GEORGE RITZER 1940 ta New York ta doğan George Ritzer, 1958 de Bronx High School of Science ı bitirip City College of New York ta yükseköğrenim

Transkript

1 GEORGE RITZER 1940 ta New York ta doğan George Ritzer, 1958 de Bronx High School of Science ı bitirip City College of New York ta yükseköğrenim görmüş ve ardından University of Michigan da master yapmıştır. Bir müddet Ford Motor Company de yöneticilik görevini üstlenmiş ancak bu işin kendisine göre olmadığını fark ederek Cornell University de doktoraya başvurmuştur den itibaren dünyanın çeşitli ülkelerinde profesör olarak dersler vermektedir. Kendisini, Kendimi temelde bir sosyal teorist olarak yetiştirdim, dolayısıyla bu alanda gidebildiğim yere kadar gitmek istiyorum diye ifade eden Ritzer in, McDonaldlaşma, küreselleşme, tüketim, modern ve postmodern sosyal teori alanlarında çok sayıda eseri bulunmaktadır. Türkçeye çevrilen eserleri: Enchanting a Disenchanted World (2005) [Büyüsü Bozulmuş Dünyayı Büyülemek, Çev. Funda Payzın, Ayrıntı Yayınları, 2016]; Modern Sociological Theory (2007) [Modern Sosyoloji Kuramları, Çev. Himmet Mülür, De Ki Yay., 2012]; Sociological Theory (2007) [Sosyoloji Kuramları, Çev. Himmet Mülür, De Ki Yay., 2012]; Classical Sociological Theory (2010) [Klasik Sosyoloji Kuramları, Çev. Himmet Mülür, De Ki Yay., 2013]; Globalization: A Basic Text (2010) [Küresel Dünya, Çev. Melih Pekdemir, Ayrıntı Yayınları, 2011] ve Contemporary Sociological Theory and Its Classical Roots: The Basics (2012) [Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Jeffrey Stepnisky ile Çev. Irmak Ertuna Howison, De Ki Yay 2013].

2 Ayrıntı: 214 İnceleme Dizisi: 117 Toplumun McDonaldlaştırılması Çağdaş Toplum Yaşamının Değişen Karakteri Üzerine Bir İnceleme George Ritzer Kitabın Özgün Adı The McDonaldization of Society An Investigation into the Changing Character of Contemporary Social Life İngilizceden Çeviren Akın Emre Pilgir Son Okuma Ahmet Batmaz 2015 by SAGE Publications, Inc. Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Dizgi Kâni Kumanovalı Baskı Ali Laçin - Barış Matbaa-Mücellit Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No. 286 Topkapı/Zeytinburnu - İstanbul - Tel Sertifika No: Birinci Basım 1998 İkinci Basım 2011 Üçüncü Basım 2014 Dördüncü Basım 2016 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

3 George Ritzer Toplumun McDonaldlaştırılması Çağdaş Toplum Yaşamının Değişen Karakteri Üzerine Bir İnceleme

4 İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ Michel Foucault İŞLETME HASTALIĞINA TUTULMUŞ TOPLUM Vincent de Gaulejac ETİN CİNSEL POLİTİKASI Carol J. Adams AZINLIĞIN ZENGİNLİĞİ HEPİMİZİN ÇIKARINA MIDIR? Zygmunt Bauman PSİKOLOJİDE SÖZ VE ANLAM ANALİZİ Sibel A. Arkonaç BENLİK YANILSAMASI Bruce Hood TÜRKİYE KENTLEŞMESİNİN TOPLUMSAL ARKEOLOJİSİ Erbatur Çavuşoğlu MARKSİZMDEN SONRA MARX Tom Rockmore OYUN, OYUNBAZLIK, YARATICILIK VE İNOVASYON Patrick Bateson & Paul Martin İLAHİ GAZAP: DEHA NEDİR? DÂHİ KİMDİR? Darrin M. McMahon HARCIYORUM ÖYLEYSE VARIM Ekonominin Gerçek Maliyeti Philip Roscoe KREDİOKRASİ ve Borç Reddi Davası Andrew Ross ZİHİN VE DOĞA ARASINDA Bir Psikoloji Tarihi Roger Smith ÖZGÜRLÜK Zygmunt Bauman ZAMANI YAŞAMAK Jean Chesneaux CAN ÇEKİŞEN İMPARATORLUK Francis Shor SÜREKLİ DEVRİM TEORİSİ Eşitsiz ve Bileşik Gelişim Siyaseti Michael Löwy ŞİDDETSİZ DİRENİŞ Felsefi Bir Giriş Todd May AYDINLAR SOSYALİZMİ Jan Waclaw Makhayski İLETİŞİM BİLİMLERİNİN UNUTULMUŞ KÖKENLERİ Der. Jacques Perriault MODA-LOJİ Yuniya Kawamura MARKSİZM İN ANLAMI Paul D Amato CİNSELLİĞİN ÖNEMİ Arzuya Yeniden Kavuşmak Dr. Ghislaine Paris ÇALIŞMA DÜŞÜNCESİ John W. Budd YORUM VE AŞIRI YORUM Umberto Eco HAYATIN GİZLİ HAZLARI Geçmişi Hatırlayıp Geleceği Hayal Etmenin Yeni Bir Yolu Theodore Zeldin

