ORKÖY KALKINMA PROJELERİNİN HAZIRLANMASINDA KULLANILABİLECEK PROJE DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ

Transkript

1 ORKÖY KALKINMA PROJELERİNİN HAZIRLANMASINDA KULLANILABİLECEK PROJE DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ PROJECT EVALUATION CRITERIA IN DESIGNING OF ORKÖY s RURAL DEVELOPMENT PROJECTS Yrd. Doç. Dr. Ahme TOLUNAY Arş.Gör Mehme KORKMAZ Arş.Gör Hasan ALKAN S.D.Ü. Orman Fakülesi, Doğu Kampüsü, Çünür ISPARTA ÖZET Türkiye yaklaşık 20 milyon hekar orman alanına sahipir. Ancak bu alanın %55 i verimsiz nielikedir. Türkiye de orman köyü bulunmaka ve bu köylerde yaklaşık 8 milyon insan yaşamakadır. Ormancılık uygulamalarının başarısı, orman köylerinin kalkınmasına bağlıdır. Çünkü, orman köylerinin çoğunluğu fakir, zor şarlarda yaşamını devam eiren ve sosyo-ekonomik problemlerle karşı karşıyadır li yılların başından iibaren Türkiye ormancılık oorieleri, bir çok yönden orman köylülerini deseklemişlerdir. Bunlardan birisi Orman Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü (ORKÖY) dür. ORKÖY, orman köylülerinin kalkındırılması yoluyla anlaşmazlıkları ve özellikle ormanlar üzerindeki baskıyı azalmak amacıyla Orman Bakanlığı bünyesinde kurulmuşur. Bununla birlike ORKÖY ün karşı karşıya bulunduğu birçok problem ve darboğaz vardır. Bunlardan bir anesi kırsal kalkınma planlamasında oraya çıkan problem ve darboğazlardır. Bu makalede, ORKÖY ün planlama problemleri araşırılmış ve proje değerlendirme krierleri olarak ne bugünkü değer, iç karlılık oranı ve fayda/masraf oranı krierleri arışılmışır. Anahar Kelimeler: Kırsal Kalkınma, Planlama, Proje Değerlendirme Krierleri ABSTRACT Turkey has abou 20 million hecares of fores land, bu some 55 % of his area is classified as unproducive. There are fores villages in Turkey, conaining perhaps 8 million people. The achievemen of foresry applicaions depends on developmen of he fores villagers. Because, mos of he fores villagers are poor, living in difficul condiions, and creaing socio-economic problems. Since early 1970s, foresry auhoriies of Turkey have also grealy assised fores villages in several ways. One of hem was made by General Direcorae of Fores Village Affairs (shorly called ORKÖY). ORKÖY was esablished wihin he Minisry of Foresry o see if i would be possible o minimise hese social fricions, and specifically o decrease pressures on he foress, by assising villagers o develop heir communiies. Neverheless, here were many problems and consrains facing ORKÖY in recen years. One of hem is planning of rural developmen. In his aricle, planning problems of ORKÖY were invesigaed and ne presen value, inernal rae of reurn and benefi/cos raio ec. as projec evaluaion crieria were discussed. Keywords: Rural Developmen, Planning, Projec Evaluaion Crıeria 1.GİRİŞ Ülkemizin ormanlarını süreklilik ve verimlilik prensipleri çerçevesinde işlemek ve oplumun orman ürünlerine yönelik alebini karşılayabilmek için, orman işlemeciliğinin önündeki sorunları çözümlemek gerekmekedir. Diğer ülkelere nazaran, farklı ormancılık sorunları bulunan ülkemiz ormancılığı, sosyo-ekonomik ormancılık sorunları nedeniyle darboğazlara düşebilmekedir. Orman işlemeciliğinin önünde engel olarak gözüken sosyo-ekonomik ormancılık çözümü için, ülkemiz ormancılığında, gerek yasal ve gerekse örgüsel olarak çeşili düzenlemelerin ve uygulamaların 1

2 yapılması zorunludur. Türkiye ormancılık poliikalarının oluşurulmasında, bu konunun göz ardı edilmediği oraya çıkmakadır. Ormancılık mevzuaını oluşuran kanunlar incelendiğinde, sosyoekonomik ormancılık sorunlarının çözümüne yönelik birçok yasal düzenlemenin yapıldığı gözlenebilmekedir. Bu konudaki yasal düzenlemelerin başında, arih ve 2924 Sayılı Orman Köylerinin Kalkınmalarının Deseklenmesi Hakkında Kanun gelmekedir. Örgüsel açıdan yapılan bir düzenleme ise ; arih ve 442 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile yeniden kurulan Orman Bakanlığı içerisinde Orman Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü (ORKÖY) nün, ekrar yerini almasıdır. Yapılan bu yasal ve örgüsel düzenlemelerle, sosyo-ekonomik ormancılık sorunlarının çözülmesi için faaliye göserecek olan ORKÖY; uygulamalarını belirli planlar ve programlar çerçevesinde yürümekedir. Bu plan ve programların başında, il veya ilçe bazında hazırlanan kalkınma planları gelmekedir. ORKÖY çalışmalarının, uygulamadaki ekinliğinin gösergesi olacak olan bu planların hazırlanmasında, uygun planlama yönemlerinin ve değerlendirme krierlerinin kullanılması gerekmekedir. 2.ORKÖY UYGULAMALARI İÇİN PLAN YAPMA GEREĞİ VE ORKÖY ÜN PLANLAMA SORUNLARI Bu bölümde ORKÖY uygulamaları için planlamaya niçin ihiyaç duyulduğu açıklanacak ve bugünkü haliyle ORKÖY ün planlama sorunları ele alınacakır. Faka bunlardan önce planlama, plan ve proje kavramlarına kısaca değinilmesi yararlı görülmekedir Planlama, Plan, Proje ve Yaırım Kavramları Ekonomik kalkınma hedefine ulaşmada emel ilke, mevcu kaynakları ve ekonomik olanakları rasyonel bir biçimde kullanmakır. İhiyaçlar zamanla değişiklik göserir, ekrarlanır ve yaraılır, ayrıca süreklidir. Ülkelerin yada bireylerin sınırlı kaynaklarıyla, sınırsız ihiyaçlarını karşılama uğraşlarında rasyonel davranmaları ve mevcu kaynaklarını opimal kullanmaları zorunludur. Opimal kaynak kullanımı; mevcu kısılar ve koşullar çerçevesinde kaynaklardan en yüksek fayda ya da verimin sağlanması veya amaçlanan fayda yada verimin en az kaynak kullanımı ile sağlanmasıdır. En basi şekliyle planlama ; amaçları belirleme ve bu amaçları gerçekleşirmek için çeşili seçenek yollarını araşırma, gelişirme, değerlendirme ve en uygununu seçme sürecidir. Kapsam olarak planlama ; Belli bir amaca yönelikir, o nedenle amaçlar açık, anlaşılabilir,ulaşılabilir ve ölçülebilir biçiminde belirlenmelidir. Planlama; amaçları gerçekleşirecek seçeneklerin araşırılmasını ve gelişirilmesini gerekirir. Eğer amacı gerçekleşirmede ek seçenek söz konusu ise, planlamadan değil programlamadan söz edilir. Seçenekler; amaçları gerçekleşirme derecesi, uygulama maliyei, fayda ve verimlilik açısından değerlendirilmelidir. Seçeneklerden en uygunun seçimi, seçeneklerin amacını gerçekleşirme gücü ve maliyelerine dayalı olarak nesnel biçimde yapılmalıdır. (Sarıaslan, s.5, 1990) Planlama süreci içerisindeki belirgin aşamalar; Amaç ve hedeflerin belirlenmesi, Sorunların ve kaynakların anımlanması, Seçeneklerin değerlendirilmesinde yardımcı olan verilerin oplanması, Seçenek değerlerinin oraya konulması, Seçeneklerin karşılaşırılması, En uygun kararın verilmesi şeklinde özelenebilir. (Geray, s.5, 1986) 2

