Proceeding Book of Full-Text

Transkript

1 Proceeding Book of Full-Text ISBN No:

2 International Conference on Natural Science and Engineering (ICNASE'16) Uluslararası Doğa Bilimleri ve Mühendislik Konferansı Tam Metin Bildiriler Kitabı Editör Murat Ceyhan Yayın Tarihi Nisan/2016 Dizgi ve Sayfa Tasarımı Thales Akademik Yayıncılık Birinci Baskı ISBN: Matbaa Mavi Kitap Yayıncılık Matbaa Sertifika No Adres Thales Akademik Yayıncılık, İsmetpaşa Mah. Hükümet Bulvarı, No:12, K:7, D:30, Dulkadiroğlu/Kahramanmaraş Gsm Adres Elmalı mah. Şht. Bn. Cengiz Toytunç Cad. No:70 Başargan İş hanı Kat.2 No:39/40 Muratpaşa/Antalya Tel/Fax

3 ICNASE 16 International Conference on Natural Science and Engineering (ICNASE 16) March 19-20, 2016, Kilis Evaluation of the Noise Measurements taken at Tunçbilek Washery, Western Lignite Corporation (WLC), from the point of Occupational Health and Safety Cem Şensöğüt Dumlupınar Üniversitesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Kütahya Selma Düzyol Selçuk Üniversitesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Konya ABSTRACT The noise and the occupational diseases caused by the noise which was comprehended only in the last century although it was as old as the date of industrialization, are seen as a problem in all fields of mining sector waiting to be solved. At the beginning, exposure of noise was observed for the occupants as personal and instant impose of which s effect disappears after a while, then it acquired an importance with the appearance of a cause triggering the permanent hearing loss. Although, combatting with the problem of noise shows the differences in sectoral base, the main purpose is basically to reduce the exposure in person under a value of threshold. The laws also made the enterprises mandatorily take the necessary precautions in this respect. In this work; noise, sources of noise formation, required measures and suppressing techniques are given in detail together with the enforcements in the laws. In addition, an assessment of the noise measurements taken at the coal preparation plant of Tunçbilek, Western Lignite Corporation in 2015 is also presented as a case study. Keywords: Noise, formation of noise, fighting with noise, coal preparation plant Garp Linyitleri İşletmesi (GLİ) Tunçbilek Kömür Hazırlama Tesisi Gürültü Ölçümlerinin İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından Değerlendirilmesi ÖZET Endüstrileşme tarihi kadar eskiye dayanan ancak sadece geçtiğimiz yüzyılda önemi kavranan gürültü ve gürültünün sebep olduğu meslek hastalıkları, madencilik sektörünün her alanında çözüm bekleyen sorun olarak görülmektedir. Başlangıçta sadece çalışanların bireysel ve anlık olarak etkilenmeleri ve bir süre sonra etkisinin ortadan kalktığı durum olarak gözlenen gürültüye maruziyet, sonraları kalıcı işitme kaybına sebebiyet veriyor olmasının ortaya çıkmasıyla önem kazanmıştır. Günümüzde gürültüyle mücadele yöntemleri sektörler bazında farklılıklar gösterse de temel olarak amaç kişi maruziyetini en aza indirmektir. Yasalarda işletmelerin bu konudaki çalışmalarını, yaptırımlarıyla zorunlu hale getirmiştir. Bu çalışmada; temel olarak gürültü, gürültünün oluşum kaynakları, bastırılması için yapılması gerekenler ve mücadele yöntemleri ile kanunlardaki yaptırımlar detaylı olarak verilmiştir. Ayrıca, Garp Linyitleri İşletmesi bünyesinde bulunan ve yüklenici marifetiyle işletilen Tunçbilek Kömür Hazırlama Tesisinde 2015 yılında yapılan gürültü ölçümlerinin bir değerlendirilmesi de örnek bir çalışma olarak verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Gürültü, gürültünün oluşumu, gürültü ile mücadele, kömür hazırlama tesisi 713 P a g e

