Aysberg 6. Hile Denetimi: Hilelerin Ortaya Ç kar lmas ve Önlenmesi. "Kurumsal Yönetim Güvencesi çin ç Denetim"

Transkript

1 "Kurumsal Yönetim Güvencesi çin ç Denetim" Fatih Akbulut Performans Denetimi Ba lam nda Kamuda ç ve D fl Denetim flbirli i Davut Pehlivanl Kurumsal Risk Yönetimi Temelli ç Denetim Araçlar Yeflil Kalem Mevlüt Geyiko lu ç denetçinin bir baflka görevi: Soruflturma Özlem Aykaç Coca Cola çecek ç Denetim Uygulamalar Yak n Plan Tanol Türko lu BT ç Denetimi Parmak zi Ali Kamil Uzun Meslek Adam Olmak Çizgi Ötesi Aysberg 6 Hile Denetimi: Hilelerin Ortaya Ç kar lmas ve Önlenmesi

2 LAN

3 3 Merhaba Dergimizin bu say s nda Aysberg bölümünde Hile Denetimi konusu ele al nd. Kat l mc lar, Cüneyt Sezgin, Nejat Bozkurt, smail Özkan, Haflim Ifl k ve Ali Kamil Uzun, Fraud konusunu ne anlama geldi inden, özellikleri, etkileri, sonuçlar, mücadele yöntemlerine kadar çok boyutlu olarak ele al p de erlendirdi. Konusunun uzmanlar olan kat l mc lar n verdi i bilgilerin, iflletmelerin faaliyetlerinde önemli zararlar n ortaya ç kmas na sebep olabilecek hile ve sahtekarl k olaylar yla mücadeleye yeni bir aç l m getirerek, yararl olaca n umuyoruz. Yeflil Kalem bölümünde Kurumsal Risk Yönetimi Temelli ç Denetim Araçlar ile Performans Ba lam nda Kamuda ç ve D fl Denetim flbirli i konular nda iki makaleye yer verildi. Sözkonusu makalelerde, kurumsal risk yönetimi sürecine destek veren yöntemlerden özellikle kontrol-risk öz de erlendirme yöntemi ile 5018 say l Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu'nda öngörülen hem iç hem de d fl denetçilerin yapmalar öngörülen performans denetimi ile ilgili önemli bilgiler aktar lm flt r. Yak n Plan bölümünde Coca Cola iç denetim uygulamalar tan t lm fl, uygulanan denetim türleri, iç denetçilerde aranan nitelikler, iç denetçilerin mesleki geliflimleri gibi konularla mesle e bak fl aç lar ve mesleki di er konular hakk nda edinilen detayl bilgiler aktar lm flt r. Yak n Plan bölümünde ayr ca Yap Kredi Bankas Teftifl Kurulu Soruflturma Bölümü Yönetmeni olarak görev yapan Mevlüt Geyiko lu'nun suiistimal denetimi üzerine görüfl ve düflüncelerine yer verilmifltir. Uzun y llard r suiistimal denetimi ve soruflturmalar konusunda yüksek tecrübeye sahip olan Sn.Geyiko lu'nun görüfllerinin ilgilileri için faydal olaca n düflünüyoruz. Hile denetimi ana temal dergimizin Yans ma Bölümü'nde, araflt rmalara göre hile ve sahtekarl ktan en fazla etkilenen sektörlerin bafl nda gelen Bankac l k sektöründe suiistimallerin önlenmesine yönelik yap labilecek konular n detayl olarak incelendi i Bankac l kta Personel Suiistimalleri'nin Önlenmesi konulu makaleye yer verilmifltir. Söz konusu makalede, bankac l k sektöründeki suiistimal olaylar n n önlenmesi hususunda yap labilecek uygulamalar ile ilgili önemli bilgiler aktar lmaktad r. Dergimizin yans ma bölümünde yer alan di er makale Entellektüel Sermaye de ise son y llarda firmalar n önemini büyük h zla kavrad klar entellektüel sermaye ile ilgili önemli bilgiler aktar lm flt r. Çizgi Ötesi bölümünde Meslek Adam Olmak konulu makalede, iç denetim mesle i aç s ndan, gerçek bir meslek adam olman n gerekleri konusunda önemli hususlara yer verilmifltir. Derginin di er bölümlerinde ise yine iç denetimle ilgili güncel geliflmelere ve faydal olaca, ilgiyle okunaca düflünülen makale ve yaz lara yer verildi. Bir sonraki say m zda görüflmek dile iyle... Yay n Kurulu yayinkurulu@tide.org.tr