3 Planlama ile ilgili bu kısa bilgiler verildiken sonra proje ve yaırım konularında kısa bilgilerin verilmesi yararlı görülmekedir. proje erimi ile konumuz çerçevesinde yaırım projesi anlaşılmakadır. Yaırım projesi; belirli bir zaman süreci içerisinde, mal ve hizmelerin üreimini arırmak için bazı olanaklar yarama, genişleme veya gelişirmeye ilişkin bir öneridir. Herhangi bir proje eknik, icari ve ekonomik bakımlardan diğer yaırımlardan ayır edilebilen bir yaırım birimidir, ayrı bir yaırım büünlüğüdür. Mal ve hizmelerin arırılması ya da iyileşirilmesi, daha kapsamlı bir anlaımla bir faydanın üreilmesi amacıyla düşünülen her yaırım önerisi projedir. Yaırım ise; mevcu kaynakların, geleceke naki akışı, hasıla ve fayda sağlamak üzere projelere ahsisidir, bağlanmasıdır. Şu halde yaırım geleceke oraya çıkacak faydalar için bir kaynak harcaması gerekirir. 2.2.ORKÖY Uygulamalarında Plan Yapma Gereği ve Planlamanın Nieliği Daha önce de belirildiği gibi, ORKÖY Türkiye Ormancılığında var olan sosyo-ekonomik sorunlar nedeniyle, Orman Bakanlığı çaısı alında Genel Müdürlük düzeyinde yer almış bir ana hizme birimidir. Ele alınan ve oluşurulan ormancılık poliikaları, böyle bir kurumun hizme verme gereğini oraya koymakadır. Bu konulardaki ana poliikaları belirleyen yasal düzenlemeler başında, Tarih ve 3800 Sayılı Orman Bakanlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun gelmekedir. Orman Bakanlığının görevlerini belirleyen bu yasanın 2. Maddesinin i, j, k benlerinde, Orman Bakanlığı: Devle ormanları içinde ve biişiğinde ouran köylülerin sosyal ve ekonomik gelişmelerini sağlamak maksadıyla her ürlü çalışmaları yapmak; Orman Köylülerinin kalkındırılması maksadıyla ilgili her çeşi kredi ve yardım kaynaklarını en iyi şekilde kullanarak, devle ile orman köylülerinin işbirliğini sağlayıcı gerekli edbirleri almak; Başka yerlere nakledilecek orman köylerinin bırakıkları aşınmazların kamulaşırılmasını sağlamak gibi görevleri bulunmakadır denmekedir. Ayrıca Orman Bakanlığı nın ana hizme birimleri içerisinde yer almış bulunan Orman Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü nün görevleri aynı yasanın 10 uncu maddesinde şöyle belirilmekedir. ORKÖY; Ormanların korunması, gelişirilmesi ve genişleilmesi amaçlarının gerçekleşirilmesi için orman içi ve biişiğindeki köylülerin sosyal ve ekonomik gelişmelerini sağlamak maksadıyla, kalkınma havzalarında, eü-araşırma, plan ve projeleri hazırlar ve uygular, her ürlü kredi ve yardım kaynaklarının bu hizmelere yönelilmesini sağlar ve diğer kuruluşlarla işbirliği yapar, Tarih ve 2924 Sayılı Orman Köylülerinin Kalkınmalarının Deseklenmesi Hakkında Kanun uygulaması ile ilgili her ürlü hizmeleri yürüür; 6831 sayılı Orman Kanunu nun EK 3. Maddesi ile emin edilen fon kaynaklarının en iyi şekilde kullandırılmasını emin eder denmekedir. Yukarıda belirilen yasa hükümlerinden de anlaşılacağı üzere ormancılık poliikalarında, ülkemizin sosyo-ekonomik ormancılık sorunlarının varlığı kabul edilmiş ve bu sorunların çözümü için ORKÖY gibi bir Genel Müdürlük kurulmuşur.orköy, orman köylerine yönelik yaırım ve hizmeleri orman köylerine göürecek olan bir kurumdur. ORKÖY ün kurumsal olarak orman köylerine göüreceği büün hizmeler ve orman köylerinde yapacağı üm yaırımlar için Planlama Çalışmaları nın yapılması zorunludur. Çünkü bu hizme ve yaırımlar için belirli bir parasal kaynak harcanacakır. Devlein, ORKÖY uygulamaları için ayıracağı parasal kaynaklar belirli mikarlar düzeyindedir ve sınırlıdır. Sınırlı mikarlardaki parasal kaynaklardan en yüksek fayda ya da verimin sağlanması için, bu parasal kaynakların üreken alanlara akarılması gerekmekedir. Başka bir anlaımla, sınırlı mikarlarda olan parasal kaynaklar, sosyoekonomik ormancılık sorunlarının çözümünde ekin bir şekilde kullanılabilmeli, ya da öncelikli olarak çözülmesi gerekli ormancılık sorunlarına dağıılabilmelidir. Parasal kaynakların ekin ve verimli olarak kullanılmasının yanında, bu kaynakların ülke düzeyindeki alanlara (bölgeler, iller veya ilçeler olarak) dağılması nasıl olacakır konusu, ayrı bir planlama sorunudur. ORKÖY uygulamalarına, bu açıdan bakıldığında planlamanın önemli bir konu olduğu oraya çıkmakadır. 3

