarına direnç, optik berraklık (ve darbe dayanımı) gerektiğinde polimetil metakrilat (plexiglass) çok verimli olur (bu ürün ayrıca boyut kararlılığına da sahiptir). Polikarbonat da çok iyi mekanik özellikler yanında optik kaliteye sahiptir. Polistiren, selüloz nitrat ve poliamid gün ışığından etkilenir. Örnek: ski yıllarda üretilen gönye, cetvel gibi kırtasiye malzemelerinin selüloz nitrattan üretilmeleri ve kimyasal kararlılıklarının yetersiz olmaları nedeniyle nitröz gazlarının ayrılması ve ortamdan dışarı çıkamayarak ürünü sarartması gibi. Şimdi ise akrilik plastikler kullanıldığından malzemeler yıllarca berrak kalmaktadır. İstenilen tonda homojen boyanabilme de önemli bir özelliktir. Sürtünme katsayısının küçüklüğü de tasarımlarda, özellikle kaymalı yatak*5?apımında çok önemli olabilmektedir. Poliasetal, poliamid ve fluorlu plastiklerin sürtünme katsayıları çok düşüktür. Ürün ayrıca nispeten sıcak ve korozif ortamda kullanılacak ise Fluorlu plastiklerin ayrıcalığı vardır. Bu sınıfın belirgin örneği de politetrafluor etilen (ticari adı teflon olabilir) dir. Örnek: Bir fosfatlama tesisinde fosfatlanacak parçaları içerisinde bulunduracak ve sıcak kimyasal madde banyolarında dolaştıracak olan tamburların kaymalı yatakları Teflon'dan yapılmaktadır. Çelikhanelerde hadde yatağı olarak kullanılan poliamid bloklarını da ağır koşullarda basma dayanımının yüksekliği ve iyi bir kayma yüzeyi göstermesi bakımından örnek olarak verebiliriz. Plastik yoğunlukları bazı istisnalarıyla genelde 1 g/cm 3 dolaylarındadır. Poliamidde 1.5, fluorlularda 2, cam lifi dolgulularda da g/cm 3 kadar olabilmektedir. Piyasada malzemeler kg olarak satıldığından parçanın metal ya da plastikten yapılması ile maliyeti yoğunluk tarafından doğrudan etkilenmektedir. Kimyasal maddelere direncin konu olduğu yerlerde genelde tavsiye edilecek plastikler, furan, ionomer, fluorlular, polietilen, polipropilen, polivinil klorid, poliester (termoset), polifenilen oksit ve sülfon polimerleridir. Bunlardan fluorlular, sülfon polimerleri ve polifenilen oksit ayrıca, sıcağa da dayanıklıdır. Kendi türünden dispersiyonla plastiklerin yapıştırılması onların çözücülerden etkilenmesiyle mümkündür. Tasarımda bu özellikteki plastikler selülozik, polistiren, SAN, ABS, vinil asetat, PMMA gibi ürünler arasından seçilebilir. Aksine çözücülere dayanıklı plastikler konu olduğunda poliamid, polietilen, fluorlular, polipropilen, poliasetal, poliimid, epoksi ve termosetlerden fenolik, melamin, üreformaldehit reçineleri düşünülebilir. PLASTİKLR ÜNYASI 179

13 Isısal Faktörler Tasarımda gerekli görülen nitelik sıcağa direnç ise akla gelen plastikler fluorlular, sülfon, poliimid ve silikon plastikleridir. Isıya direnç yanında ikinci, üçüncü özellikler de istenebilir. Seçim de buna göre yapılır. Fluorlu polimerlerden PTF'in 26 C sıcaklıkta, poliimidin (termoset) 35 C sıcaklıkta devamlı olarak kullanılabildiğini tekrar hatırlatmış olalım. Bu alanda çalışmalar sürdürülmekte olup bazı plastiklerle 5 C'de kısa süreli kullanımlar gerçekleştirilmiştir. (Polibenzimidazol). Özellikle termoplastların mekanik özellikleri sıcaklıkla değişim göstermektedir. Projede plastiklere ait kullanım üst sıcaklığı bu bakımdan büyük önem taşımaktadır. Çizelgelerden alınacak olan yük altında eğilme sıcaklığı plastiklerin tasarımında başvurulacak ısısal özelliklerden biridir. Plastiklerin ısısal genleşme katsayıları metallerinkine göre yaklaşık on defa daha büyük olduğu dikkate alınarak tasarımlar yapılmalıdır. Birçok plastik parça temas halinde iken çalışma sıcaklıklarının dalgalanması halinde boyutsal değişimler ve bu arada oluşacak gerilmeler olumsuz durumlara neden olabilir. iğer Faktörler: ielektrik direnci plastiklerin üretimde kullanımları için pek önemli özellikleridir. Bu hususta yaygın plastikler P, PP, PVC, akrilik, PI, PS, PA 6.6, poliasetal, poliester, üretan, fluorlu polimerler dielektrik direnci çok yüksek ürünler olarak bilinmektedir. ielektrik kaybı (1 devirde) plastiklerde genel olarak küçüktür, fakat PTF, P, PP, PS, ABS, PPO, SI, Sülfon gibi plastiklerde son derece küçüktür. Yanıcılık özellikleri de plastiklere göre değişmektedir. PTF, PI, MF gibi plastikler yanıcı değildir. Yanabildiği halde tutuştuktan sonra kendiliğinden sönenlere örnek olarak PA 6.6, PA 6.12, PPO, PC, Sülfon, PVC (sert), CA, SI, MP verilebilir. Yanmasını yavaş olarak sürdürenler Asetal, ABS, CA, P, PF, P, PMMA, PP, PS ve plastikleştirilmiş PVC'dir. Plastiklerin su absorbsiyonları genelde küçük ortalama değerlerde bulunursa da PTF, P, PP, Poliester (cam dolgulu) de çok az, CA, CAB, PA 6.6 plastikleştirilmiş PVCUF plastiklerinde nispeten fazladır. Son olarak fiyatların da tasarımlarda önemli bir etken olduğunu belirtelim. Plastik fiyatları plastiklerin türlerine, her ülkenin üretim ve ticari koşullarına bağlı olarak değişir. Yurdumuzda 199 yılı PTKlM kuruluşumuzca üretilen P, PP, PS ve PVC fabrika fiyatları $/kg olmakla beraber serbest piyasada biraz daha yüksek rakamlardan satılmaktadır. aha geniş bir bazda plastiklerin birbirlerine göre pahalılık dereceleri AYP = 1 alınarak Çizelge 45'te bilgi edinilmek amacıyla verilmiştir. Tasarımda kalite ve parça işlevi dikkate alınarak maliyet düşürülmeli, aksine hata yapmamalıdır. w 18 PLASTİKLR ÜNYASI