5 Marley Kaya Ritzer e Büyük ve sınırsız bir aşkla.

6

7 İçindekiler Önsöz Giriş...15 Amerikan ve Küresel Bir İkon Olarak McDonald s...28 McDonaldlaşmanın Uzun Kolu...33 McDonaldlaşmanın Boyutları...43 McDonaldlaşmanın Eleştirisi: Rasyonelliğin İrrasyonelliği...46 McDonaldlaşmanın Boyutlarını Göstermek: IKEA Örneği...49 McDonaldlaşmanın Avantajları...53 Ne McDonaldlaşma Değildir?...55 In-N-Out Burger ile Pret A Manger, McDonaldlaşmanın Antitezleri mi?...56 İleriye Bakış

8 2 McDonaldlaşmanın Geçmişi, Bugünü ve Geleceği Demir Kafesten Hazır Gıda Fabrikalarına ve Ötesine...68 Bürokratikleşme: Hayatı Daha Rasyonel Hale Getirmek...69 Yahudi Soykırımı: Kitlesel Ölüm...75 Bilimsel Yönetim: En İyi Tek Yolu Bulmak...78 Montaj Hattı: İşçileri Robotlara Dönüştürmek...80 Levittown: Satılık Evler Bum, Bum, Bum!...83 Alışveriş Merkezleri: Amerika nın Mağazalaşması...86 McDonald s: Hazır Yiyecek Fabrikasının Yaratılması...88 McDonaldlaşma ve Günümüzün Toplumsal Değişimleri Verimlilik ve Hesaplanabilirlik - Tüketiciler Verimlilik: Arabaya Servisler ve Elle Yenen Yemekler Hesaplanabilirlik: Big Mac ler ve Küçük Patatesler Öngörülebilirlik ve Denetim - Müşteriler Öngörülebilirlik: Tepedeki O Küçük Evlere Hiç Yağmur Yağmaz.150 Denetim: İnsanlar ve İnsan Olmayan Robotlar Verimlilik ve Hesaplanabilirlik McMeslekler ve Diğerleri McDonaldlaşmış Meslekler McMeslekler ve McDonaldlaşmanın Boyutları Verimlilik: Bir Fetiş Hesaplanabilirlik: Hız Coşkusu Öngörülebilirlik ve Denetim McMeslekler ve Diğerleri McDonaldlaşmış Meslekler Öngörülebilirlik: Çalışanlara Komutlar Verme ve Denetleme Denetim: Pilotlar Bile Denetim Sahibi Değil Rasyonelliğin İrrasyonelliği O Mutlu Yolculuklardaki Trafik Sıkışıklıkları Etkinsizlik: Kasalardaki Uzun Kuyruklar Yüksek Maliyetler: Evde Daha İyi Sahte Arkadaşlıklar: Selam, George Büyü Bozumu: Peki Sihir Nerede? Sağlık ve Çevresel Riskler: Tek Hazır Yiyecekte Bir Günlük Kalori

9 Homojenleşme: Paris teki de Aynı Gayri İnsanileşme: Troff n Brew da Hortumlanmak Gayri İnsanileşmiş Ölüm: Makineler ve Yabancılar Arasında Ölmek McMesleklerin İrrasyonellikleri: Sadece Poşeti Dışarı Çıkar McDonaldlaşmayla Başa Çıkmak Pratik Bir Kılavuz Makul Alternatifler Yaratma: Bazen Gerçekten de Kuralları Yıkmanız Gerekir Kolektif Bir Karşı Mücadele Kalpleri, Zihinleri, Tatları ve Piazza di Spagna yı Kurtarmak Bireysel Mücadeleler: Skunk İşleri Gözü Bağlı Çocuklar ve Fantezi Dünyaları McDonaldlaşmayla Başa Çıkma Üzerine Bazı Sonuçlar Küreselleşme ve Toplumu McDonaldlaşmadan Kurtarma İhtimali? Küreselleşme ve McDonaldlaşma Toplumun McDonaldlaşmadan Kurtulması İnternet ve McDonaldlaşmadan Kurtulma Web in McDonaldlaşmadan Kurtulması mı? Dizin