4 Öe yandan, yaırımların ve hizmelerin orman köylülerine göürülme düzeyi hangi idari sınırlar yada kapsamlar dahilinde olacakır sorusu akla gelen diğer planlama sorunudur. Başka bir deyimle daha önce Kalkınma Planı denilen planlar nerelerde ve hangi bazlarda (il veya ilçe) yapılacak ve uygulamaya konulacakır? ORKÖY uygulamalarının başarısı için bu sorunların cevaplarının da bulunması gerekmekedir. Son olarak; ORKÖY uygulamalarının zaman, mekan ve finansal açıdan uygulama ya da başarı gösergesi olacak olan kalkınma planlarının hazırlama şekli, deayı ve dispozisyonu nasıl olacakır? Planların amaç ve hedefleri nasıl belirlenecekir? Sorunlar ve kaynaklar nasıl anımlanacakır? Orman köylerine göürülecek kırsal uğraşı düzenlerinin projelendirilmesi nasıl yapılacakır? Bu ve bunun gibi cevaplanması gereken büün sorular, ORKÖY uygulamalarında planlama çalışmalarının gereğini ve önemini oraya koymakadır. 2.3.Bugünkü Durum İibariyle ORKÖY ün Planlama Sorunları Türkiye Ormancılığında orman köylerinin kalkındırılmasına yönelik faaliyelere, ilk defa 1956 Tarih ve 6831 sayılı Orman Kanununun 13.Maddesi ile başlanmışır. Kalkınma faaliyelerini ek elden bir yöneimle daha ekin bir şekilde orman köylerine göürmek için 21 Şuba 1970 arihinde, Orman Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü (ORKÖY) kurulmuşur yılına kadar Genel Müdürlük düzeyinde hizme veren ORKÖY; bu arihe yapılan bir düzenleme ile Orman Genel Müdürlüğüne bağlı olarak, ORKÖY dairesi başkanlığı adı alında hizme vermeye başlamış, 1984 yılında yeni bir reorganizasyon ile Teşkilalanma ve Desekleme Genel Müdürlüğü bünyesinde yer alarak hizmelerini sürdürmüşür yılında 442 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Orman Bakanlığının kurulması ile ORKÖY ekrar Genel Müdürlük düzeyinde hizme vermeye başlamışır. Yıllar iibariyle çeşili birimler seviyesinde ve değişik kurumların içerisinde hizmelerini sürdüren ORKÖY ün bünyesinde yer alan merkez ve aşra kuruluşları da, zaman zaman yeni düzenlemelere sahne olmuşur. Kalkınma planlarının hazırlanmasını üslenen Eü-Plan ve Proje Heyeleri yeni düzenlemelere sahne olan kuruluşların başında gelmekedir yılında yapılan reorganizasyon da, Eü-Plan ve Proje Heyeleri yeniden oluşurulan kurum içerisinde yerini alamamışır. Bu nedenle kalkınma planlarının yapılması gereken çeşili il veya ilçelere bağlı orman köylerinin kalkınma planlarının yapılamadığı gibi, süresi bien ve yenilenmesi gereken kalkınma planları da yeniden ele alınıp düzenlenmemişir. Bunların yanında zaman içerisinde kırsal kalkınma sraejileri ve planlamalarında köklü değişiklikler olmuş, özellikle orman köylerinin kalkındırılmasına ve orman-köy ilişkilerinin düzenlenmesine yönelik ekinlikler zenginleşmiş ve orman köylerinde ormancılıkla doğrudan ilişkili çeşili kırsal uğraşı düzenlerinin kurulabileceği oraya çıkmışır. Belirilen bu durumlar yeniden Genel Müdürlük düzeyinde faaliye göserecek olan ORKÖY için, ele alınması gerekli önemli planlama konuları olmakadır. Diğer arafan, ORKÖY ün planlama çalışmalarına ilişkin olarak öncelikle ele alınması gerekli bir konu; üm Türkiye bazında ORKÖY yaırım ve hizmelerinin öncelik sıralamasının yapılmasıdır. Daha önce bu konuda yapılan bir çalışma güncelliğini yiirmişir. Yaırım ve hizmeler için kullanılacak parasal kaynakların belirli bir mikarda olması ve parasal kaynaklarda ekinlik ve verimlilik sağlayarak, en büyük faydayı elde emek için böyle bir çalışmanın yapılarak yaırım ve önceliklerinin belirlenmesi gerekmekedir. 3. ORKÖY KALKINMA PLANLARININ HAZIRLANMA ŞEKLİ VE PLANLAMA SÜREÇLERİ Daha önceki bölümlerde ORKÖY uygulamalarında plan yapma gereği ve planlamanın nieliğine ilişkin kısa açıklamalarda bulunmuşur. Bu konu başlığında kalkınma planlarının hazırlanma şekline ve planlama süreci içinde yapılan çalışmalara değinilecekir. ORKÖY kalkınma planlarının hazırlanma sürecindeki ana işlemler; eü-envaner çalışmalarının yapılması,eü-envaner çalışmalarıyla elde edilen bilgilerin değerlendirilmesi, yöreye 4