14 Çizelge45. Bazı Plastiklerin Yaklaşık Fiyat Farklılıkları (AYP = 1 alınarak) Plastik türü Bağıl fiyat Akrilik 1.8 Akrilonitril butadien stiren Amino poksi Fenolik Poliamid 6.6 PoliamidKevlar kompozit PoliamidPoliimid Kopolimer Poliasetal Poliester Polieter sülfon Polietilen (AY) Polietilen (YY) Polipropilen Polisülfon Politetrafluor etilen Polivinilklorid Silikon Kalıp Yapım Teknikleri: Plastik kalıpçılığında amaca göre çeşitli malzemeler kullanılarak değişik yapım teknikleri uygulanmaktadır. Bunlardan yaygın olanlar aşağıda verilmiştir. a) Soğuk öğme (forging): Kullanılan malzeme düşük karbonlu yumuşak çeliktir. Bir soğuk iş takım çeliğinden (Special K, veya 261 nolu alaşım) yapılmış hassas kalıpta döğülen düşük karbonlu kalıp taslağı varsa talaşlı işlemleri de yapılarak sertleştirmek (yüzeysel) amacıyla sementasyona verilir. Su verme ile de 596 Rockwell C sertliğine getirilir. Yüzey parlatma, birleştirme ve kontrol ile işlem tamamlanır. Bu şekilde tamamlanan kalıbın en önemli özelliği yüksek kalıplama basınçlarına oldukça dayanıklı olmasıdır. Bazı hallerde yüzeysel çatlamalara tamamen engel olmak için krom nikelli malzeme de kalıp yapımında kullanılmaktadır. Normalde Plutonic 151, PLMA/2, PLMA/5, H49, Imperial R.I.O (1.446), R.I.A., C, Alloy C (1.28), W.P 5, Motor 235 gibi malzemeler (Alman çelik anahtarından bunlarla ilgili bilgiler alınabilir.) yeterlidir. PLASTİKLR ÜNYASI 181

15 Çizelge46. Genel Özelliklerine Göre Plastik Seçimleri \. Özellikler Plastik cinsi N. ABS Asetal poksi (kalıplama mlz) til selüloz Fenolik Fluorokarbon (FP) Melamin Poliamid Polietilen (A.Y) Polietilen (Y.Y) Poliimid Polikarbonat PMMA PCTF Polipropilen Polistiren Polisülfon PTF PVC PVC PVF Selüloz asetat Selüloz asetobutirat Silikon SAN ÜreFormaldehit Fiyat Talaş kaldırmaya yatkınlık Çekme dayanımı Katılık arbe dayanımı Sertlik Sıcakta kullanım Kimyasal direnç Havaya direnci Suya direnci Alevlendirme kullanıma uygun, tavsiye edilmez birçok hallerde yeterli 182 PLASTİKLR ÜNYASI

16 b) BerilyumBakır Alaşımından İşleyerek: Plastik kalıpçılığında BeCu alaşımı birçok avantajları bakımından tercih edilmektedir: Sertlik değeri yeteri yükseklikte olabilir, Isısal iletkenliği çok iyidir, bu nedenle plastik kalıplamada hızlı çalışma mümkün olur, Korozyon direnci yüksektir, kullanılmadığı zamanlar depoya kaldırılan kalıbın greslenmesine gerek kalmaz, ezavantaj olarak da elektrolitik kaplama yapılmamış ise kalıplar vinil plastiklerinden etkilenebilirler. Aşağıda BeCu alaşımından yapılmış kalıp malzemesinin özellikleri görülmektedir: Çekme dayanımı: kgf/mm 2 Uzama: % 16 Isısal genleşme katsayısı:.17/ C Isısal iletkenlik, 2 C'de: 89 Btu/ft 2.h.inç. F ( kcal/cm 2.cm.h. C) Ürün döküm sertliği (işlenişiz): 712 R c Isıl işlem sonu (334 C'de 23 saat tutulup havada soğutulması ile): 5 R c c) iğerleri: Bunlar elektroerozyon tezgahında çelik kalıp malzemesinin işlenmesi ki kalıplanan plastik yüzeylerine dekoratif matlık verir, çinko malzemeden (üretim kolaylığı ve korozyon direnci), lektro biriktirme uygulamalarıdır. Kalıplarda Büzülme (kalıp çekmesi) Payları: Kalıplama sonucunda büzülme, kalıptan çıkan ürünün boyutları ile ürünün içerisinde kalıplandığı kalıp boşluğunun boyutları arasındaki farktır. (Boyut ölçmeleri oda sıcaklığında yapılmalıdır.) Soğuyan plastik ürün kalıp ölçülerine göre biraz daha küçüktür. Plastik niteliklerine göre değişen bu pay kalıp yapımında dikkate alınmalıdır. Fluorlu plastikler, poliamid, poliasetal, polietilen, polipropilen, termoplast poliester, poliüretan (termoset döküm sıvısı), polistiren gibi plastiklerde büzülme değerleri yüksek, ABS, akrilik, poliamidlmid (kopolimer), poliester (termoset, alkid), poliimid, polifenilen oksit, polivinil klorid gibi plastiklerde düşük değerlerdedir. Ayrıca plastik hammadde bünyesine katılan cam lifi veya lif parçacıkları, karbon lifi, alüminyum tozu gibi dolgu maddeleri de büzülme değerlerini önemli ölçüde azaltır. Çizelge 4 incelendiğinde yaygın kullanılan plastikler için büzülme değerleriyle dolgu maddelerinin bu değerleri etkilemeleri ayrıntılı olarak görülebilir. PLASTİKLR ÜNYASI 183