4 6 çindekiler Aysberg Hile Denetimi: Hilelerin Ortaya Ç kar lmas ve Önlenmesi Yeflil Kalem Fatih Akbulut Performans Denetimi Ba lam nda Kamuda ç ve D fl Denetim flbirli i Davut Pehlivanl Kurumsal Risk Yönetimi Temelli ç Denetim Araçlar Ayraç Ahmet Ery lmaz K Nereye Kadar Yarat c Olabilir? Perçin Hande Yaflargil Di erlerinin Kariyeri Yak n Plan Mevlüt Geyiko lu ç denetçinin bir baflka görevi: Soruflturma Özlem Aykaç Coca Cola çecek ç Denetim Uygulamalar Parmak zi Tanol Türko lu BT ç Denetimi Çizgi Ötesi Ali Kamil Uzun Meslek Adam Olmak Mühür Burak Uyan Muhasebe ve Denetim Alan nda Yeni Bir Anlay fl Olarak Kurumsal Yönetim Yans ma Dr. smet Demirkol Entellektüel Sermaye Gürdo an Yurtsever Bankac l kta Personel Suiistimallerinin Önlenmesi Pano Özet/Summary Dikkenar Türkiye ç Denetim Enstitüsü Derne i ADINA MT YAZ SAH B Ali Kamil UZUN Emekli Subayevleri Müflir Dervifl brahim Sokak 1. Blok No: 6 D: 16 Esentepe / stanbul SORUMLU YAZI filer MÜDÜRÜ N. Burak ÜNLÜ Emekli Subayevleri Müflir Dervifl brahim Sokak 1. Blok No: 6 D: 16 Esentepe / stanbul YAYIN KURULU Ali Kamil UZUN Cüneyt SEZG N Gürdo an YURTSEVER Günseli ÖZEN OCAKO LU N. Burak ÜNLÜ Özlem AYKAÇ fienol TOYGAR Tanol TÜRKO LU KATKIDA BULUNANLAR Ahmet ERYILMAZ, Ali Kamil UZUN, Burak UYAN, Dr. Cüneyt SEZG N, Davut PEHL VANLI, Fatih AKBULUT, Gürdo an YURTSEVER, Hande YAfiARG L, Haflim IfiIK, smail ÖZKAN, smet DEM RKOL, Mevlüt GEY KO LU, Prof. Dr. Nejat BOZKURT, Nuri Burak ÜNLÜ, Özlem AYKAÇ, Tanol TÜRKO LU, LET fi M ADRES Emekli Subayevleri Müflir Dervifl brahim Sokak 1. Blok No: 6 D: 16 Esentepe / stanbul Tel: Faks: E-posta: tide@tide.org.tr h t t p : / / w w w. t i d e. o r g. t r Y ll k Abone Bedeli: 30 YTL KDV dahildir. YAPIM Rota Yay n Yap m Tan t m Ticaret Ltd. fiti. Prof. N. Mazhar Ökten Sk. No: 1 Rota Binas fiiflli- stanbul Tel: Faks: E-Posta: rota@rotayayin.com.tr YAYIN TÜRÜ Yayg n Süreli Yay n BASKI TAR H Temmuz 2007 BASKI ve C LT TOR Ofset San.ve Tic. Ltd. fiti. mam Çeflme Cad. No: 26/2 Ayaza a fiiflli- stanbul Tel: (0212) (Pbx) Faks: (0212) E-Posta: tor@torofset.com.tr Türkiye ç Denetim Enstitüsü Derne i taraf ndan üç ayda bir yay mlan r. Yaz lar n fikri sorumlulu u yazarlar na aittir. (The Institute of Internal Auditors Chairman s Special Recognition Award) (The Institute of Internal Auditors Publication Contest Newsletter Category) (The Institute of Internal Auditors Membership Competition)