10

11 Önsöz yılında özellikle hazır yiyecek sektöründeki işçilerin asgari ücretlerinin artırılmasını amaçlayan toplumsal hareketlerin yeniden canlanışı ve dirilişi, bu kitapta beklenmedik büyüklükte bir değişikliğe yol açtı. Bu hareketleri McDonaldlaşma bağlamında ele almak açık bir zorunluluk oldu. Bunlar, en başta McDonaldlaşmayla ve özellikle irrasyonellikleriyle baş etmenin çeşitli yollarının tartışıldığı 8. bölümde ele alınmaktadır; bu hareketlerin gittikçe önemini artıran kitlesel eşitsizlik gibi toplumsal meselelerle ilişkilenme biçimleri de dahil edilmiştir. 8. bölümdeki tartışmaları önceleyen şey, hazır gıda sektöründe çalışan kişilerin McMesleklerine dair irrasyonelliklerin ele alındığı 7. bölümdür. Burada ele alınan toplumsal hareketlerin 11

12 Toplumun McDonaldlaştırılması altında yatan şey, bu irrasyonelliklerin yanı sıra düşük ücretlerdir (birçok hazır gıda işçisi asgari ücret ya da en iyi ihtimalle bunun biraz üzerinde maaş almaktadır). Görünüşte küçük olsa da bu önemli değişimler, kitabın yeniden yapılandırılmasına yol açtı. Önceki baskılarda, McDonaldlaşmanın temel boyutlarına (verimlilik, hesaplanabilirlik, öngörülebilirlik ve denetim) ilişkin bir tartışmanın bağlamı içinde işçilerle müşterileri birlikte ele almıştım. Ancak hazır gıda işçilerini de kapsayan son hareketler, işçilerle müşteriler arasında daha kesin bir ayrım yapmamın gerekli olduğunu gösterdi. Bunun sonucunda McDonaldlaşmanın boyutlarını ele alan iki bölüm yerine, bu baskıda bunların ele alındığı dört bölüm vardır. İlk iki bölüm müşterileri ele alırken, 5. ve 6. bölüm işçilere ve onların McDonaldlaşmış işlerine, özellikle de McMesleklerine odaklanmaktadır. Bu yapı, McDonaldlaşmanın zaman zaman oldukça farklı yollarla işçileri ve müşterileri etkileme biçimlerine açıklık getirmeye yaramaktadır. McDonaldlaşmış ortamlardaki (2. bölümde ele alınmaktadır) işçiler ve müşteriler ayrı ayrı ele alınsa da, çeşitli açılardan birbiriyle ilişkili olduğunu akılda tutmak önemlidir. İlk olarak işçiler ve müşteriler, her iki tarafın da McDonaldlaşmış biçimlerde davranmalarına yol açan McDonaldlaşmış ortamlarda (hazır yiyecek restoranları) yan yana var olmaktadırlar. Ayrıca birisinin McDonaldlaşmış davranışı (özellikle işçilerin) diğeri üzerinde de benzer davranışları gerekli kılmaktadır. 7. bölümdeki bir diğer önemli değişiklik, Kitlesel Açık Çevrimiçi Kurslara (KAÇK) ve özellikle irrasyonelliklerine ilişkin tartışmadır. Yanında getirdiği faydalara rağmen, KAÇK lar yüksek eğitimin McDonaldlaşmasını genişletme ve hızlandırma tehdidini taşımaktadır. Yukarıda sayılan büyük değişikliklerin yanı sıra metinde, burada ele alınan McDonaldlaşmış sistemlerdeki verilerin güncellenmesi de dahil birçok ufak değişiklik vardır. Metnin geneline yayılan çeşitli küçük ilaveler arasında üretici tüketime daha fazla vurgu yapılması ( iştoran gibi yerlerde müşterileri çalıştırma), 12

13 George Ritzer henüz (veya hiç) McDonaldlaşmamış Everest Dağı na tırmanmaya çalışırken yaşanan ölümler, yemeklerini taşıma bandında servis eden bir suşi restoranı zinciri, Sapık filminin bir başka devam filmi (aslında ön film) olan Bates Motel TV dizisi, hazır gıda restoranlarında Escherichia coli bakterisinin yeniden çıkışı, Airbnb üzerindeki kiralık mülkler ve McDonald s ta keyif yapma cüretini göstermiş (ve bunun sonucunda yöneticinin kendilerini kaldırmak için polis çağırdığı) yaşlı vatandaşlar da vardır. 13