4 1 GİRİŞ International Conference on Natural Science and Engineering (ICNASE 16) Günümüzde artan nüfus ve insanların daha rahat yaşama tercih ve talepleri, endüstriyel ürünlerin daha yüksek miktarlarda üretimini birlikte getirmiştir. Endüstrileşme çabaları ile mekanizasyonun artışı ve daha fazla mekanik donanımların kullanılır hale gelmesi, en büyük çevresel sorunlardan bir tanesi olarak görülen endüstriyel gürültünün de artmasına sebebiyet vermiştir. İnsanoğlunun gürültü ile tanışması ve bu olguya karşı önlemler alması, tarihte ilk kez MÖ 600 yıllarında Sybaris kentindeki (güney İtalya) araba imalatçılarının çıkarılan yasalarla kent dışına taşınmalarının sağlanmasıyla görülmüştür 1. Teknolojiye bağlı olarak yıllık gürültü artışı 1980 lerde 1 db, 1990 larda 3-4 db 2 iken bu değerin günümüzde çok daha fazla olduğunu söyleyebiliriz. Özellikle son yıllarda gürültü ve gürültünün sebep olduğu hem fiziksel hem de psikolojik etkiler, çalışanların verimi ile birlikte çalışma gücünün de düşmesine neden olmuştur. Bu nedenle, gürültü ile mücadele üzerine yapılan çalışmalar yasal zorunluluklarında etkisiyle son zamanlarda hız kazanmıştır. İşletmeler bir taraftan, özellikle çalışanların gürültüden etkilenmesini önlemek gayretinde olurken diğer taraftan, her bir çalışanın sağlık gözetimi doğrultusunda periyodik muayenelerle birlikte teknik olarak işyeri ortamında gerekli ölçümleri yapmaya/yaptırmaya önlemenin ödemekten daha ucuz olduğu düşüncesiyle başlamışlardır. 2 GÜRÜLTÜNÜN TANIMI Gürültü, genel olarak istenmeyen ve rahatsız edici, mekanik titreşimler sonucu oluşan ses olarak tanımlanmaktadır. Ses; nesnel ve ölçülebilir bir kavram olup kişiye bağlı olarak değişmez. Gürültü ise öznel bir kavram olup kişilere bağlı olarak değişebilir. Bir titreşim ise karakteristik olarak şiddet ve frekansı ile ifade edilir Şiddet Sesin sebep olduğu titreşimlerin atmosferde oluşturduğu basınçtır ve ses yoğunluğunu ifade eder. Değişik ses şiddetlerinin karşılaştırılmasında kullanılan ve logaritmik esasa göre belirlenmiş, desibel (db) ile ifade edilen bir birimdir. 2.2 Frekans Saniyedeki çevrim sayısı olup sesin tizliğini (yüksek frekans) veya pesliğini (düşük frekans) belirler. Frekans birimi Hertz (Hz) dir, sağlıklı ve genç bir insan 20 ile Hz arasındaki sesleri duyar. SES Subsonik (< 16 Hz) İşitilebilir Ses (20 Hz-20 KHz)) Ultrasonik Ses (>20 KHz) 2.3 Gürültü Düzeyleri Günlük yaşantımızda rastladığımız gürültü seviyeleri 60 ile 140 db arasında değişmektedir. Ses şiddetin yüksekliği A, B ve C tiplerine ayrılmış olmasına rağmen, insan kulağının duyacağı ses seviyesi olduğu için ölçümlerde standart olarak A tipi kullanılmaktadır. Çizelge 1 de çeşitli gürültü seviyelerine örnekler verilmiştir. 714 P a g e