17 İ K Kalıplarda Koniklik: iş parçalarının kalıptan kolay çıkarılması, yüzeylerin hasara uğramaması için erkek ve dişi kalıp parçalarına belirli bir koniklik verilir. Özellikle erkek takım formu üzerine plastik malzemenin soğuma sırasında büzülmesi söz konusudur. Koniklik değeri her yüz için genelde l dir. Kalıp bileşenlerinin toleransları bu miktardaki konikliği bazen engellemektedir. Büyük boyutlarda da konikliğin miktarı biçimlendirilmiş ürün fonksiyonunu bozabilir. Zorunlu hallerde azaltılmış taslak açıları (1/2 veya 1/4 ) kullanılır. Kalıplarda konikliğin yanı sıra toleranslar da çok önemlidir. Takım yapım toleransları firmalara göre değişmekte ise de genelde ±.5 mm'dir. Ancak 3 mm'ye kadar kalıp bileşenlerinde özel bir istek ise bu tolerans değeri ±.13 mm (bileşen başına) alınabilir. Keza daha büyük kalıp parçaları yapımı ile ısısal faktörlerin ağırlıklı olduğu (genleşme gibi) durumlarda bu toleranslar koşullara göre ayarlanmalıdır. Örneğin 5 mm uzunluğunda bir kalıp parçası 2 C'den 7 C'ye çıkarıldığında.3 mm kadar uzayabilir. üşey yüzeylere verilen konikliğin, oyukların büyüklüğünü arttırırken erkek formların büyüklüğünü azaltacağı göz önünde bulundurulması gereken bir husustur. Ürün tasarımı ile sıkı bir bağlılığı olan kalıp yapımında köşeler, kenarlar, kesitler, vida durumları vb. için Şekil 33'teki örnekler belirli bir fikir vermektedir. Kalıplarda Besleme Kanalları, Girişler ve Lüleler: Besleme kanalları enjeksiyon cihazı lülesinin erimiş plastik malzemeyi akıtmak üzere kalıba dayandığı ağız kısmı ile kalıptaki ürün boşluğuna malzemenin girdiği (Giriş) yer arasındaki yollardır. Bunlara bazen Yollukta denilmektedir. Kanallar tek ürün enjeksiyonunda bir, iki ya*da daha fazla ürün enjeksiyonunda şekilde görüldüğü üzere birden fazladır. Ana dağıtım kanalına birincil, tali kanallara da ikincil kanal adı verilir. Biçimlendirilecek ürün nitelikleri ile plastik türlerine bağlı olarak kalıp ağzı, kanalları ve girişler değişik olur. Şekil 34'te çok kullanılan kanallarla giriş çeşitleri görülmektedir. Plastik malzemelerde viskozite değerleri büyük ölçüde sıcaklığa bağlıdır. Her enjeksiyon işleminde kanal sistemindeki ısı kaybı yüzünden de viskozite değişebilir. Bu ısı kaybı kanal uzunluğu ve enjeksiyon hızı ile doğrudan bağıntılıdır. Bu kayıp, kanal boyu uzadıkça artacağından zorunlu hallerde kanal çapının değiştirilme durumu doğar. airesel kanallarda akan malzeme miktarı kanal çapının 4. kuvvetiyle doğru orantılı olduğundan çapta az bir büyütme akış kolaylığını önemli derecede arttıracaktır. örtgen kanallarda genişlik derinliğin en az 4 katı ise dairesel kanallara benzer durum doğar. Bu halde malzeme akışı kanal derinliğinin 3. kuvveti ile doğru orantılıdır. Basınçtaki düşme kanal uzunluğunun 1.25 kuvveti ile doğru orantılı olduğundan kanal boylarının kısa alınmasında yarar vardır. njeksiyon kalıplamalarda girişler dökümün en kalın yerinden açılır, (kalıptan çıkacak olan ürünün en kaim bölgesi). Bu şekildeki bir besleme ile malzeme gi 184 PLASTİKLR ÜNYASI

18 derek ince kısımlara daha kolay ulaşır. Ancak buna ek olarak akış ve kaynak hatları (eriyik halde farklı yollardan gelen plastik malzemenin birleşmesi), gaz kapanları gibi diğer akış etkenleri de göz önünde bulundurmalıdır. Giriş çeşitleri aşağıdaki gibi incelenebilir: (Bk. Şekil 34) Tam (dolu) Girişler: Kesit alanları daha fazladır. Bütün termoplast malzemeler bu tip girişlerle beslenebilir. Bunlar kabarcık ve büzülmeyi en az düzeye indirdiği gibi kaynak yeri kusurlarını da çok azaltır. Başlıca kullanıldığı yerler yüksek viskoziteli plastikler (akrilik ve ABS gibi), büyük ve derin biçimlendirmelerde, engebeli parçaların üretiminde ve doğrudan girişli iki parçalı kalıplardır. oğrudan girişli kalıplarla kova, çanak, radyo kabinleri, tepsi ve kapı gibi ürünler biçimlendirilir. Bu girişler kolay akan malzemeler için küçük çaplı, zor akan malzemeler için de büyük çaplı olarak tasarımlanırlar. araltılmış Girişler: Bu girişler genellikle hem kenar hem de merkez beslemede kullanılabilirler. Serbest akan malzemeler için uygundur. Viskoz malzemeler için pek uygun değildir. araltılmış girişlerin başlıca avantajları, akış bittikten sonra malzeme burada hemen donar ve çevrim zamanını azaltır, girişin erken donmasıyla sıkışma ve gerilmeler (bu bölgede) azalır, giriş kısmındaki çapaklar ürün çıkarıldıktan sonra kolayca ve temiz bir şekilde edilebilir. Bu da ek işçiliğin azaltılması demektir. iğne Girişler: araltılmış girişlerin çapı.76 mm'den az olduğunda bunlar iğne giriş adım alır. Genellikle polistiren gibi serbest akan malzemeler için kullanılır. Ürün üzerinde çok az giriş izi bırakır. Yaygın halde üç tabakalı kalıplarda kullanılır. Fan (yelpaze) Girişler: Şekil 34'te görüldüğü gibidir. Tepsi gibi hem düz hem de ince dökümler için kullanılır. isk Girişler: Kalıplamanın besleme noktası etrafında simetrik olduğu (boru gibi), yayvan ya da basık çember şeklindeki ürünleri biçimlendirmede kullanılır. ökümün bir noktadan yapıldığında tam karşıda kaynak hatları oluşumunun istenmediği durumlarda da kullanılan bir konstrüksiyondur. Halka (çember) Girişler: Boru ya da tüp şeklindeki parçaların üretilmesinde kullanılırlar. isk girişlere göre iyi sonuç alınırsa da işin çıkarılması zordur. PLASTİKLR ÜNYASI 185