5 uygun olan kırsal uğraşı düzenlerinin (besi ve sü inekçiliği, arıcılık, hayvancılık, elmacılık, vb gibi) belirlenmesi ve bunların projelendirilmesinin yapılması şeklindedir. Belirilen bu işlemlere başlanılmadan önce planın hangi ilçe ve köyleri kapsadığı belirlenmelidir. Kalkınma planları orman köylerine yönelik uygulamaları içerdiğinden hangi köylerin orman köyü kapsamında (orman içi veya kenarı olarak) yer aldığının oraya konması da gerekmekedir. Orman köylerinin kalkınma planlarının hazırlanmasında önemli görülen bazı aşamalara ai bilgiler aşağıda verilmişir Eü-Envaner Çalışmaları Kalkınma planı yapılacak herhangi bir planlama birimi (il yada ilçe olarak) için öncelikle yapılması gereken işlem; eü-envaner çalışmalarıyla mevcu yapının anımlanması olacakır. Bu yapının oraya konulması için eü-envaner çalışmalarının köy bazında yapılması gerekmekedir. Kalkınma planı yapılacak orman köyleri için eü-envaner çalışmaları şu ana başlıklarda yapılabilmekedir: * GENEL BİLGİLER Orman köylerinin bağlı olduğu mülki idare ve ormancılık birimleri * FİZİKSEL VE BİYOLOJİK YAPI Orman köylerinin genel konumları, arazilerin biçimsel yapısı, meeorolojik bilgiler, doğal kaynakların ve oprağın başlangıçaki durumları * ALTYAPI Yollar ve haberleşme gibi ulaşım olanakları, içme ve sulama suyu olarak mevcu olanaklar, sağlık ve eğiim durumları * DEMOGRAFİK YAPI Köylerin nüfusu, doğumlar, ölümler, nüfus arış oranları göçler (yur içi yur dışı), çalışabilir nüfusun işkollarına dağılımı * EKONOMİK VE MALİ YAPI Köylerin kırsal uğraşı düzenlerinin (arımsal uğraşılar, hayvancılık uğraşıları, ormancılık uğraşıları gibi) neler olduğu, kırsal uğraşılarda üreim şekilleri, üreilen ürünlerde pazarlama olanakları ya da sorunları, elde edilen gelirlerin nieliği ve mikarları, köylü ükeim meyli ve şekli, para akışı vs. * SOSYAL VE KÜLTÜREL YAPI Eğiim durumu ve olanakları, sağlık durumları, köylünün kullanım alışkanlıkları ve olanakları (elevizyon, çamaşır makinesi, üü, buzdolabı, vb gibi) ükeim ve asarruf eğilimleri, köy meskenlerinde yapı arzı * KÖYLÜLERİN DÜŞÜNCE VE BEKLENTİLERİ Orman ve ormancılık hakkındaki düşünceleri, sosyal ve ekonomik eğilimleri, geleceğe ai beklenileri, yeniliklere eğilimleri 5

6 Bu ana başlıklarda yapılacak eü-envaner çalışmaları, planlama çalışmalarında bir veri abanı oluşuracakır. 3.2 Eü-Envaner Çalışmalarıyla Elde Edilen Bilgilerin Değerlendirilmesi Eü ve envaner çalışmalarıyla orman köylerinden oplanan veriler, köylerin ve köylülerin sorunlarının oraya konulması ve bu sorunları oradan kaldırmak için hangi önlemlerin alınması gerekiği yönünde değerli bilgiler sunacakır. Eü-envaner verilerinden anlamlı sonuçlar çıkarmak için ablolar, çizelgeler hazırlanabilir ve grafikler oluşurulabilir. Oluşurulan bu dökümlü bilgiler, plan kapsamında yer alan köylerin karşılaşırılması olanağını da sağlar. Böylelikle, hizme ve yaırımlar açısından hangi orman köylerine öncelik verileceğinin de belirlenmesi mümkün olabilir. Eü ve envaner çalışmalarıyla elde edilen bilgilerle orman köylerinin büün özellikleri anımlanmış olmakadır. Öe yandan ORKÖY yaırımlarının hangi kırsal uğraşı düzenleri ile yapılacağı, eü ve envaner çalışmalarıyla elde edilen veriler çerçevesinde belirlenmekedir. Orman köylerindeki kırsal uğraşı düzenleri ve bunların üreim biçimleri, ORKÖY ün ele alacağı kalkınma ve yaırım projelerinin hazırlanmasına yardımcı olacakır. Mevcu uğraşı düzenlerinin yanı sıra, orman köylerindeki hali hazırdaki poansiyel ile yeni kırsal uğraşı düzenlerinin kurulup kurulamayacağı, bunların orman köylerince benimsenip benimsenemeyeceğini ilişkin soruların yanılarını da, yine eü ve envaner çalışmalarıyla elde edilen bilgilerin değerlendirilmesi sureiyle bulunacakır. 3.3 Kalkınma Planlarında Yer Alacak Yaırım Ve Hizmeler İle Kırsal Uğraşı Düzenlerinin Projelendirilmesi Eü-envaner çalışmaları ve bu çalışmalarla elde edilen bilgilerin değerlendirilmesiyle bir ölçüde, orman köylerinin sosyo-ekonomik sorunları oraya konmuş olmakadır. Bu sosyo-ekonomik sorunlar, orman köylerinin orman alanları içinde veya biişiğinde yerleşiminden dolayı oraya çıkmakadır. Eğer orman alanları içerisinde, köy olarak yerleşim birimleri ve bu yerleşim birimleri içerisinde yaşayan insan kileleri bulunmasaydı, sosyo-ekonomik kırsal ormancılık sorunları oraya çıkmayacak ve bu sorunların çözümü için çaba göserme durumunda bulunulamayacakı. Bu nedenle, orman köylerinin sorunları, orman alanları ve ormancılıkla doğrudan ilişkili sorunlardır. Bunların yanında geri kalmış kırsal bir yörede bulunmanın yaraığı sosyo-ekonomik sorunlarla, az önce belirilen ormancılık sorunları birleşince sosyo-ekonomik kırsal ormancılık sorunları şeklinde anımlanabilecek bir sorun yumağı oluşmakadır. Bu nedenle ORKÖY ün asıl görevi, orman köylerinin, orman ve ormancılıkla ilişkili sorunlarının çözülmesi doğrulusunda faaliyeler olması gerekirken, orman köylerinin kalkınmasını da sağlayacak faaliyeler olarak oraya çıkmakadır. ORKÖY planlarının Kalkınma Planı adı alında düzenlenmesinin gerekçesi de bu olmakadır. ORKÖY kalkınma planları içersinde; gerek orman ve ormancılıkla ilişkili sorunların çözülmesine yönelik ve gerekse kalkınma ve yaırım amacına yönelik olarak yapılacak büün uygulamaların projelendirilmesi gerekmekedir. ORKÖY kalkınma planlarının hazırlanmasındaki en önemli aşamalardan birisi, yapılacak uygulamaların projelendirilmesi olmakadır. Çünkü ORKÖY ün orman köylüsüne göüreceği hizme ve yaırımlarla kurduğu kırsal uğraşı düzenleri üreken ve karlı olmak durumundadır. Üreken olmayan ve orman köylüsüne kazanç sağlamayan kırsal uğraşı düzenlerinin. ORKÖY çalışmaları içersinde yer almasının önemi yokur. ORKÖY kalkınma planları içersinde, proje olarak yer alacak yaırım ve hizmeler ile, kırsal uğraşı düzenlerinin faydalılık, ürekenlik ve karlılık ölçülerinin espi edilebilmesi için icari açıdan.projelerin karlılıklarının değerlendirilmesi gerekmekedir. Örneğin, ORKÖY uygulamaları içerisinde yer alan ve Türkiye nin birçok orman köyünde eknik açıdan uygulanması olanaklı olan; besi ve sü inekçiliği, besi ve yumura avukçuluğu, arıcılık, koyunculuk, gibi kırsal uğraşı düzenlerinin gelir geirici nielikleri bulunmakadır. Bu nedenle bu yaırımların icari karlılık ölçüüyle 6