14

15 1 Giriş McDonald s restoranlarının arkasındaki deha Ray Kroc ( ) büyük fikirlere ve devasa hırslara sahip bir adamdı. Ancak Kroc bile yarattığı şeyin sağlayacağı müthiş etkiyi öngörememişti. McDonald s çağdaş toplumun en tesirli gelişmelerinden birine temel teşkil etmiştir. Yankıları Birleşik Devletler ve hazır yemek sektöründe başladığı noktanın ötesine uzanmaktadır. Geniş yelpazede birçok girişime, yaşam tarzının kendisine ve dünyanın kayda değer bir bölümüne tesir etmiştir. Bu tesir muhtemelen 21. yüzyılda da sürecektir Burada ifade edilen bakış açısına benzer ama daha dar bir inceleme için bkz.: 15

16 Toplumun McDonaldlaştırılması Ancak elinizdeki bu eser, bu sayfalarda sık sık ele alınacak olsa da, McDonald s ile ilgili bir kitap olmadığı gibi, hazır yiyecek sektörüyle de ilgili değildir. 2 Bu ilginin tümünü McDonald s a adamaktayım (onun yanı sıra parçası olduğu ve gelişmesinde kilit rol oynadığı endüstriye de odaklanıyorum); çünkü bu firma bugün McDonaldlaşma olarak adlandırdığımız uzun erimli süreç ile paradigmanın önemli bir örneğini teşkil etmektedir. 3 Bu kitap, bu sürecin yanı sıra onun tesir ettiği farklı olgularla ilgilidir. McDonaldlaşma, Benjamin R. Barber, Jihad vs. McWorld, The Atlantic Monthly, Mart 1992, s ; ve ayrıca şu eser: Barber, Jihad vs. McWorld, New York: Times Books, Benzer bir çatışmaya ilişkin daha popüler bir tartışma için bkz.: Thomas L. Friedman, The Lexus and the Olive Tree: Understanding Globalization. New York: Farrar, Straus, and Giroux, Buradaki konum, Eric Schlosser in (2001) hazır yiyecek sektörüyle ilgili olan ve ağırlıkla McDonald s a odaklanmış çok satan eseri Fast Food Nation (Boston: Houghton Mifflin) kitabına karşıt bir noktadadır. 3. Bu kitabın 1993 teki ilk baskısından bu yana, McDonaldlaşma terimi en azından belli bir dereceye kadar, akademik ve kamusal literatürün parçası haline gelmiştir. Akademik çalışmalardan bazı örnekler şunlardır: Dennis Hayes ve Robin Wynyard, der. The McDonaldization of Higher Education. Westport, CT: Bergin and Garvey, 2002; John Drane, The McDonaldization of the Church: Consumer Culture and the Church s Future, Londra: Smyth and Helwys, 2012; C. Christopher Smith, John Pattison ve Jonathan Wilson-Hartgrove, Slow Church, Downers Grove, IL: Inter Varsity Press, 2014; John Drane, After McDonaldization: Mission, Ministry, and Christian Discipleship in an Age of Uncertainty, Grand Rapids, MI: Baker Academic, 2008; Bridgette Jackson, Drive Thru Teachers: The McDonaldization of the Classroom Teacher, Suwanee, GA: Faith Books and More, 2012; Donna Dustin, The McDonaldization of Social Work, Farnham, Surrey, UK: Ashgate, 2008; Robert Dirks, Come & Get It: McDonaldization and the Disappearance of Local Food From a Central Illinois Community, Bloomington, IL: McLean County Historical Society, 2011; Barry Smart, der. Resisting McDonaldization, Londra: Sage, 1999; Mark Alfino, John Caputo ve Robin Wynyard, der. McDonaldization Revisited, Westport, CT: Greenwood, 1998; Hollanda da çıkan Sociale Wetenschappen dergisinin McDonaldlaşmaya ayrılan sayısı (Cilt 4, 1996); şu eserimdeki makaleler: McDonaldization: The Reader, 3. Baskı, Thousand Oaks, CA: Sage, 2010 ve Amerikan Davranış Bilimi nin (Ekim 2003) Mc- Donaldlaşma: Chicago, Amerika ve Dünya başlıklı özel sayısı (benim de editör olduğum). Ayrıca popüler medyada McDonaldlaşmadan bahsedilen birçok örnek bulunabilir; bunlardan en yakın zamanlı olanı şudur: 16