5 Çizelge 1: Gürültü Seviyeleri Örnekleri Ses Çeşidi Şiddet (db(a)) Duyma eşiği 0 Yaprak hışırtısı 10 Sayfa hışırtısı 20 Fısıltı, sessiz konuşma 30 Düşük sesle konuşma 40 Yağmur düşüşü, buzdolabı, havalandırma 50 Normal sesle konuşma, bulaşık makinesi 60 Bağırarak konuşma, saç kurutma makinesi 70 Çalar saat, metro, fabrika gürültüsü 80 Traş makinesi, daktilografi odası, kamyon trafiği 90 Otomatik torna, kar aracı, çöp kamyonu 100 Basınçlı havalı perçin tabancası 110 Uçağın havalanışı 120 Delici çekiç 130 Av tüfeği, hava hücum uyarı sistemi (ağrı eşiği) 140 Roket fırlatıcısı GÜRÜLTÜNÜN ÇALIŞAN ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Gürültü, çalışanlar üzerinde farklı etkilere sahiptir. Bunlar, fiziksel, fizyolojik, psikolojik ve performans üzerine olan etkiler vb. olarak alt başlıklara ayrılabilir. Fiziksel olarak geçici veya kalıcı işitme kaybından söz edilebilir. Bu durum ise doğrudan çalışanın kişisel duyarlılığı, yaşı, cinsiyeti, maruz kalınan gürültünün şiddeti ve maruziyet süresi ile ilgilidir. Kan basıncının artması, dolaşım bozuklukları, solunumda hızlanma vb. sorunlar, fizyolojik etkilerin temelini oluşturmaktadır. Davranış bozuklukları, asabiyet ve stres ise psikolojik etkiler içerisinde almaktadır. Son olarak, iş veriminin düşmesi, yoğunlaşma bozukluğu ve reflekslerde azalma işin yürütülmesine yönelik performans kaybının başlıca nedeni olarak görülmektedir. Tüm bu olumsuz etkilerin, en nihayetinde iş sağlığı ve güvenliği açısından bakıldığında, iş kazalarının temel nedeni olduğu söylenebilir. 4 GÜRÜLTÜNÜN SEBEP OLDUĞU ETKİLERİN GİDERİLMESİ İÇİN YAPILMASI GEREKENLER İş sağlığı ve güvenliği açısından önemli sorunlara yol açması muhtemel endüstriyel gürültünün önlenmesi veya azaltılması için alınması gereken önlemleri üç başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar 6 ; a) Gürültünün kaynağında giderilmesi, b) Gürültünün kaynak ve alıcı arasında izole edilmesi, c) Gürültünün alıcıda izole edilmesidir. Gürültü öncelikle kaynağında giderilmeli, daha gürültüsüz ya da gürültü çıkartmayan donanım seçilmeli. Her şeye rağmen kullanılan makine/donanım gürültü çıkartması önlenemiyorsa, bulunduğu yerde izole/tecrit edilmeli örneğin gürültü sızdırmaz oda içerisine montajı yapılmalıdır. Mücadele yönteminin en sonuncusu ise, gürültüyü alıcı/çalışanda azaltma yöntemine gidilmelidir. Bunun içinde çalışana uygun kişisel koruyucu donanım sağlanmalıdır. 715 P a g e