5

6 8 AYSBERG H i l e D e n e t i m i : Hilelerin Ortaya Ç kar lmas ve Önlenmesi flletmeler için büyük zarar ve kay plar n oluflmas na neden olan, hatta itibarlar için önemli bir risk teflkil eden hile ve sahtekarl klar ile mücadele özel bir uzmanl k gerektirmektedir. ç Denetim dergisi olarak ifl dünyam z yak ndan ilgilendiren bu konuyu Aysberg gündemine alarak konunun uzmanlar n bir araya g e t i r d i k. Garanti Bankas Yönetim Kurulu Üyesi Dr. Cüneyt Sezgin'in yönetti i toplant ya; Prof. Dr. Nejat Bozkurt, Emniyet Müdürü, Grafoloji ve Sahtecilik Uzman smail Özkan, Fortisbank Basel II ve Risk Yönetimi Müdürü Haflim Ifl k ve T - DE Kurucu Baflkan Ali Kamil Uzun kat ld lar. Cüneyt Sezgin: Bugünkü konumuz Fraud. Ama nas l Türkçelefltirmek gerekiyor? Belki bir ortak ak lla tam bir karfl l k belirleriz. Yine ben bafllamadan önce bir arka plan bilgisi vermek istiyorum. Bizler bankac olarak fraud k sm n n belli bir k sm ile ilgileniyoruz. Ama bu çok daha genifl bir konu. Dünyada çok daha farkl boyutlar yla ele al nan bir konu. Sizler konunun farkl aç lardan uzmanlar olarak olabildi ince genifl bir bak fl aç s getirirseniz sevinirim. Benim soraca m sorular uygulamac taraflarla s - n rl kalabilir. Bizlerin düflünemedi i fleyleri de dile getirebilirsiniz. Nejat Bey sizinle bafllayal m isterseniz. Önce Fraud'tan ne anlamal y z, nas l tan mlamal y z, türleri nedir? Bunlarla ilgili genel bir çerçeve çizelim lütfen. Nejat Bozkurt: Teflekkür ederiz. Biraz önce sizin de söyledi iniz gibi Türkçe karfl l n tam olarak belirlemek gerekiyor. Biz karfl l k olarak üniversitede ve uygulamada hile kavram n kullan yoruz. Hile kavram n tüm eylemleri kavray c olarak kabul ediyoruz. Benim hile olay yla ciddi bir flekilde tan flmam 8-9 y l öncesine dayan yor. Esas nda çal flma alan m denetim olmas na ve senelik bir üniversite geçmiflime karfl n hile konusunda 8-9 y ld r çal flmaktay m. Bu da bir tesadüfle bafllad. Bundan sonra da tüm hayat m za girdi. Dünyada hile ile ilgili çal flmalar o kadar geliflmifl durumda ki örne- in bir iflletme çal flan n n hilekar olup olamayaca n, çeflitli hareketlerinden, yaflam ndan veya geçmiflinde b rakt izlerden belirleyebiliyorsunuz. Hile eylemini genel bir flemsiye olarak al rsak, alt nda çok çeflitli türleri bulunmakta. Genel bir s n fland rma yapacak olursak çal flan hilelerini birinci s raya koymakta yarar bulunmakta. Mali tablo hileleri dedi imiz tür çok büyük kapsamda ikinci s ray almaktad r. Yat - r m hileleri dedi imiz bir üçüncü hile türü var. Yine uluslararas kaynaklara göre müflteri hileleri ve sat c hileleri dedi imiz hile türleri bulunmakta. Genel olarak hilenin çok çeflitli tan mlar var. Ancak genelleme yapacak olursak; Bir kiflinin veya bir kurumun varl na el koyma veya haks z bir biçimde kullanma anlam na gelmektedir. Bu aç dan bak ld nda, hilenin var