19 i MV Giriş Kalıp bo?lufiu Kalıpta besleme düzeni Ana dağıtım kanalı (yolluk) 1 A ökümün devamı Tam (dolu) giriş Fan giriş isk'giriş Yolluk kalıp boşluğu,. _,/. Yolluk Jet önleyici düzen ngel takozu Özel küresel radyüs Çatlama önleyici düzen K. Boşluğu Ağız Kalıp boşluğu araltılmış girişli kalıp 1/21 YYP için cidar kalınlığı arttırılması Şekil 34. Kalıplarda Besleme Kanalları ve Girişler 186 PLASTİKLR ÜNYASI

20 YYP Girişleri: Şekil 34'te görüldüğü üzere girişin tam karşısındaki kalıp cidar kalınlığı arttırılmıştır. (Normale göre 1/3 oranında daha fazla). Büyük gramajlı parçaların biçimlendirilmesi için avantajlıdır. Zira simetrik ve homojen kalıp dolumunu sağlar. YYP ve diğer poliolefinlerle yapılacak küçük kalıplamalarda giriş çapı.76 ila 1.52 mm, büyük gramajlı ve kalın parçaların biçimlendirilmesinde de 2.3 mm'den büyük olmalıdır. Çoklu Girişler: Gerilmelere neden olabilecek büyük veya düz parçaların üretilmesinde, uzun yolluklu kalıplarda ve erken soğumanın olabileceği durumlarda çoklu girişlerin kullanımı üretimi kolaylaştırır. Lüle'ler: njeksiyon cihazının kalıp ağzına dayandırılarak cihazdan kalıba erimiş plastik malzemeyi sevk eden kısmıdır. Birçok çeşidi olmasına rağmen yaygın kullanılanların başlıcaları küresel burunlular ve düz burunlulardır. Lülelerin genel biçimleri, boyutları enjeksiyon cihazının büyüklüğüne ve tipine göre değişir. Verilen bir kalıbı doldurmak üzere seçilen lüle, kalıp ağzından biraz daha küçük çıkışa sahiptir. Küresel burunlular hemen hemen bütün kalıplamalarda kullanılan uygun bir tiptir. ezavantajı, lüleyi kalıp ağzı ile karşı karşıya tutan ağzın kısmen kapanmasına neden olabilecek sıvama yapmasıdır. üz burunlu lüle kullanımı bu sıvamayı engellerse de biraz daha fazla ısı transferine gerek gösterir. Aynı zamanda düz burunlu lülelerde sızıntı daha fazladır. Şekil 35'te lüle çeşitleri görülmektedir. üz ve küresel burunlu standard lüleler dışında belirli koşullar için uzun lüleler tasarımlanmıştır. Şekilde görüldüğü üzere kalıp ağzının alın plakasından içeride olduğu hallerde kullanılan bu lüleler enjeksiyon cihazının plastikleştirme kapasitesini arttırdığı gibi lülenin ısıtılması ve alın plakasından itibaren içeri giren kısmının yalıtılması ile de ağız ve yolluklarda ısı ve basınç kayıplarının az olmasını sağlayarak verimi ve kaliteyi yükseltirler. Yine şekil 35'te görülen Naylon için özel tasarımlanan lülede de malzeme viskozluğunu azaltıcı ısıtıcılar bulunmaktadır. Sızıntının kontrol altına alınması ve iyi bir akış bu sayede mümkün olur. Lüle ucunda donan malzemenin temizlenmesi de lüle deliğine verilen ters koniklikle sağlanır Kusurlu Tasarımlanmış Ürün Örnekleri Çöp Bidonu Olayı: Bir büyük şehrimiz belediyesince caddelere büyük, kare kesitli, yaklaşık 1 m yükseklikte çöp bidonları koydurulmuştur. Tasarım olarak Avrupa'daki koşullara uygun, iyi bir malzemeden (dallanmış zincir P) döner kalıplama ile sağlam görünümlü olarak üretilen bu bidonlar 2 yıllık bir kullanımla kapak ve ağız kısım PLASTİKLR ÜNYASI 187

21 .8 I _ t Ka f aâzı Küresel burunlu lüle Silindir üz b. lüle 1. ila 1.5 mm ' Isıtma bantları Uzatmalı (küresel b.) lüle Isıtma bantları Naylon lülesi H Şekil 35. Yaygın Kullanılan Lülelerin Basit Şemaları larından büyük hasar görmüşlerdir. Bu ürünün mevcut tasarımıyla ülkemiz koşulları için hor (kötü) kullanma faktörü dikkate alınmamıştır. Zira kullanıcılar kültür düzeyi ve iş disiplini bakımından Avrupadakiler gibi değildir. olayısıyla bazen tekme ile devrilen, düşürülen bu bidonların kısa zamanda kullanım dışı olması mukadderdi. Aynı ürünün üst tarafı örneğin 3 mm yerine 5 mm (hiç değilse yukarıdan itibaren 1 cm. lik bir çevre) yapılsa, hatta çelik bir çember yerleştirilse idi daha dayanıklı olması mümkün olurdu. Keza kapak ve menteşeler de dayanıklılık arttırıcı bir biçimde yapılabilirdi. H Şişirme Bidonlar: İçerisine çeşitli sıvılar koyulmak üzere genellikle P türlerinden üretilen kulplu bidonlar tasarruf amacıyla yeteri miktarda malzeme kullanılmadığında özellikle köşelerde cidar incelmeleri görülmekte ve kolaylıkla bu zayıf yerlerden delinerek veya yırtılarak kullanım dışı olmaktadır. Bu üretim türü için yeteri kadar malzeme kullanmak, hatta şişirme tür P tercih edilmek suretiyle sorunu çözmek mümkündür. Otomotiv Sanayi: Otomotiv sanayinde kullanılan birçok parçanın üretilmesinde de tasarım kusurları, (özellikle yerli üretimde) görülmektedir. Arka sinyal lamba koruyucuları: Çok defa ucuz, kristal PS'den yapıldığı için küçük darbelerle dahi kırılmakta veya çatlamaktadır. PS yerine bu üretim için darbe dayanımı yüksek akrilik veya polikarbonat türü bir plastik kullanıldığında, 188 PLASTİKLR ÜNYASI