6 5 YASAL MEVZUAT International Conference on Natural Science and Engineering (ICNASE 16) Ülkemizde 28 Temmuz 2013 tarihinde Resmi Gazetenin sayısında yayımlanarak yürürlüğe giren Çalışanların Gürültü ile ilgili Risklerden Korunmalarına dair Yönetmelik ile işyerlerinde oluşan gürültü karşısında çalışanların hakları düzenlenmiştir. Bu yönetmelik, 6331 sayılı Kanunun 30 uncu maddesine ve 9/1/1985 tarihli ve 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanuna dayanılarak ve 6/2/2003 tarihli ve 2003/10/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifine paralel olarak hazırlanmıştır. Maruziyet eylem değerleri ve maruziyet sınır değerlerinin ifade edildiği madde aşağıda verilmiştir 7 : MADDE 5 (1) Bu Yönetmeliğin uygulanması bakımından, maruziyet eylem değerleri ve maruziyet sınır değerleri aşağıda verilmiştir: a) En düşük maruziyet eylem değerleri: (L EX, 8saat ) = 80 db(a) veya (P tepe ) = 112 Pa [135 db(c) re. 20 µpa] (20 µpa referans alındığında 135 db (C) olarak hesaplanan değer). b) En yüksek maruziyet eylem değerleri: (L EX, 8saat ) = 85 db(a) veya (P tepe ) = 140 Pa [137 db(c) re. 20 µpa]. c) Maruziyet sınır değerleri: (L EX, 8saat ) = 87 db(a) veya (P tepe ) = 200 Pa [140 db(c) re. 20 µpa]. (2) Maruziyet sınır değerleri uygulanırken, çalışanların maruziyetinin tespitinde, çalışanın kullandığı kişisel kulak koruyucu donanımların koruyucu etkisi de dikkate alınır. (3) Maruziyet eylem değerlerinde kulak koruyucularının etkisi dikkate alınmaz. (4) Günlük gürültü maruziyetinin günden güne belirgin şekilde farklılık gösterdiğinin kesin olarak tespit edildiği işlerde, maruziyet sınır değerleri ile maruziyet eylem değerlerinin uygulanmasında günlük gürültü maruziyet düzeyi yerine, haftalık gürültü maruziyet düzeyi kullanılabilir. Bu işlerde; a) Yeterli ölçümle tespit edilen haftalık gürültü maruziyet düzeyi, 87 db(a) maruziyet sınır değerini aşamaz. b) Bu işlerle ilgili risklerin en aza indirilmesi için uygun tedbirler alınır. 6 GÜRÜLTÜ ÖLÇÜMÜNÜN YAPILDIĞI KÖMÜR HAZIRLAMA TESİSİ Gürültü ölçümlerinin gerçekleştirilmiş olduğu işletme, Garp Linyitleri İşletmesi ne (GLİ-Tavşanlı) (Şekil 1) bağlı ve yüklenici marifetiyle işletilen Tunçbilek Kömür Hazırlama Tesisidir. Tunçbilek te faaliyet gösteren GLİ ye bağlı yeraltı ve açık ocak işletmelerinden gelen tüvenan kömürler, 700 ton/saat kapasiteyle tesiste işlenerek +50 mm, mm ve -18 mm boyutlarında temiz kömürler olarak piyasaya ve termik santrale arz edilmektedir. Kömür hazırlama işlemi, iri ve ince kömür devrelerinde ve fiziksel olarak yüzdürme-batırma yöntemi ile zenginleştirme uygulayan iki grupta gerçekleştirilmektedir. İri kömür hazırlama devresinde ağır ortam tamburları kullanılırken ince kömür hazırlama devresinde ağır ortam siklonları kullanılmaktadır. Her iki grupta da ağır ortam olarak, 75 m altına indirilmiş manyetit ve sudan oluşan süspansiyon kullanılmaktadır. İnce kömür hazırlama devresine ait akım şeması Şekil 2 de verilmiştir. Şekil 1: Gürültü Ölçümlerinin Yapıldığı Tesisin Yer Bulduru Haritası 716 P a g e

7 Şekil 2: Tunçbilek Kömür Hazırlama Tesisi İnce Kömür Devresi 7 GÜRÜLTÜ ÖLÇÜM ÇALIŞMALARI 7.1 Ölçüm Cihazlarının Tanıtımı Değişik ortamlarda sağlık ve kalite kontrol tespitleri için geliştirilmiş Şekil 3a da gösterilen EXTECH SL355 gürültü seviyesi ölçüm cihazı, kömür hazırlama tesisinde gürültü seviyesi tespiti için farklı noktalarda kullanılmıştır. Şekil 3b de gösterilen CESVA DC112 kişisel gürültü dozimetre ise, kişisel gürültüye maruz kalma dozunu ölçmek için tasarlanmıştır. Sekiz saatlik bir süre içinde alınan veriler, toplam sese maruz kalma miktarının hesaplanmasında kullanılır. 7.2 İşletme İçerisinde Yapılan Ölçümler EXTECH SL355 dijital ses ölçüm cihazı ile alınan veriler neticesinde eşdeğer gürültü seviyesi aşağıdaki bağıntı kullanılarak hesaplanmıştır L eq = 10 log ((1/n)(10 L 1/ L 2/ L n/10 )) (1) Burada; n: Ölçüm sayısı (bir dakika için 60 alınmıştır) L 1 -L n : Ölçüm değerleri, dba L eq : Eşdeğer gürültü seviyesi, dba 717 P a g e

