Supraspinatus tendinopatili hastalarda manuel tedavinin etkinli i

Transkript

1 ACTA ORTHOPAEDICA et TRAUMATOLOGICA TURCICA OR J NAL MAKALE Acta Orthop Traumatol Turc 2011;45(3): künyeli yaz n n Türkçe çevirisi Supraspinatus tendinopatili hastalarda manuel tedavinin etkinli i Gamze fienbursa 1, Gül BALTACI 1, Ö. Ahmet ATAY 2 Hacettepe Üniversitesi, 1 Sa l k Bilimleri Fakültesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Bölümü ve 2 T p Fakültesi Ortopedi ve Travmatoloji Klini i, Ankara Amaç: Bu prospektif, randomize klinik çal flmada supraspinatus tendinopatili hastalarda manuel tedavinin etkinli inin incelenmesi amaçland. Çal flma plan : Çal flma populasyonu yafl aras nda 77 hasta içerdi. Hastalar üç çal flma grubundan birine randomize edildi: Kontrol alt nda egzersiz (Grup 1), kontrol alt nda egzersize ek olarak eklem ve yumuflak doku mobilizasyonu teknikleri (Grup 2) ve evde kendi kendine rehabilitation program (Grup 3). Tüm hastalar 12 hafta süreyle rehabilitasyona devam ettiler. A r seviyelerinin görsel analog skala (VAS), eklem hareket aç kl (EHA) ise gonyometre ölçümü yap larak de erlendirildi. Fonksiyonellik modifiye American Shoulder and Elbow Surgery (MASES) anketi ile ölçüldü. Omuz fleksiyon, abduksiyon, internal ve eksternal rotasyon gücü ölçümleri manuel kas testi ile yap ld. Bütün hastalar rehabilitasyondan önce ve rehabilitasyonun 4. ve 12. haftas nda de erlendirildi. Bulgular: Çal flmada 4. ve 12. haftada yap lan de erlendirmelerde bütün gruplarda a r azalmas, kas kuvveti ve omuz fonksiyonlar ndaki art fllar istatistiksel olarak anlaml bulundu (p<0.05). Omuz fonksiyonlar aç s ndan gruplar aras nda istatistiksel olarak anlaml bir fark bulunmad (p>0.05). Buna karfl n, en fazla fonksiyonel geliflme Grup 2 de kaydedildi. Ç kar mlar: Kontrol alt nda egzersiz, kontrol alt nda egzersize ilave olarak manuel tedavi ev egzersiz program subakromiyal s k flma sendromu rehabilitasyonunda etkili olan yöntemlerdir. Rehabilitasyon program na bafllang ç döneminde manuel tedavinin eklenmesi sonuçlar olumlu yönde etkilemektedir. Anahtar sözcükler: Egzersiz tedavisi; fizyoterapi; rehabilitasyon; omuz s k flma sendromu. Omuz a r s n n en s k nedeni olgular n %16-40 n n nedeni olan subakromiyal s k flma sendromudur. [1] Subakromiyal s k flma sendromu genel populasyonda görülen ve en s k üst ekstremitesini tekrarlayan ve zorlu elevasyonla kullanan bireylerde ortaya ç kan bir sorundur. [1,2] Rahats zl k en s k supraspinatus tendonunda görülmektedir. Subakromiyal s k flma sendromlu hastalar n rehabilitasyonunda mobilizasyonun amac a r s z, hareket aç kl tam ve stabil bir eklem sa lamakt r. Mobilizasyon yöntemleri yap fl kl klar aç p kan ve lenf dolafl m n düzelterek eklem enflamasyonu, ödem ve a r y azalt r. Hastalar n istemli veya refleks olarak gelifltirdikleri eklem sertliklerinin giderilmesini h zland r r. [3-6] Mobilizasyon yöntemleri tüm bu yararlar na ra men uygulama zorluklar, uzun zaman almas ve ekonomik nedenlerle yayg n olarak uygulanamamaktad r ve literatürde bu konuda s n rl say da çal flma bulunmaktad r. Bu çal flman n amac subakromiyal s - k flma sendromunda fizyoterapist gözetimi alt nda egzersiz, egzersize ilave olarak eklem ve yumuflak doku mobilizasyonu ve ev egzersiz program n içeren üç farkl rehabilitasyon yaklafl m n n etkinliklerini karfl - laflt rmakt. Yaz flma adresi: Dr. Gamze fienbursa. Hacettepe Üniversitesi, Sa l k Bilimleri Fakültesi, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Bölümü, Samanpazar, Ankara. Tel: e-posta: gamzesenbursa@yahoo.com Baflvuru tarihi: Kabul tarihi: Türk Ortopedi ve Travmatoloji Derne i