22 bunlar hafif parçalar olduğundan arabaların fiyatı yanında önemli bir maliyet artışı getirmeyecek, buna mukabil kalite de yükselecektir. Yine bu sanayi dalında kullanılan plastik vida başları, kaput destek pimleri, kapı tutamakları için çok defa kalitesiz plastik malzeme kullanılmaktadır. Kapı içi kaplama pimleri de böyledir. Çabuk koptuğundan kaplamalar kalkık hale gelmektedir. Yine bu sanayi dalında numara plakaları saydam plastik levha ile kaplanarak korunmak istenmektedir. Halbuki ürün kısa zamanda tozlanarak rakamların okunmasını engellemektedir. Burada da çelik sac yerine alüminyum kullanıp wash primer ve iyi bir boya ile kaplanmalı, yazılar yazılmalı, plastik levha da kullanılmamalıdır. lektrik Malzemeleri: Priz, üçlü fiş gibi ürünlerde kontaklar son zamanlarda, 4 istekleri dışında çelik sacdan yapılarak çinko ya da pirinç kaplanmaktadır. Zamanla kaplama gidince direnç büyümekte ve kontaklar oksitlendikçe daha da büyüyen direnç aşırı ısınmaya neden olarak suçsuz plastiği yakmaktadır. Tamamen porselen malzeme kullanılarak (45 yıl önceleri) priz yapmanın günümüzde maliyet ve üretim güçlüğü bakımından bir anlamı olmamakla beraber priz ve üçlü fişlerde kaliteyi yükseltmek üzere kontak malzemelerinin değiştirilmesi (sert pirinç şerit gibi) ve kullanılan fenolik, melamin gibi plastiklerin de yanma direnci arttırılmış olanlarının seçimi kaliteyi ve kullanım güvenliğini arttıracaktır. lektrikle ısınan saç bigudileri üretiminde de gövde çok defa YYP'den yapılmakta, termokromi olayıyla sıcaklık kontrol altına alınmakta ise de yine kullanımda insan faktörü ile bazen fazla ısınan parçalar zamanla kırılıp ufalanmaktadır. Sıcağa karşı dirençli malzeme kullanılarak ve otomatik termostat düzeni ile ürüne kalite kazandırmak mümkündür. Saç kurutma cihazlarında fan ve direnç devreleri iyi akuple edilmelidir. Aksi halde örneklerde görüldüğü üzere yalnız direnç devresi çalışarak cihaz tahrip olmaktadır. Okul şyası: Çantalar birçok defa vinil filmle kaplanmakta, kullanım koşulları içinde sert yerler veya cisimler çanta yüzeyini kolayca hasara uğratmaktadır. Vinil film kaplama yerine piyasada örnekleri bulunan ABS polimer levhalardan yararlanılarak sağlam çanta yapımı uygun olacaktır. Cetvel, gönye, iletki gibi kırtasiye eşyası da ucuzluk ön plana alınarak kristal PS'den yapılmaktadır. Bu ürünlerin gramajı ve satış fiyatları dikkate alındığında akrilik, polikarbonat gibi plastikerin kullanımı, kaliteyi yükseltecek fakat maliyeti pek fazla etkilemeyecektir. Çeşitli v şyası: Melamin yemek tabakları ardarda kullanım sonucu kısa zamanda yüzeyinde çatlaklar oluşması, bu çatlakların mikroorganizma barındırmaya yatkın olması PLASTİKLR ÜNYASI 189

23 bakımından sağlığa uygun olmamaktadır. Soğuk ve dolaylı gıdaların sunulması için tepsiler veya büyük sebze, meyva tabaklan üretimiyle melaminin ve diğer plastik kapların gıda sanayinde kullanımı sınırlanmalıdır. Çatal kaşık ambalajları konusunda yeterli kalite çok defa görülmemektedir. Uluslararası kalitede üretim yapan, hatta defalarca madalya alan çatal kaşık üretimcisi bir büyük firmamızın ürünlerinin satış tezgahlarında çatlak, kenarları kırılmış kalitesiz plastik kutularda sunulduğu sık sık görülmekte ve insanı düşündürmektedir. öşeme malzemesi olarak kullanılan vinil süngerler kolayca ezilmektedir. Bunlardan biraz daha iyi olmakla beraber poliüretan elastomer malzeme de ihtiyaca sınırlı bir çözüm getirmektedir. Yurdumuzda üretilmemekle beraber kapalı hücre A.Y. polietilen köpük malzeme bu amaç için insan sağlığı ve konforu bakımından çok daha elverişlidir. Büyük bir pazarı bulunan bu ürünün ülkemiz ilgili kuruluşlarınca üretimi yerinde olacaktır. Ürün çeşitli özellikteki türleriyle ambalajlama ve yalıtım için de değerli bir malzemedir. Çeşitli ev eşyalarından elbise askıları, bıçak sapları gibi ürünlerde de kalitesiz malzeme kullanımı ve kusurlu biçimlendirmeler görülmektedir. Tornavida sapının, vida sökerken avucumda parçalanması durumu da ilgi çekici bir olaydır Plastikler İçin Teknik Güvenlik Bina ve iş yerlerinde ham madde, malzeme, tesis, tezgah ve diğer hususlardan kaynaklanan, can, mal ve işgücü kaybına sebep olacak durumları önlemek ve verimli çalışmak için alınan önlemlerin tamamını Teknik Güvenlik diye tarif edebiliriz. Her işletmede bir güvenlik organı bulunması şarttır. Bu güvenlik organında, îdari önderlik Sorumluluğun paylaştırılması Kişisel sorumlulukların çalışan herkes tarafından kabulü Güvenli çalışma şartlarının oluşturularak devam ettirilmesi Güvenlik eğitiminin ve belgelendirmenin tesisi Bir kaza kayıt sisteminin işlerlik kazanması Tıbbi ve ilk yardım sistemi Güvenlik yönergelerinin hazırlanması ve asılması, gibi hususların var olması ve devam ettirilmesi gerekmektedir. Plastiklerle ilgili teknik güvenliği aşağıdaki konularda inceleyebiliriz. Yangından Korunma: Her plastiğin belirli bir yanma özelliği vardır. Çok kolay, adeta parlayarak yananlar olduğu gibi orta şiddette, yavaş, çok yavaş yananlar ve yanmayanlar da mevcuttur. Selüloz nitrat esaslılar barut gibi kolayca ve şiddetli bir şekilde yanar 19 PLASTİKLR ÜNYASI