8 Şekil 3a: EXTECH SL355 dijital gürültü seviyesi ölçüm cihazı Şekil 3b: CESVA DC112 Kişisel gürültü dozimetresi 7.3 Kişisel Doz Ölçümleri Gürültü seviyesi ölçüm cihazları ile alınan ölçümler, gürültü kaynağında yapılmakta ve iş makinesinin ya da çalışan donanımın ortama yaydığı gürültü miktarı tespit edilmektedir. Çalışanların bir vardiya boyunca maruz kaldığı gürültü ise fonksiyonel maruziyet miktarı olarak Eşitlik 2 de verilen bağıntı kullanılarak hesaplanmaktadır 13. Fonksiyonel maruziyet miktarı (f) ve eşdeğer gürültü seviyesi (L eq ); f = (t 8) (L 90) L eq = 10logf + 90 (2) Burada; t : Gürültüye maruz kalınan süre, saat L: Maruz kalınan gürültü miktarı, dba. İşletme de 5 farklı çalışma yerinde 8 saat boyunca alınan ölçüm sonuçları Çizelge 2 de ve değerlendirmenin mukayese edileceği sınır değerler ise Çizelge 3 de verilmiştir. Ölçme yerleri ve ölçüm süreleri, çalışanların risk altında bulundukları tipik bir çalışma günü boyunca maruz kalınan gürültü temsil edilecek şekilde seçilmiştir. Mikrofon, ölçüm yapılan alanlarda temsili seçilen bir çalışanın dış kulak kanalından 10 cm uzaklığa yerleştirilmiştir. 8 saatlik zaman ağırlıklı ortalama değerleri ise aşağıdaki bağıntı kullanılarak hesaplanmıştır 14. TWA = 16,61. log(d/100) + 90 (3) Burada; TWA: Zaman ağırlıklı ortalama, dba D: Gürültü doz değeri, % Çizelge 2: Kömür Hazırlama Tesisinde Alınan Gürültü Ölçüm Sonuçları No Ölçüm Alınan Yer Maruziyet Süresi L EX, 8 saat (dba) L c Ptepe, (dbc) 1 Besleme Kontrol Tablo 8 saat İri Kömür Kontrol Tablo 8 saat İnce Kömür Kontrol Tablo 8 saat İri Kömür Tüvenan Personel Odası 8 saat Mühendis Odası 8 saat P a g e

9 Çizelge 3: Değerlendirmenin Uygulanacağı Ölçümlerde Kullanılan Sınır Değerler En Düşük Maruziyet Eylem Değeri En Yüksek Maruziyet Eylem Değeri Maruziyet Sınır Değerleri LEX (dba) Lc Ptepe (dbc) LEX (dba) Lc Ptepe (dbc) LEX (dba) Lc Ptepe (dbc) Tunçbilek Kömür Hazırlama Tesisinde gürültü maruziyetini belirlemek için yapılan periyodik ölçümlerin yanı sıra çalışanların varsa işitme kaybını da tespit etmek üzere yasal mevzuat gereği odyometrik testlerde yapılmaktadır. Şekil 4 de görülen formlar, her bir çalışan için ayrı ayrı doldurulmakta ve kayıtlar yapılması muhtemel teftişler için saklanmaktadır. Şekil 4 de verilen form incelendiğinde 45 yaşında olan çalışanın 4000 Hz de tiz seslerde ileri derecede işitme kaybı olduğu görülmektedir. 8 SONUÇLAR VE ÖNERİLER Şekil 4: Örnek Bir Odyometrik Ölçüm Sonuç Formu Çalışanlar için yasalarla belirlenen çalışma ortamının sağlanması, sadece onların iş sağlığı ve güvenliği açısından uygun ortamda çalışma imkânı bulmalarına değil aynı zamanda daha verimli çalışmaları sonucunda üretim kapasitesi ve kalitesinin de artmasına neden olacaktır. Ayrıca iş kazalarının minimuma inmesi ile birlikte, işgücü ve zamanı açısından da önemli artışlar sağlanacaktır. Kömür hazırlama tesisinde gerçekleştirilen gürültü ölçümleri sonucunda; 5 farklı ölçüm noktasındaki en yüksek maruziyet eylem değeri, 8 saatlik maruziyet süresi için İri Kömür Tüvenan Personel Odasında (104 dba) olarak, en düşük maruziyet eylem değeri ise (88 dba) ile Besleme Kontrol Tablosunda ölçülmüştür ve bu değerler olması gereken 85 dba değerinin çok üstündedir. 719 P a g e