2 fienbursa ve ark. Supraspinatus tendinopatisinde manuel tedavi 163 Hastalar ve yöntem Hacettepe Üniversitesi Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Bölümünde parsiyel supraspinatus y rt (Evre 1) ve/veya omuz s k flma sendromu tan s olan 33 ila 55 yafl aras ndaki 77 hasta çal flmaya al nd. Çal flma Hacettepe Üniversitesi T p Fakülltesi Etik Kurulu taraf ndan onayland ve tüm hastalardan yaz l onam formu al nd. Klinik muayene ve manyetik rezonans görüntülemesi (MRG) ile subakromiyal s k flma sendromu veya evre 1 rotator manflet y rt tan s olan hastalar çal flmaya al nd. Omuz tramvas, omuz instabilitesi, donuk omuz hikayesi, akromioklaviküler ve glenohumeral eklem sorunu, kalsifiye tendinit, omuz ameliyat ve/veya el, elbile i, dirsek ve servikal bölge hastal hikayesi bulanan ve son 2 y l içinde fizik tedavi ve rehabilitasyon program na al nm fl olan hastalar çal flmaya al nmad. Hastalar SPSS program yard m ile rastgele olarak üç konservatif tedavi grubundan birine al nd : Grup 1 (gözlem alt nda egzersiz grubu hastalar ; n=25; ortalama yafl 48) haftada 3 gün fizyoterapist gözetiminde glenohumeral ve skapulotorasik kaslara yönelik egzersiz program ; Grup 2 (manuel tedavi grubu hastalar ; n=30; ortalama yafl 50) yine haftada 3 gün grup 1 egzersiz program na ek olarak eklem ve yumuflak doku mobilizasyonu; Grup 3 (ev egzersizi grubu hastalar ; n=22; ortalama yafl 48) ise fizyoterapist e itimini takiben kendi bafl na ev egzersiz program ile rehabilitasyon gördü. Tüm hastalara so- uk uygulamas da yap ld ve toplam 12 hafta rehabilitasyon uyguland. Rehabilitasyon program s ras nda her üç gruptaki hastalara rotator manflet, romboidler, levator skapula ve serratus anterior kaslar na yönelik aktif eklem hareket aç kl, germe ve kuvvetlendirme egzersizleri yapt r ld. Egzersiz e itimi fizyoterapist taraf ndan verildi ve ayr ca hastalar egzersiz program hakk nda broflürle bilgilendirildi. Ev egzersizi grubu d fl ndaki hastalara fizyoterapist gözetiminde egzersiz program uyguland. Tüm hastalara 12 hafta boyunca sportif aktivitelerden kaç nmalar önerildi ve 12. haftadan itibaren k s tlamas z omuz hareketlerine izin verildi. Tüm egzersizler günde 10 tekrardan oluflan 3 set halinde tekrarland. Manuel tedavi supraspinatus kas tendonuna 5 dk derin friksiyon masaj, radial sinir germe, skapular mobilizasyon, glenohumeral eklem mobilizasyonu ve ritmik stabilizasyon ve tut-gevfleyi içeren proprioseptif nöromuskuler fasilitasyon tekniklerinden olufltu. Tüm hastalar tedavi öncesi ve 4. ve 12. haftalarda anamnezleri al n p fizik muayeneleri yap larak de erlendirildi. Gece a r s, istirahat a r s ve hareket ile a r 10 cm lik görsel analog skala (VAS) ile de erlendirildi. VAS ölçümleri tedavi öncesinde, tedavi s ras nda ve 4. ve 12. hafta kontrolünde