24 lar. Akrilik, epoksi, furan, P, PS, vinil asetat ve benzerleri yavaş yanan plastiklerdendir. Alkid kalıplama bileşimi, allil, selüloz asetat, melamin (dolgusuz), PA, PVC, PVC ve poliester normal şartlarda yanıcı olmakla beraber yanmalarını devam ettiremezler. Ancak bu grup büyük yangınlarda artık bırakmayacak şekilde tamamen yanabilirler. olgulu melamin, dolgulu fenolik, fluorlu plastikler, silikonlar ve sülfon plastikleri hiç yanmayanlar grubuna girerler. Plastiklerin bu şekilde tariflenen yanma özellikleri göz önünde tutularak depolama ve işletme şartlarında gerekli önlemler alınmalıdır. Büyük depoların yangınlarında söndürme sırasında koruyucu malzeme ile gaz maskesi bazen yeterli olmayıp solunum (oksijen tüpü vs.) teçhizatını da gerektirebilir. Söndürmede B grubu söndürücüler kullanılmalıdır. Zehirlilik, Zararlılık: Halojenli çözücülerle halojenli plastik tozları çok zararlıdır. Bu zararlı etkiler iyi bir havalandırma ve dökülüp saçılmaları önlemekle mümkün olur. Kaynakla Çalışmalar: Koruyucu malzeme kullanılır. Mamul hasarı vermemeye dikkat edilmelidir. Artıkların Atılması: Çok temiz, termoset ürün koçanlarının ileride kullanılmak üzere biriktirilmesi, özellikle, organik peroksidi karışımların metal kaplarda, günde en az bir defa atelyeden uzaklaştırılması gerekir. Keza nitro selüloz parçacıklarının da hızlı yanma özelliği göz önünde tutularak fazla biriktirilmeden usulünce imhası, veya lak haline getirilerek değerlendirilmesi uygun olur. iğer Plastiklerin urumu: Amino reçineleri: aha çok üretim sırasında formaldehit'e maruz kalma tehlikesi vardır. Bu gaz cildi tahriş eder, egzamaya neden olabilir. Bunların talaşlı işlemeleri sırasında da çıkan tozlar zararlı olduğundan havalandırma yapılmalıdır. Fenolikler: işleme sırasında (kalıplama) az miktarda fenol çıkar ki bu da kokusuyla belli olur. Zararlı olduğundan havalandırma yapılmalıdır. Poliesterler: Stiren buharları fazla olduğunda göz ve solunum yollarını tahriş edebilir. Hızlandırıcı aminler de kostik yanıklara neden olabilir. Havalandırma iyi olmalıdır. poksi Reçineleri: Sertleştirici amin yanıklar yapabilir. ldiven giymelidir. PLASTİKLR ÜNYASI 191

25 ih î Poliüretan: İzosiyanat monomeri deri ve solunum yollarını tahriş eder. TI için MAK.1 ppm'dir. Köpük bozunması pek tehlike değildir. Polivinil klorid: Toz halinde, solunduğunda çok zararlıdır, kanser yapabilir. oğrama atelyelerinde koruyucu malzeme kullanılmalıdır. Silikon: Zehirlilik derecesi çok azdır. Polietilen: Fizyolojik bakımdan inert kabul edilirse de antioksidan ihtiva ettiğinde bunlar vücutça çekilebilir. Gıda maddeleriyle temasta bu durum dikkate alınmalıdır. Tozları solumak son derece zararlıdır. Kansere neden olabilir. Polistiren: Polietilen gibidir. Akrilonittil (vinil siyanür): Sürenden daha zehirlidir, 8 saatte MAK 2 ppm'dir. Stiren ve akrilonitril polimerize olduktan sonra inerttir. Poliamid: Zehirli değildir, ancak termik bozunma ile zehirli maddeler çıkarabilir. Selüloz Plastikleri: Fizyolojik bakımdan inerttir. Akrilikler: Fizyolojik bakımdan inerttir. (akr. reçineden diş mlz. yapılır.) Fluorokarbon Plastikleri: Fizyolojik bakımdan inerttir. Piroliz (ısıyla bozunma) ürünlerinden fluorlu hidrojen ve bir seri perfluoridli hidrokarbonlar burun ve boğaz yanması, titreme, ateş ve vücut ağrıları gibi rahatsızlıklar verir. Bu plastikler 2 C'nin üstünde ısıtılmamalıdır. Teflonlu mutfak malzemeleri dikkatle kullanılmalıdır. Kopan parçalar vücutça tolere edilememektedir. Bunların dışında işçi sağlığı ve iş güvenliği tüzüğü ile 7/7551 sayılı tüzük hükümleri ve diğer yasal yayın gerekleri atelye ve iş yerleri için uygulanmalıdır. 192 PLASTİKLR ÜNYASI