10 Sonuç olarak, gürültülü ortamlarda çalışan işçiler düzenli olarak odyometrik testlerden geçirilmelidir. İşitme kaybı başlamış çalışanlar var ise tespit edilip, en yüksek maruziyet eylem değerinin üstündeki gürültü seviyesinde çalışıyorsa günlük çalışma saatleri düzenlenmeli ve gürültüyü kaynağında önlemek için gerekli çalışmalar yapılmalıdır. Çalışanlara kişisel koruyucu kullanmanın önemi ve faydaları, verilmesi yasal zorunluluk olan eğitimler ile anlatılmalı, kişisel koruyucu donanım kullanımını özendirici ve gürültünün zararlarına ilişkin afiş ve panolar çalışanların görebileceği yerlere asılmalıdır. Kişisel önlemler olarak 8-30 dba gürültü yalıtımı sağlayan kulak tıkaçları veya çalışanların maruz kaldığı gürültü seviyesini dba azaltan kulak manşonları kullanılabilir. Kulak tıkacı ve manşon, aynı anda kullanıldığında yaklaşık 50 dba lık ses yalıtımı sağlanabilir. Gürültüye maruziyet sonucu oluşan kalıcı işitme kayıpları tedavisi günümüz şartlarında imkânsızdır. Ayrıca gürültüyü kaynağında azaltmak için; iş makinesinin hareketli aksamları düzenli olarak yağlanmalıdır, böylece yağsız parçaların sürtünmesi ile ortaya çıkan ses engellenmiş olunacaktır. Aşınan ve eskiyen parçalar değiştirilmeli, iş makinesinin gürültü yalıtımı tekniğine uygun yapılmalıdır. REFERANSLAR [1] Kanber P. (1997). Konya da Gürültü Kirliliği, SÜ-MMF-Çevre Müh. Böl. Yıl İçi Projesi, s3. [2] Massassi G., Hemies W.T. and Eston S.M. (1997). Noise Associated Mining Excavation Equipment. Mine Planning and Equipment Selection, Balkema, p [3] Özmen A., (2014). Çalışanların Gürültü ile ilgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik Hükümlerinin Örneklerle ve Saha Uygulamalarıyla Açıklanması. ÇSGB, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, İSG Uzmanlık Tezi, Ankara, s151. [4] Şensöğüt C.ve Eralp H., (1998). Ömerler Yeraltı Ocağındaki Gürültü Ölçümleri ve Öneriler, Türkiye 11. Kömür Kongresi, Bildiriler Kitabı, Haziran, s [5] Şensöğüt C. ve Özdeniz A.H., (1998). Maden İşletmelerinde İşçi Sağlığı Açısından Gürültü Kirliliğinin Önemi. Çukurova Üniversitesi, Geosound, Sayı 32, s [6] Sensogut C., (2007). Occupational Noise and Its Control - A Case Study. Polish Journal of Env. Study, Vol. 16, No.6, p [7] Anon. (2013). Çalışanların Gürültü ile ilgili Risklerden Korunmalarına dair Yönetmelik, tarih ve tarihli Resmi Gazete [8] Anon., (1996). Acoustic-Attenuation of Sound during Propagation Outdoors Part 2: A General Method of Calculation, ISO [9] Pathak K., Modelling and Prediction of Environmental Noise Levels Near Mechanised Surface Mines and Quarries. PhD Thesis, Imperial College, London, October, p302. [10] Cinar I. and Sensogut C., (2009). Evaluation of Environmental Factors Affecting Noise Propagation. Environmental Monitoring and Assessment, vol. 153, p [11] Sensogut C. and Cinar I., (2007). An Empirical Model for the Noise Propagation in Open Cast Mines A Case Study. Applied Acoustics, Vol. 68, p P a g e

11 [12] Cinar I. and Sensogut C., (2013). Evaluation of Noise Measurements Performed in Mining Sites for Environmental Aspects. Int. Journal of Env. Res., 7(2), p [13] Anon., (2005). Guidance Notes on Factories and Industrial Undertakings (Noise at Work) Regulation. Occupational Safety and Health Branch of the Labour Department, October, Hong Kong. [14] OSHA 1910, (2004). Occupational Health and Safety Standards, Occupational Health and Safety Administration. United States Department of Labour, 17 Feb P a g e