7 değerlendirilmesi gerekmekedir. Tablo (1) de ORKÖY arafından gelişirilen ve uygulaması yapılan proje ürleri verilmişir. Tablo (1) Gelir Arıran ve Gıda Güvenliği Sağlayan Proje Örnekleri PROJE TÜRLERİ PROJE KAPASİTESİ ( 1 ) Dam Örülüğü Uygun Mikar ( 2 ) Isıma ve Pişirme Araçları 1 Takım Kuzine Soba ( 3 ) Biyogaz Tesisi 1 Komple Tesis ( 4 ) Fenni Arıcılık 20 Kg-50 Kg Verim ( 5 ) Sü Sığırcılığı 2 Baş Sığır ( 6 ) Sü Koyunculuğu Baş Koyun ( 7 ) Besi Sığırcılığı 10 Baş ( 8 ) Besi Koyunculuğu 50 Baş ( 9 ) Besi Kuzuculuğu 75 Baş (10) Besi Tavukçuluğu 1000 Baş (11) Yumura Tavukçuluğu 500 Baş (12) Anaç Tavukçuluğu 1500 Baş (13) Halıcılık 1-2 Tezgah (14) Moorlu Bez Dokuma 1-2 Tezgah (15) İpek Halıcılık 1-2 Tezgah (16) Moorlu Kesim Aleleri 1 Takım (17) Anep Fısığı Üreimi 5 Dekar (18) İpek Böcekçiliği 2 Kuu P.H. (19) Seracılık 1 Ade ( 500 M2 ) (20) Dağcılık 5-10 Dekar (21) Meyvecilik 5-10 Dekar (22) Narenciye 5-10 Dekar (23) Gülcülük 1-2 Dekar (24) Zeyincilik 5 Dekar (25) Yayla Bağcılığı 5 Dekar (26) Kıyı Balıkçılığı 1 Sandal (27) Zeyin Salamura 2-5 Ton/Yıl (28) Muz Tesisi 2 Dekar (29) Çilekçilik 2 Dekar (30) Tarla Sebzeciliği 2 Dekar Gerçeke: hazırlanan ORKÖY kalkınma planları içerik olarak bir projeler demeidir. Orman köylerine göürülecek yaırım ve hizmeler ile kırsal uğraşı düzenlerinin projelendirilmesi ve bunlardan en yüksek fayda düzeyini sağlayanların seçilerek kalkınma planlarında yer verilmesiyle planlama çalışmaları biirilmiş olmakadır. 4. ORKÖY KALKINMA PLANLARINDA YER ALACAK PROJELERİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE KULLANILABİLECEK KRİTERLER Bu başlık adı alında verilecek olan değerlendirme krierleri, özellikle uygulanması düşünülen kırsal uğraşı düzenlerinin projelendirilmesinde veya ele alınan projelerin seçilmesi ya da sıraya konulmasında rahalıkla kullanılabilir. 7