26 > en m 33 o z< MALZM MKANİK ISISAL FİZİKSL KİMYASAL Çizelge4. Plastiklerin Önemli Özellikleri ÜRTİM TKNİĞİ ÖZLLİKLR ÇKM AY. kgf/cm 2 N/cm 2 ARB AY. jul/cm (izod) SRTLİK UZAMA, % Rockvvell ShoreBarcol ĞİLM SICAKLIĞI, C 18.5 atm yüklemede ISIL İLTKNLİĞİ 1 4 calcm/sn.cm 2. C GNLŞM KAAYISI, oğrusal, x1 5 / C ISIYA KARŞI AY. C (kullanım sıc, en çok) BAĞIL YOĞUNLUĞU İLKTRİK AY., mm Levhada, V/mm OPTİK HAL GÜN IŞIĞI İRNCİ KUVVTLİ ASİTLR İRNCİ KUVVTLİ BAZLARA İRNCİ BİÇİMLNİRM TÜRÜ BİÇİM. Basıncı, kgf/cm 2 BİÇİM. Sıcak ğı, C KALIP ÇKMSİ, % orta değerde darbe dayanımlı R Opak (sararır) (az) ı,c C:17, 1: ABS A K R İ L O N İ T R İ L B U T A İ N S T İ R N yüksek değerde darbe. day R (az) I,C C: 17,1: %2 cam. elyaf dolgulu M ı,c C, I: %2 karbon elyaf dolgulu I güç yanabilir (ABSPVC) R I.3.5 %4 Alüminyum yaprakçıklı, iletken R I : dayanır, : etkilenir, C: basınç kalıplama, T: aktarma kalıplama, I: enjeksiyon, : ekstrüzyon

27 t > co T; r m MALZM MKANİK ISISAL Çizelge4. Plastiklerin Önemli Özelliklen (evamı) FİZİKSL KİMYASAL ÜRTİM TKNİĞİ ÖZLLİKLR ÇKM AY. ARB AY. jul/cm izod) SRTLİK UZAMA, % Rockwell kgf/cm 2 N/cm 2 ShoreBarool ĞİLM SICAKLIĞI C 18.5 atm yüklemede ISI İLTKNLİĞİ 1 4 cal cm/sn, cm 2, C GNLŞM KAAYISI, oğrusal, x 1 5 / C ISIYA KARŞI AY. C (kullanım sıc. en çok) BAĞIL YOĞUNLUĞU İLKTRİK AY., mm Levhada, V/mm OPTİK HAL GÜN IŞIĞI İRNCİ KUVVTLİ ASİTLR İRNCİ KUVVTLİ BAZLARA İRNCİ BİÇİMLNİRM TÜRÜ BİÇİM. Basıncı, kgf/cm 2 BİÇİM. Sıcaklığı, C KALIP ÇKMSİ, % AKRILIK Isıya dayanımlı M, I, C, ' I: 25, C 2, AKRİLONİTRİL M, C, ' kalıplama mlz. cam elyafı M I, C POKSİ kalıpl.mlz. mineral dolg M I, C kalıplama mlz. Novalac.tür.cm ely.yük.day M 116 > T,C kalıplama mlz. dolgusuz M saydam.11 Jt

28 T3 > m 33 o o in MALZM MKANİK ISISAL FİZİKSL Çizelge4. Plastiklerin Önemli Özellikleri (evamı) KİMYASAL ÜRT TKN ÖZLLİKLR ÇKM AY. ARB AY. jul/cm izod) SRTLİK UZAMA, % Rockvvell kgf/cm 2 N/cm 2 ShoreBarcol ĞİLM SICAKLIĞI C 18.5 atm yüklemede ISI İLTKNLİĞİ 1' 4 cal cm/sn, cm 2, C GNLŞM KAAYISI, oğrusal, x1 5 / C ISIYA KARŞI AY. C (kullanım sıc. en çok) BAĞIL YOĞUNLUĞU İLKTRİK AY., mm Levhada, V/mm OPTİK HAL GÜN IŞIĞI İRNCİ KUVVTLİ ASİTLR İRNCİ KUVVTLİ BAZLARA İRNCİ BİÇİMLNİRM TÜRÜ BİÇİM. Basıncı, kgf/cm 2 BİÇİM. Sıcaklığ, c KALIP ÇKMSİ, % ALKI, Termoset Kalıplama mlz (az) (az) I, C, T 1414 I: 1372 C, T: levha, darbe dayanımlı M döküm levha, alaşım (akrilik PVC) R >4 (az) döküm AKRİLİK levhalık kalıplama mlz M (az) döküm PMMA kalıplama mlz M saydam (az) (az) I,C :166 C: MMAStiren kopo limer, kalp.mlz M I,C :15526 C:

29 1 Çizelge4. Plastiklerin Önemli Özellikleri (evamı) MALZM ÖZLLİKLR kgf/cm 2 odun unu dolgulu 3563 FNOÜK cam elyaflı, ısıya day asbest dolgulu ısıya day dolgusuz 3563 FLUORLU PLASTİKLR polikloro trifluor etilen polltetra fluoretilen ÇKM AY. N/cm MKANİK ARB AY. jul/cm izod) Rockvvell SRTLİK ShoreBarcol UZAMA, % ĞİLM SICAKLIĞI C M, M M R (4.6 At. yük) 1.62 Shore, (4.6 At atm yüklemede yükte) ISI İLTKNLİĞİ 1 4 cal cm/sn, cm 2, C ISISAL GNLŞM KAAYISI, oğrusal, x1 5 / C ISIYA KARŞI AY. C (kullanım sıc. en çok) BAĞIL YOĞUNLUĞU > O) i m o z FİZİKSL KİMYASAL ÜRTİM TKNİĞİ İLKTRİK AY., mm Levhada, V/mm OPTİK HAL GÜN IŞIĞI İRNCİ KUVVTLİ ASİTLR İRNCİ KUVVTLİ BAZLARA İRNCİ BİÇİMLNİRM TÜRÜ BİÇİM. Basıncı, kgf/cm 2 BİÇİM. Sıcaklığı, C KALIP ÇKMSİ, % 264 (az) I, C :16525 C: ( 44 (az) I, C 714 1:1652 C: (az) I, C 715 1:1652 C: (az) 56 ı,c :26315 C: sinterleme