tekrarland. [7] Eklem hareket aç kl klar (EHA) gonyometre ile ölçüldü; tüm omuz hareketleri için EHA ve k - s tl l k dereceleri kaydedildi. [8,9] Omuz kas kuvvetleri Dr. Lovett in manuel kas testi kullan larak 0-5 aras ndaki skala üzerinden de- erlendirilip kaydedildi. [4,8,9] Subakromiyal s k flma sendromunun klinik tan s için Neer ve Hawkins testleri kullan ld. [4,8,10] Omuz stabilitesi sulkus testi, korkutma ve relokasyon testleri ile de erlendirildi. [8,11] Fizik muayene s ras nda supraspinatus, infraspinatus, subskapularis ve biseps tendon hassasiyetleri de de erlendirildi. Hastalar fonksiyonel olarak a r ve günlük yaflam aktivitelerini içeren Modifiye American Shoulder and Elbow Surgery anketi (MA- SES) ile de erlendirildi. [12-14] Test-tekrar test güvenilirli i (ICC=0.84) ve iç tutarl l k (Cronbach alfa= 0.86) de erleri kabul edilir düzeyde bulundu. [15] statistiksel analiz statistiksel analizde SPSS for Windows Version 11.5 kullan ld. statistiksel de erlendirmelerde 0.05 in alt ndaki p de erleri anlaml kabul edildi. Verilerin da l m n n normalli i Shapiro-Wilk testi ile de erlendirildi. Normal da l m gösteren de iflkenler tek yönlü varyans analizi ile normal da l m göstermeyenler ise Kruskal-Wallis testi ile incelendi. Zaman içindeki da l m normal olanlarda varyans analizi, zaman içindeki da l m normal olmayanlarda ise Friedman testi kullan larak karfl laflt rmalar yap ld. Nitel de iflkenler Ki-kare testi ile karfl laflt r ld. Za- Tablo 1. Olgular n demografik bilgileri. Tedavi gruplar 1. Grup 2. Grup 3. Grup Parametreler X ± SS X ± SS X ± SS P Yafl (y l) 48.2± ± ± Boy (cm) 164.8± ± ± Kilo (kg) 72.5± ± ±

3 164 Acta Orthop Traumatol Turc man içindeki de iflimler Cochran Q testi ile incelendi ve karfl laflt rmada Mc-Nemar testi kullan ld. Bulgular Hastalar n ortalama yafl, boy uzunlu u, vücut a rl ve tedavi öncesi ortalama a r fliddeti aç s ndan gruplar aras nda istatistiksel olarak anlaml bir fark yoktu (p>0.05) (Tablo 1). Her üç grupta da tedavi sonras nda istatistiksel olarak anlaml düzeyde omuz fonksiyonlar nda art fl ve a r da azalma saptand (p<0.05). Tedavi sonunda gruplar aras nda a r seviyesi aç s ndan anlaml fark bulunmad (p>0.05). Gece a r s manuel tedavi grubunda (Grup 2) di er gruplardan daha h zl geliflme göstermesine ra men aradaki fark istatistiksel olarak anlaml bulunmad (p>0.05) (fiekil 1). Aktivite a r - s da 4. hafta de erlendirmesinde manuel tedavi grubunda di er gruplardan daha az bulundu, ancak 12. haftada gruplar aras nda fark yoktu. stirahat a r s aç s ndan ise gruplar aras nda istatistiksel olarak anlaml farkl l k saptanmad (p>0.05). Tedaviler sonucunda tüm gruplarda istatistiksel olarak anlaml düzeyde a r da azalma saptand (p<0.05) (fiekil 2). nternal ve eksternal rotasyon, abduksiyon ve fleksiyon hareket aç kl klar aç s ndan gruplar arafiekil 1. Tablo 2. Tedavi gruplar n n gece a r s ortalamalar. Tedavi gruplar nda supraspinatus tendon testi pozitif bulunan olgular n say ve yüzdeleri. Supraspinatus tendon testi Grup Tedavi öncesi 4. hafta 12. hafta n % n % n % P 1. Grup (n=30) < Grup (n=22) < Grup (n=25) <0.001 P (Ki-kare) fiekil 2. Gruplardaki a r da azalma ve 4. ve 12. haftadaki a r s z kifli oranlar.