8 4.1 Basi Karlılık Oranı Krieri Basi karlılık oranı, normal bir yıl içinde meydana gelen ne karın başlangıçaki yaırıma oranıdır. Bu oran, ya oplam yaırım veya öz sermaye üzerinden hesap edilebilir. Bu durum ise, yaırımcının yalnız oplam yaırımının (öz sermaye + borçlar) karlılığını mı, yoksa öz sermayenin karlılığını mı, isediğine bağlıdır. Bunun için basi karlılık oranı ya; F + Y R = (1) I veya F Re = (2) Q Bu formüllerde; R : Toplam yaırım üzerinden basi karlılık oranı, Re : Öz sermaye üzerinden karlılık, F : Amorisman,faiz ve kardan alınan vergiler düşüldüken sonra normal bir yıl içindeki ne kar, Y : Normal bir yıl içindeki borçlar için yıllık faiz ödenileri, I : Öz sermaye ile borçları kapsayan oplam yaırım, Q : Yaırılmış olan öz sermaye, olmakadır. R ve R e sermaye piyasasında geçerli olan faiz oranından yüksek ise proje kabul edilir. Normal koşullara sahip olan yıl, projenin ulaşılabileceği en büyük kapasieye vardığını ve borçlarla ilgili geri ödemelerin hala devam eiğini göseren emsili bir yıldır. Basi karlılık oranı (R), aşağıdaki şekilde hesap edilebilir: 1.aşama : Sabi ve işleme sermayesi dahil olmak üzere bir projenin oplam yaırımını bulunuz. 2.aşama : Projeyi emsil eden en uygun normal yıldaki faizden önceki ne kar; yani o yıl içindeki ne kar (F) ve faiz ödenilerinin (Y) oplamına eşi olan ne karı hesap ediniz. 3.aşama : R oranını elde emek için, F+Y oplamını üm yaırım oplamına bölünüz. Eğer R e, iseniyorsa bu kez,hesaplamalar şöyle yürüülür: 1.aşama : projede yaırılmış olan öz sermayeyi (Q) bulunuz? 2.aşama : Amorisman, borçlara ödenen faiz ve kardan alınan vergileri düşüken sonra, en uygun normal yıldaki ne karı ( F) hesap ediniz. 3.aşama : R e oranını elde emek için, ne karı ( F ), öz sermaye (Q) mikarına bölünüz. Basi karlılık oranı, projenin ömrünü, paranın zaman içerisindeki değerini ve projenin ne karı ile masraflarının yıllara göre dağılımını dikkae almamakadır. Basi bir yönem olduğu için kısaca 8

9 önemli projelerde veya kapsamlı analiz yapabilmek için yeerli verilerin bulunmadığı hallerde kullanılır (UNIDO, 1987, s.37; s.99; SARIASLAN, 1990, s.131). 4.2 Geri-Ödeme Süresi Krieri Bu krier, bir projenin ne kar olarak ölçülmüş olan faydaları yoluyla,oplam yaırımın amamen ödenmesi için gerekli olan süreyi hesap eder. Bu nedenle, geri ödeme süresi, bir projenin kendi oplam yaırımını ödemesi için kaç yıllık bir süre için, ne karını birikirmesi gerekiğini ifade eder. Bu krier aşağıdaki gibi ifade edilebilir: I = p F = 0 (3) I = Toplam Yaırım Tuarı p= Geri ödeme Süresi F = Yılındaki Yıllık Ne Kar Yalnızca bir ek proje değerlendirildiğinde p P m şarını sağlanması halinde proje kabul edilmiş olacakır. Buradaki P m karar alıcı arafından kabul edilen sınır geri ödenme süresidir. Eğer p, P m den daha büyükse, söz konusu proje reddedilmiş olacakır. P m süresi, genellikle geçmişe geçirilen ecrübeler ve yaırımcının diğer yaırım olanakları çerçevesinde sapanır ve bunun içinde, şarlara göre farklılık göserir. Çeşili alernaif projeler arasında seçim yaparken en kısa geri ödeme süresine sahip projeler seçilir. Bir projenin geri ödeme süresi aşağıda belirilen aşamalara göre hesap edilebilir: 1.aşama : Projenin oplam yaırımını hesaplanmalıdır (I), 2. aşama : Projenin hayaı süresince, her yıl için ne karları (F) bulunmalıdır, 3. aşama : Toplam yaırımdan, uygulamanın başlangıç yılı olan projenin haya süresini, ilk yılındaki ne karlarını düşünüz. Bundan sonra yıllık ne karların oplamını oplam yaırıma eşi kalıncaya kadar, ikinci yıla, veya üçüncü yıla veya onu izleyen yıllara göre işleme devam edilmelidir, 4.aşama : Toplam yaırımı amamen ödemek için, yıllık ne karların oplanması gereken yıllar sayısına gerçeke ekabül eden çıkarma işlemlerinin sayısı bulunmalıdır. Bu yılların sayısı (P) ile ifade edilen geri ödeme süresidir. Geri ödeme süresi, kuruluş dönemini de kapsar. 5.aşama : Bu şekilde hesap edilen geri ödeme süresini, yaırımcı arafından sapanan sınır geri ödeme süresi ile mukayese edilmelidir. Eğer geri ödeme süresi sınır süreden kısa ise, proje kabul edilir. Bu krier, projenin geri ödeme süresinden sonraki ne karları dikkae almamakadır. Ayrıca gelir ve giderlerin, dolayısıyla karların oluşum zamanını da dikkae almamakadır. Aynı kaynaklar için rekabe eden projeler arasında ne karların aynı zaman dağılımına sahip olmaması halinde, yanılıcı sonuçlar elde edilebilir. Bu krier, riskin arığı sermayenin kı olduğu ve projenin uzun dönem likidiesinin önemli olduğu hallerde uygun bir krierdir. Geri ödeme süresi krieri proje ömrünü ve paranın zaman değerini dikkae almamakadır (UNİDO, 1977, s.39; GERAY, 1986, s.100; SARIASLAN, 1990, s.133). 9