30 > cn m X o z > 1 MALZM MKANİK FİZİKSL ISISAL Çizelge4. Plastiklerin Önemli Özellikleri (evamı) KİMYASAL ÜRT TKN ÖZLLİKLR ÇKM AY. ARB AY. jul/cm (izod) SRTLİK UZAMA, % kgf/cm 2 N/cm 2 ĞİLM SICAKLIĞI C 18.5 atm yüklemede ISI İLTKNLİĞİ 1' 4 cal cm/sn, cm 2, C Rockvvell ShoreBarcol GNLŞM KAAYISI, oğrusal, x 1 5 / C ISIYA KARŞI AY. C (kullanım sıc. en çok) BAĞIL YOĞUNLUĞU İLKTRİK AY., mm Levhada, V/mm OPTİK HAL GÜN IŞIĞI İRNCİ KUVVTLİ ASİTLR İRNCİ KUVVTLİ BAZLARA İRNCİ BİÇİMLNİRM TÜRÜ BİÇİM. Basıncı, kgf/cm 2 BİÇİM. Sıcaklığ C KALIP ÇKMSİ, % FLUORLU PLASTİKLR, (evam) PTF, % cam elyaftı Shore sinterleme PVF Shore (4.6 At. yükte) I,C,' 735 l,c:2328 : FURAN abset dolgulu R siyah C IONOMR kalıplama ve ekstrüzyon mlz R saydam I,C,' 1414 C: I,: MLAMİN FORMALHİT selülozik cam elyaf dolgulu dolgulu M M (az) (az) I,C,T C T: l,c:

31 MALZM MKANİK ÖZLLİKLR ÇKM AY. ARB AY. jul/cm izod) SRTLİK kgf/cm 2 N/cm 2 Rockwell ShoreBarcol PA &12 nj. kalıplama Mlz a,.76 b R114 a PA 11, nj.kalıplama ve ekstrüzyon mlz a R 18 a POLİAMİ PA 12 nj. kalıplama mlz a, 56 b , a R1619 a,15 b PA 66, %4 AL tozlu iletken a R114 a PA saydam, kopolimer a 91 b , a.97 b M93 a POLİAMİİMİ %3 cam elyaflı UZAMA, % ĞİLM SICAKLIĞI C 18.5 atm. yüklemede 15 a,3 b 82 a 3 a 54 a 3 a 5254 a 4 a a,25 b a T3 > m 33 o ISİSAL FİZİKSL KİMYASAL ÜRTİM TKNİĞİ ISI İLTKNLİĞİ 1 4 cal cm/sn, cm 2, C GNLŞM KAAYISI, oğrusal, x 1* 5 / C ISIYA KARŞI AY. C (kullanım sıc. en çok) BAĞIL YOĞUNLUĞU İLKTRİK AY., mm Levhada, V/mm OPTİK HAL GÜN IŞIĞI İRNCİ KUVVTLİ ASİTLR İRNCİ KUVVTLİ BAZLARA İRNCİ BİÇİMLNİRM TÜRÜ BİÇİM. Basıncı, kgf/cm 2 BİÇİM. Sıcaklığı, C KALIP ÇKMSİ, % a solgunlaşır a solgunlaşır I,' 715 I: : a solgunlaşır I, 715 1: : a I a saydam solgunlaşır I solgunlaşır I,C : C: a: Kuru kalıplanmış, %.3 nemli. b: 5 nisbi nemde kondisyonlanmış.

32 co o o MALZM MKANİK ÇizeIge4. Plastiklerin Önemli Özellikleri (evamı) ÖZLLİKLR ÇKM AY. ARB AY. jul/cm izod) SRTLİK kgf/cm 2 N/cm 2 Rockvvell ShoreBarcol dolgusuz R 119 a _ POLİAMİ 6 %335 cam elyaflı a,2.9 b M 96 a, M78 b yüksek darbe dayanımlı, kopolimer kopmaz R8111 a _ dolgusuz a,1.14 b R 12 a, M83 a POLİAMİ 6/6 %33 cam elyaflı a, b M 1 a molibden sülfidli R119 a 1 ISISAL FİZİKSL KİMYASAL ÜRTİM TKNİĞİ UZAMA, % ĞİLM SICAKLIĞI C 18.5 atm yüklemede ISI İLTKNLİĞİ 1* cal cm/sn, cm 2, C GNLŞM KAAYISI, oğrusal, x 1 5 / C ISIYA KARŞI AY. C (kullanım sıc. en çok) BAĞIL YOĞUNLUĞU İLKTRİK AY., mm Levhada, V/mm OPTİK HAL GÜN IŞIĞI İRNCİ KUVVTLİ ASİTLR İRNCİ KUVVTLİ BAZLARA İRNCİ BİÇİMLNİRM TÜRÜ BİÇİM. Basıncı, kgf/cm 2 BİÇİM. Sıcaklığı, C KALIP ÇKMSİ, % 31 a,3 b 6885 a a.solgunlaşır ' I,' a, 67 b a a.solgunlaşır I a a.solgunlaşır I,' a,3 b 75 a a.solgunlaşır I a,57 b 2554 a a.solgunlaşır I a 127 a a.solgunlaşır I

33 ÇizeIge4. Plastiklerin Önemli Özelliklen (evamı) MALZM ÖZLLİKLR ÇKM AY. kgf/cm 2 N/cm 2 POLİARİLAT enj. kalıplama ve ekstrüzyon mte POLİARİLTR dolgusuz homopolimer POLİASTAL kopolimer %2 cam elyaflı, homopolimer %21 PTF1İ polimer MKANİK ARB AY. Jul/cm izod) SRTLİK Rockvvell ShoreBarcol M, R M M M M 78 UZAMA, % ĞİLM SICAKLIĞI C 18.5 atm yüklemede ISI İLTKNLİĞİ 1' 4 cal cm/sn, cm 2, C ISISAL GNLŞM KAAYISI, oğrusal, x1 5 / C ISIYA KARŞI AY. C (kullanım sıc. en çok) BAĞIL YOĞUNLUĞU > ,12 kısa süre I > m 23 o FİZİKSL KİMYASAL ÜRT TKN İLKTRİK AY., mm Levhada, V/mm OPTİK HAL GÜN IŞIĞI İRNCİ KUVVTLİ ASİTLR İRNCİ KUVVTLİ BAZLARA İRNCİ BİÇİMLNİRM TÜRÜ BİÇİM. Basıncı, kgf/cm 2 BİÇİM. Sıcaklığı, C 4465 I : : I kireçlenir I I I I KALIP ÇKMSİ, %