4 fienbursa ve ark. Supraspinatus tendinopatisinde manuel tedavi 165 s nda istatistiksel olarak anlaml bir fark bulunmad (p>0.05), fakat her üç grupta da hareketlerin tedavi öncesinden 12. haftaya kadar olan art fllar istatistiksel olarak anlaml bulundu (p<0.05). Tedavi gruplar aras nda deltoid, infraspinatus, subskapularis ve supraspinatus kas kuvvetleri aç s ndan istatistiksel olarak anlaml fark saptanmad, ancak tedavi öncesi ve 12. hafta aras ndaki kuvvet art fl istatistiksel olarak anlaml bulundu (p<0.05). S k flma testleri, rotator manflet tendon hassasiyet testleri (Tablo 2) ve instabilite testleri pozitifli i aç - s ndan gruplar aras nda anlaml bir fark bulunamad. Tedavi sonras nda gruplarda testlerin pozitiflik oran n n azald gözlendi (p<0.05). Fonksiyonel aç dan MASES skoruna göre 4. haftada gruplar aras nda anlaml bir fark saptand (p<0.05), ancak 12. haftada fark yoktu (p>0.05) (fiekil 3). Onikinci hafta kontrolünde 2. grupla di er gruplar aras nda s ras yla anlaml fark tespit edildi (p<0.05). En iyi sonuçlar n manuel tedavi grubunda al nd görüldü, ancak 1. ve 3. gruplar aras nda anlaml bir fark yoktu. Tart flma Birçok çal flmada supraspinatus tendinozisinde cerrahi ve konservatif tedaviler aras nda anlaml bir fark bulunmam flt r. [16-18] Subakromial hastal klar n rehabilitasyonunda ana bölüm olan egzersizin yararlar yine birçok çal flmada gösterilmifltir. [19-21] Bizim çal flmam z n sonuçlar da egzersizin etkinli ini desteklemektedir. Deltoid ve supraspinatus kas beraber ve ba ms z olarak abduksiyon hareketini bafllat r ve tamamlarlar. [22] Bundan dolay supraspinatus s k flma sendromu fonksiyonel aç s ndan önemli bir k s tl l k yaratabilir. Çal flmam zda 3 grupta da rehabilitasyon program boyunca a r da anlaml bir azalma sa land. Gece a r s yönünden manuel tedavi alan hastalar di er gruplardan h zl bir geliflme gösterdi. kinci kontrolde manuel tedavi grubundaki hastalar n tümünde gece a r s nda azalma saptan rken, hastalar n %47 sinde a r tamamen giderildi. Üçüncü kontrolde ise bu oran %83 e yükseldi. Çal flmam zda a r giderimi ve fonksiyonel kazan m aç s ndan en iyi sonuçlar manuel tedavi grubundaki hastalarda al nd. fiekil 3. Tedavi gruplar n n ortalama MASES skorlar. Yap lan çal flmalarda, ROM de erlendirmesinde s rtüstü yat fl ve oturma pozisyonda omuz fleksiyon aç kl nda bir farkl l k saptanmam fl, ancak s rtüstü yat fl pozisyonunda abdüksiyon aç kl daha yüksek bulunmufltur. [23] Çal flmam zda eklem hareket aç kl klar hem s rtüstü yatar, hem de oturur pozisyonlarda de erlendirilmifl ve oturur pozisyonda hastalar n yerçekiminin etkisi ile daha fazla zorland klar gözlendi. Hareket k s tl l olan eklemler için manipülasyon/mobilizasyon tekniklerinin klasik tedaviye yan t vermeyen omuz sorunlar n n tedavisinde yararl olabilece i savunulmaktad r. Di er taraftan egzersiz programlar n n kas gücünü etkin bir flekilde artt rd - gösterilmifltir. [24-28] Çal flmam z bu sonuçlar desteklemektedir. Lombardi ve Troxel in dirençli egzersiz s ras nda oluflan tendon yaralanmalar üzerine yapt klar çal flmada, olgular n %13 ünde egzersiz s ras nda rotator manflet tendonlar nda zedelenme oldu unu ve egzersiz yaralanmalar n n %27 sinin evde yap lan egzersizler s ras nda meydana geldi ini gösterilmifltir. [29] Çal flmam z s ras nda hiçbir hastada rotator manflet y rt geliflimini düflündüren bir klinik bulgu ile karfl laflmad k. Michener ve ark. [30] subakromial s k flma sendromunda egzersiz, eklem mobilizasyonu, lazer, ultrason ve akupunktur tedavilerini karfl laflt rd klar çal flmalar nda eklem mobilizasyonu ve egzersizin önemini vurgulam fllard r. Bergman ve ark. [31] ise manipülatif tedavinin omuz flikayetlerini ve yeniden yaralanma oranlar n azaltt n göstermifllerdir. Bang ve Deyle [32] ise a r giderimi, fonksiyon ve kas