10 4.3 Ne Bugünkü Değer Krieri Ne bugünkü değer (NBD), bir projenin ömrü boyunca gerçekleşecek naki giriş ve çıkışlarını, paranın zaman değerini dikkae alarak, belli bir yıla genellikle başlangıç yılına iskono ederek karşılaşırmak demekir. Karşılaşırma sonucu bugüne geirilmiş gelirler bugüne geirilmiş giderlerden büyük-eşi-küçük çıkabilir. İskono işlemi yapılırken kullanılacak olan p faiz oranı önceden espi edilmelidir. Formül olarak ifadesi: NBD = ( CI n = 0 CO ) A (4) Burada; n = 0 : Projenin 0 yılında n yılına kadar ki üm haya süresi için oplam; CI : yılındaki naki girişleri, CO : yılındaki naki çıkışları, A : Seçilmiş olan iskono oranına ekabül eden yılındaki iskono fakörüdür. Naki girişleri büyüdükçe ve projenin ilk yıllarında yoğunluk kazandıkça NBD çoğalacakır. İskono oranının büyümesi ile gelir ve giderlerin bugünkü değerleri de küçülecekir. İskono oranı mümkün olduğunca sermaye piyasasındaki ne faiz hadlerine yakın olmalı ve çalışılan alanın koşullarına uygun bulunmalıdır. Borç alınarak yaırım, yapılmışsa ödenen faiz oranı, iskono oranı olarak kullanılır. Borçlanma yoksa merkez bankasının uzun vadeli borçlar için uyguladığı faiz emel alınır. NBD 0 ise proje kabul edilir. Zira en azından, alınan borç ödenmekedir. NBD büyüdükçe, proje öne geçer. NBD bir oran değil maemaiksel bir büyüklükür. Şu halde projenin büyüklüğünden ekilenir. Oysa, NBD ile yaırılan sermayenin ilişkisi de önemlidir. Bu amaçla ve NBD den harekele, projenin karlık indeksi de denilen bir orana ulaşılabilir: NBD NBDR = (5) P(I) Formülde : NBDR : Projenin faydalarının ne bugünkü değerinin, projenin oplam yaırımlarının bugünkü değerine oranıdır. NBD P(I) : Projenin ne bugünkü değeri. : Toplam yaırımın bugünkü değeri Eğer yaırım bir yılda amamlanmışsa yaırımın normal değeri aynı zamanda P(I) dır. Yaırım bir yılda fazla sürede gerçekleşmişse belli bir iskono oranı ile işleme abii uularak isenilen yıla geirilebilir. NBDR P m ise proje kabul edilir. Bir projenin NBD değeri ve NBDR oranı aşağıdaki şekilde hesap edilebilir: 1.aşama : Projenin üm haya süresi üzerinden naki girişlerini (CI) hesap ediniz 10

11 2.aşama : Projenin üm haya süresi üzerinden naki çıkışlarını (CO) hesap ediniz 3.aşama : CI den CO yi düşmek sureiyle projenin büün ömrünün her yılına ekabül eden ne naki akımlarını bulunuz. 4.aşama : Gelecekeki ne naki akımlarını bugünkü değere indirgemek için uygun bir iskono oranının bulunuz. 5.aşama : Seçilmiş olan iskono oranıne ekabül eden her yıla ai iskono fakörlerini bulunuz.(ilgili ablolardan ) 6.aşama : Bugünkü değerlerini bulmak için,her yılın nominal ne naki akımlarını,onların iskono fakörleriyle çarpınız. 7.aşama : Projenin ne bugünkü değerini elde emek için büün yılların ne naki akımlarının bugünkü değerlerini oplayınız. 8.aşama : Eğer NBDR iseniyorsa, öncekinde olduğu gibi aynı iskono oranını kullanarak oplam yaırımın bugünkü değerini bulun ve sonra projenin ne bugünkü değerini başlangıç yılına indirgemiş olan oplam yaırım mikarına bölünüz. Bu meo projenin üm ömrünü dikkae alır. Karlılık ilkesine dayanır. Kapialin alernaif kullanımını ve buna ilişkin faiz oranını dikkae alır. NBDR bir oran krier olduğu için projenin büyüklüğünden ekilenmez (UNİDO,1977, s.42:geray 1986, s.101: SARIASLAN,1990, s.135). 4.4 İç Karlılık Oranı Krieri İç karlılık oranı (İKO) nda iskono oranı, ne bugünkü değer meodunun aksine, bilinmeyen bir fakördür. İç karlılık oranı, bir projenin ne bugünkü değerini sıfır yapan iskono oranıdir. Krierde NBD yi sıfır yapan iskono oranı (faiz oranı) aranmakadır. Bu iskono oranına iç karlılık oranı (İKO) denir. (İ r ) formüldeki erimlerin anlamları ne bugünkü değer meodundaki erimlerle aynı olmakla birlike : n ( CI CO) NBD = 0 = α (6) n = 1 = 1 n = 1 CI α = CO α (7) Bu değeri veren α değeri ve buna bağlı iskono oranı i r dir. Bir başka deyişle, projeye yaırılan üm nakileri ve diğer gerekli harcamaları projenin ömrü üzerinden, aksiler halinde hangi faiz oranı ile geri ödeneceğini yani sıfıra indirileceğini göseren bir değerdir. İKO ya göre bulunan i r, en düşük olarak kabul edilerek i min den büyük yada ona eşise (i min i r ) proje uygulamaya konulabilir ve projeler i r ler iibariyle sıraya konulabilir. Sınır kabul edilen oran sermaye piyasasında ki uzun dönemler borçlara uygulanan faiz oranına veya borçlanan yaırımcı arafından ödenen faiz oranına eşiir. İç karlılık oranın bulunmasına ilişkin aşamalar aşağıda belirilmişir: 1,aşama : Daha önce ne bugünkü değer hesaplamalarında olduğu gibi projenin bugünkü değerini ve bu hesaplamalarda kullanılan iskono oranını belirleyiniz. Şüphesiz projenin ne bugünkü değerinin poziif olması gerekir, aksi halde projenin re edilmesi gerekir. 11

12 2,aşama : Ne bugünkü değer hesaplamalarında iskono oranından daha yüksek bir oranını kullanınız ve gelecekeki ne naki akımlarının bugünkü değerlerini bu yani iskono oranını kullanarak hesaplayınız. 3.aşama : Ne naki akımlarının bugünkü değeri, eğer, hala poziif ise iskono oranını arırmaya devam ediniz ve buna ekabül eden ne naki akımlarının bugünkü değeri sıfıra yaklaşıncaya dek hesaplamaları yürüünüz. 4.aşama : İskono oranını yükselmeye devam ediniz ve bunlara paralel olarak hiç değilse, biri sıfıra çok yakın olan negaif işareli bir veya iki bugünkü değeri hesap ediniz. 5.aşama : Ne naki akımlarının bugünkü değerini sıfır yapan iskono oranını belirleyiniz;bu projenin karlılık oranı olduğuna göre bu oranı,sınır oran olarak sapanan oranla ve haa gerekiyorsa, öeki projelerin iç karlılık oranlarıyla da mukayese ediniz. İç karlılık oranı,yaırılan sermayenin karlılığını yansıır. Ayrıca borçlanmalarda projenin ödeyebileceği en büyük faiz oranını da verir. Projenin ömrünü ve paranın zaman değerini dikkae almakadır. Bu meo da karlılık ilkesine dayanır. Bir oran krierdir ve projenin büyüklüğünden doğrudan ekilenmez (UNİDO,1977, s.46; GERAY, 1986, s.103; SARIASLAN, 1990, s.40). 4.5 Fayda/Masraf Oranı Krieri Fayda/Masraf oranı krieri, bir yaırım projesini oplumsal refaha olan genel ekileri çerçevesinde değerlendirmeyi amaçlamakadır. Bu krierin amacı; kaynakları opluma en yüksek ne faydayı sağlayacak biçimde yönlendirmede karar alıcı birimlere yardımcı olacakır. Her yaırım projesi mal ve hizmelerinin mikarlarının arırılmasını ve faydaların çoğalılmasını hedefler. Ancak, bu faydalara ulaşmak için belirli mikarlarda harcama yapmak gerekmekedir. Yani elde edilmesi hedeflenen her fayda için bir maliye söz konusudur. İşe fayda/masraf oranı krieri, bir yaırım projesi ile elde edilebilecek faydalarla, bu faydalara ulaşmak için ne kadar bir masrafa kalanılması gerekiğini oraya koymaya yarayan ve birim maliye başına en büyük faydayı sağlayan projelerin seçilmesini olanaklı kılan bir analiz ekniğidir. Bu kriere göre, yaırım projesinin ekonomik ömrü boyunca elde edilen gelirlerin bugünkü değeri, yine bu dönemde, işlemenin yapığı giderlerin bugünkü değerine oranlanmakadır. Ne bugünkü değer krieri ile arasındaki emel fark, ne bugünkü değer krierinde, bugüne indirgenmiş gelirlerden bugüne indirgenmiş giderler çıkarılırken fayda/masraf oranı krierinde ise, indirgenmiş gelirler, indirgenmiş giderlere oranlanmakadır. Bir projenin fayda/masraf oranı krieri ile değerlendirilebilmesi için, bu proje ile yaraılan faydaların ve faydalara ulaşmak için ne kadar bir masrafın söz konusu olduğunun belirlenmesi gerekmekedir. Analiz için ölçülmesi gerekli fayda ve masrafların nielikleri ile yaırım kararının alınma şekil şu şekilde olmakadır; FAYDALAR Projelerin yürürlüğe ve işlerliğe konulmasıyla oluşan fayda, projenin kendi içinde yaraığı kama değerdir.bir projenin kama değeri iki yoldan hesaplanabilir: Proje sonucu elde edilen ürünlerin saış değerinden, diğer işlemelerden saın alınan girdilerin değerinin düşülmesi yoluyla, Proje nedeniyle meydana gelen fakör gelirlerinin oplanması yoluyla Kama değerin hesaplanmasına ilişkin olarak belirilen bu iki yol da aynı sonucu vermekedir. 12

13 MASRAFLAR Projenin genel maliyei, sabi yaırım ve işleme sermayesi giderleri oplamından oluşmakadır. Bu giderler ayrı ayrı hesaplanarak projenin oplam maliyei bulunmalıdır. Fayda/ Masraf oranı, formülle ifade edilirse; F / M m = 0 = n = 0 F (1 + i) M (1 + i) F: Fayda M: Masraf F : Yıllar iibariyle elde edilecek faydalar M : Yıllar iibariyle yapılacak masraflar İ: İskono Oranını gösermekedir YATIRIM KARARI Fayda/Masraf oranı, 1 den büyük çıkarsa, proje kabul edilmeke, aksi halde ise reddedilmekedir. İki veya daha fazla proje söz konusu olduğunda, fayda/masraf oranı en büyük olan proje kabul edilmeke veya projeler esnasında öncelik sıralaması yapılacaksa F/M oranı en yüksek olan projeden başlayarak sıralama yapılmakadır (DEMİREL, 1970, SENATALAR,1974; İŞGÜDEN,1980). Fayda/Masraf oranı krieri, projenin üm ömrünü hesaba kaması, paranın zaman değerini dikkae alması ve bir oran ile ifade edildiği için proje büyüklüğünden ekilenmemesi gibi avanajlara sahipir. Bu analizin dezavanajı ise kullanılan iskono oranına bağlı olarak sonuçların farklı çıkabilmesidir. 5 SONUÇ Orman köylerinin kalkınma planlarının hazırlanmasında kullanılabilecek proje değerlendirme krierleri adı alında yürüülen bu çalışmada, ORKÖY uygulamaları için plan yapma gereğine ve ORKÖY ün planlama sorunlarına değinilmiş, ORKÖY kalkınma planlarının hazırlanma şekli açıklanmış ve özellikle kalkınma planlarında yer alacak olan projelerin hazırlanması, değerlendirilmesi, seçilmesi ve sıraya konulmasında hangi değerlendirme krierlerinin kullanılabileceği konusunda bilgiler verilmiş bulunmakadır. Bu krierlerin hangi koşullarda ve durumlarda ercih edilmesi gerekiğine ilişkin bilgiler, söz konusu krierlerin açıklamalarında yer almakadır. Belirilen bu krierler, ORKÖY kalkınma planlarında yer alan projelerin değerlendirilmesine yardımcı olabilir ve bu konularda oraya çıkabilecek planlama sorunlarının çözümüne kakı sağlayabilir. 13

14 KAYNAKÇA DEMİREL, A Yaırım Projelerinin Değerlendirilmesi ve Türkiye İ.Ü. Yayın No: 1517, İkisa Fakülesi Yayın No: 274 İsanbul. GERAY,U Planlama Ders Noları (Basılmamışır). İŞGÜDEN, T Fayda-Maliye Analizi İ.İ.T.İ.T. Niha Sayar Yayın ve Yardım Vakfı Yayınları, No:319/552,Vize. SARIASLAN, H Yaırım Projelerinin Değerlendirilmesi, Ankara ŞENATALAR,B.,1974. Fayda-Maliye Analizinin Kapsamı ve Fayda-Maliye Kavramları İ.Ü.Yayın No: 1982, İkisa Fak. Yayın No:334, İsanbul. UNİDO,1977. Endüsri Projelerini Değerlendirme El Kiabı Birleşmiş Milleler Sanai Kalkınma Teşkilaı, Ankara 14