5 166 Acta Orthop Traumatol Turc gücü aç s ndan en iyi sonuçlar n egzersize ilave olarak manuel tedavi uygulanan hastalarda al nd n göstermifllerdir. Manipülatif tedavi tekniklerinin donuk omuz tedavisinde de etkili oldu u bildirilmifltir. [33,34] Çal flmam z bu sonuçlar desteklemektedir. Omuz s k flma sendromunun erken döneminde derin transvers friksiyon masaj n n a r, omuz hareket aç kl ve kas gücü aç s ndan istatistiksel olarak anlaml düzeyde fayda sa lad gösterilmifltir. [35] Çal flmam z bu görüflü desteklemekte ve 4 hafta süreyle uygulanan manuel tedavinin omuz s k flma sendromunda flikayetlerin azalt lmas nda etkili oldu- unu göstermektedir. Omuz s k flma sendromunda fizyoterapi, egzersiz ve omuz ortezi aras nda kas kuvveti art fl ve a r daki azalma aç s ndan fark bulunmam flt r. [21,36] Takeda ve ark. [37] supraspinatus kas n kuvvetlendirmek için en etkili egzersizin empty can ve full can oldu unu göstermifllerdir. Çal flmam zda tüm hastalara empty can egzersizi verilmifl ve kas kuvvetinde art fl saptanm flt r. Leggin ve ark. [38] omuz kas gücü de erlendirmesinde 3 farkl yöntem aras nda fark bulamam fllar ve Nicholas manuel kas testinin daha k sa sürede tamamland n bildirmifllerdir. Uygulama pratikli i ve k sa sürede yap labilmesi sebebiyle çal flmam zda da manuel kas testi kullan ld. Sonuçta, çal flmam z supraspinatus tendinopatisinde manuel tedavinin etkinli ini göstermifltir. Manipülatif tedavinin erken dönemde kullan m tedavi süresini k saltarak harcamalar azaltabilir ve hastan n a r s n n azalmas na ve eklem hareket aç kl - n n artmas na yard mc olabilir. Supraspinatus tendinozisinde tan konduktan sonra en az 3 hafta egzersiz ve manuel tedavi yaklafl m n n göz önünde bulundurulmas gerekir. Ç kar Örtüflmesi: Ç kar örtüflmesi bulunmad belirtilmifltir. Kaynaklar 1. Ludewig PM, Cook TM. Alterations in shoulder kinematics and associated muscle activity in people with symptoms of shoulder impingement. Phys Ther 2000;80: Neer CS 2nd. Impingement lesions. Clin Orthop Relat Res 1983;(173): Grieve GP. Common vertebral joint problems. New York: Churchill Livingstone; Kesson M, Atkins E. Orthopaedic medicine. A practical approach. Boston: Butterworth-Heinemann; Blackburn TA, Boissonnault WG, Bryan JM. Orthopaedic physical therapy. New York: Churchill Livingstone; Peterson D, Bergmann T. Chiropractic technique: principles and procedures. St. Louis: Mosby; Nicolakis P, Erdo mufl B, Kopf A, Djaber-Ansari A, Piehslinger E, Fialka-Moser V. Exercise therapy for craniomandibular disorders. Arch Phys Med Rehabil 2000;81: Tovin BJ. Evaluation and treatment of the shoulder. Philadelphia: F. A. Davis Company; Epler M, Wainwright S. Manual muscle testing: an interactive tutorial. Thorofare, NJ: SLACK Incorporated; Razmjou H, Holtby R, Myhr T. Pain provocative shoulder tests: reliability and validity of the impingement tests. Physiother Can 2004;56: Blakney MG, Chasan NP, Jones D. Common musculoskeletal disorders: physical therapy principles and methods. Philadelphia: Lippincott-Raven Publishers; Beaton DE, Richards RR. Measuring function of the shoulder. A cross-sectional comparison of five questionnaires. J Bone Joint Surg Am 1996;78: Sallay PI, Reed L. The measurement of normative American Shoulder and Elbow Surgeons scores. J Shoulder Elbow Surg 2003;12: Skutek M, Fremerey RW, Zeichen J, Bosch U. Outcome analysis following open rotator cuff repair. Early effectiveness validated using four different shoulder assessment scales. Arch Orthop Trauma Surg 2000;120: Michener LA, McClure PW, Sennett BJ. American Shoulder and Elbow Surgeons Standardized Shoulder Assessment Form, patient self-report section: reliability, validity, and responsiveness. J Shoulder Elbow Surg 2002; 11: Townsend H, Jobe FW, Pink M, Perry J. Electromyographic analysis of the glenohumeral muscles during a baseball rehabilitation program. Am J Sports Med 1991;19: Brox JI, Gjengedal E, Uppheim G, Bøhmer AS, Brevik JI, Ljunggren AE, et al. Arthroscopic surgery versus supervised exercises in patients with rotator cuff disease (stage II impingement syndrome): a prospective, randomized, controlled study in 125 patients with a 2 1/2-year followup. J Shoulder Elbow Surg 1999;8: Rahme H, Solem-Bertoft E, Westerberg CE, Lundberg E, Sörensen S, Hilding S. The subacromial impingement syndrome. A study of results of treatment with special emphasis on predictive factors and pain-generating mechanisms. Scand J Rehabil Med 1998;30: Andersen NH, Søjbjerg JO, Johannsen HV, Sneppen O. Self-training versus physiotherapist-supervised rehabilitation of the shoulder in patients treated with arthroscopic subacromial decompression: a clinical randomized study. J Shoulder Elbow Surg 1999;8:

6 fienbursa ve ark. Supraspinatus tendinopatisinde manuel tedavi Loitz D, Loitz S, Reilmann H. The subacromial-syndrome. Diagnosis, conservative and operative treatment. [Article in German] Unfallchirurg 1999;102: fienbursa G, Baltac G, Atay A. Comparison of conservative treatment with and without manual physical therapy for patients with shoulder impingement syndrome: a prospective, randomized clinical trial. Knee Surg Sports Traumatol Arthrosc 2007;15: McFarland EG. Examination of the shoulder: complete guide. NewYork: Theime; Sabari JS, Maltzev I, Lubarsky D, Liszkay E, Homel P. Goniometric assessment of shoulder range of motion: comparison of testing in supine and sitting positions. Arch Phys Med Rehabil 1998;79: Brandon LJ. Effects of a 24-month resistive training intervention on strength and balance in older adults. Med Sci Sports Exerc 2005;37:S Carpenter RL, Lowndes J, Seip RL, Price TB, Clarkson PM, Pescatello LS, et al. Association among age, muscle size and strength in young adults. Med Sci Sports Exerc 2005;37:S Gomez JP, Rodriguez GV, Olmedillas H, Ara I, Guerra SD, Romero MM, et al. Effects of strength training on kicking performance. Med Sci Sports Exerc 2005;37: S Kean DJ, Greninger LO, Rankin J. Isokinetic training, isotonic training and strength development. Med Sci Sports Exerc 2005;37:S Riebe D, Garber CE, Greaney ML, Greaney ML, Ferrone C, Burbank PM, et al. Long-term effects of a home-based physical activity intervention in older adults. Med Sci Sports Exerc 2005;37:S Lombardi VP, Troxel RK. Update on US resistance training injuries and deaths. Med Sci Sports Exerc 2005;37: S Michener LA, Walsworth MK, Burnet EN. Effectiveness of rehabilitation for patients with subacromial impingement syndrome: a systematic review. J Hand Ther 2004; 17: Bergman GJ, Winters JC, van der Heijden GJ, Postema K, Meyboom-de Jong B. Groningen Manipulation Study. The effect of manipulation of the structures of the shoulder girdle as additional treatment for symptom relief and for prevention of chronicity or recurrence of shoulder symptoms. Design of a randomized controlled trial within a comprehensive prognostic cohort study. J Manipulative Physiol Ther 2002;25: Bang MD, Deyle GD. Comparison of supervised exercise with and without manual physical therapy for patients with shoulder impingement syndrome. J Orthop Sports Phys Ther 2000;30: Diercks RL, Stevens M. Gentle thawing of the frozen shoulder: a prospective study of supervised neglect versus intensive physical therapy in seventy-seven patients with frozen shoulder syndrome followed up for two years. J Shoulder Elbow Surg 2004;13: Güler-Uysal F, Kozano lu E. Comparison of the early response to two methods of rehabilitation in adhesive capsulitis. Swiss Med Wkly 2004;134: Dolunay E. Omuz impingement sendromunun fizik tedavi ve rehabilitasyonunda transvers friksiyon masaj n n etkisi. Bilim Uzmanl Tezi, Ankara, Walther M, Werner A, Stahlschmidt T, Woelfel R, Gohlke F. The subacromial impingement syndrome of the shoulder treated by conventional physiotherapy, self-training, and a shoulder brace: result of a prospective, randomized study. J Shoulder Elbow Surg 2004;13: Takeda Y, Koshiwaguchi S, Endo K, Matsuura T, Sasa T. The most effective exercise for strengthening the supraspinatus muscle: evaluation by magnetic resonance imaging. Am J Sports Med 2002;30: Leggin BG, Neuman RM, Iannotti JP, Williams GR, Thompson EC. Intrarater and interrater reliability of three isometric dynamometers in assessing shoulder strength. J Shoulder Elbow Surg 1996;5:18-24.