7 9 AYSBERG olabilmesi için baz özellikleri tafl mas gerekmektedir. Örne in eylemin kas tl olarak yap lmas gerekmektedir. Sonuçta bir zarar oluflmas gerekir ki hile eylemi sonunda iflletme mutlaka zarar görmektedir. Bu söylemin uygulamada tipik yans malar vard r. Örne in bir sat n alma eleman, piyasadaki en iyi mal en ucuza al r, ancak sat c dan da komisyon al r. Daha iyi ve ucuz mal baflka yerden alamayaca n belirtir ve bu durumda komisyon almam da ne sak nca var der. Ancak birçok sonuç sat c n n belli bir zaman içinde komisyonun bedelini iflletmeden karfl lad n göstermektedir. Hile türlerinin içinde hem teorik olarak, hem de uygulama olarak ilk iki s ray çal flan hileleri ve mali tablo hileleri almaktad r. S kl k aç s nda da dünyada en çok yap lan hile türü, çal flan hileleridir. Çal flan hileleri derken iflletme çal flan olan herkesin iflletmesine karfl yapm fl oldu u hile eylemlerini söylüyoruz. Getir götür ifllerine bakan çal flandan tutunda, yönetim kurulu baflkan na kadar geniflleyen bir çerçeve. Her iflletme çal flan n n hile yapabilir pozisyonda olmas gibi bir görüntü bulunmakta. Verdirilen zarar olarak bakarsak, iflletme hayat nda en büyük zararlar mali tablo hileleri yoluyla gerçeklefliyor. Milyar dolarlara varan flirket skandallar ve hileleri var ki, bilmiyorum bahsetmek gerekir mi, Enron skandal dillere sak z olmufltur. O olay Türkiye'de de gazetelere bolca yans d. Yans mayan bu tarz ciddi örnekler var. Yap lma s kl aç s ndan çal flan hileleri önde gidiyor. Bir de dikkate al nmas gereken çeflitli yat r m hileleri bulunmakta. Bu da bizim 80'li y llarda bankerler kanal yla ciddi biçimde yaflamaya bafllad m z hile türü. Bir yat r m yapaca n söyleyip, yat r - m yapmadan belli bir paray toplay p, ilk y l n sonunda söz verdi i getiriyi toplad paradan ödeyip, ikinci y l içinde daha çok para toplayarak ortadan kaybolmaya dayanan bir yöntem. Cüneyt Sezgin: Bir farkl bak fl aç s yla smail ve Haflim Beylerden de görüfllerini almak istiyorum. Yeni e ilimler ve son zamanlardaki de iflimler var m onlara da bir sonraki turda d e e r l e n d i r e l i m. smail Özkan: Benim uzmanl k alan m sahtecilik. Kriminal laboratuvarlarda uzun y llar görev yapt m ve hep ayn dalda çal flt m. Hiçbir zaman kendi alan m d fl nda herhangi bir görüfl vermiyorum. Kant' n da dedi i gibi herkesin her ifli yapar oldu u toplumlar en büyük barbarl k düzeyindedir. O yüzden ben de tüm var m yo- smail Özkan, Emniyet Müdürü, Grafoloji ve Sahtecilik Uzman umu belgeye yo unlaflt rd m. Belge sahtecili i, hakiki olmayan bir belgenin tümüyle sahtesinin yap lmas ve bunun hakiki bir belge gibi kullan lmas ya da hakiki bir belge üzerinde tahrifat yap larak kullan lmas anlafl lmaktad r. Tabi burada k ymetli evrak var, resmi belge var, özel belge var ve hukuk önünde yeni TCK'da bunlara öngörülen yapt r mlar var. 3 ayla 8 y l olarak bir ceza süresi var ama bir memur evrakta sahtecilik yapt nda bu ceza 12 y la ç kabiliyor. Yarg organlar m z takdir haklar n san klar n lehine cezalar n alt s n r n tatbik ederek uygular bir görüntü veriyor; en az ndan kamuoyunda böyle bir intiba var. fiimdi sizin aç n zdan çal - flan hilelerinin önemli oldu unu görüyorum ama benim üzerine çal flt m konular müflteri hileleri ve bu aç dan bak ld nda büyük suçlar n bafllang c nda, flirketlerce pek önemsenmeyen sahte kimlik belgeleri geliyor. Sahtekarl k asl nda kimlik belgeleriyle bafll yor; ifllenmifl baflka suçlar n kamufle edilmesi için gerçek ama kendine ait olmayan kimlik bilgilerinin yaz l oldu u belgeler kullan larak bankalar, di er iflletmeler ve vatandafllar doland r labiliyor. Özellikle vatandafll k numaras da uygulanmaya baflland ktan sonra bilgiler gerçek flah slara ait ama karfl m zda muhatap ald m z flahsa de- il. Bu noktada bilgi kontrolü yapman n pratikte hiç faydas olmuyor. Öncelikle belgenin orijinal olup olmad n n tespiti önemli ve bu aflamada insanlara, kendilerine ibraz edilen belgeleri nas l kontrol edeceklerini ö retmek laz m. Bankac l k sektöründe yayg n olarak banknot

8 10 AYSBERG e itimi veriliyor. Bir banknotta hangi tür güvenlik unsurlar var, bunlarda nereye bak l r, bunlar n sahteli i ve orijinalli i nas l ay rt edilir e itimi veriliyor. Bu e itimlerin verilmesini tabii ki destekliyorum ancak önceli in kimlik belgelerinin orijinal olup olmad n anlama becerisi kazand r lmas nda oldu una inan yorum. Müflteriler taraf ndan verilen paralar n içinden sahte banknotlar ç kabilir ancak bu belli bir say n n üstüne ç kmayacakt r ve mebla n büyümesi mümkün de ildir. Halbuki sahte kimlik belgeleri ile yap lan sahtecili in ve dolay s yla kay plar n -ki bunlar gerçek paralard r- hangi boyutlara ulaflaca n tahmin edemezsiniz. Örne in sahte kimlikle bankadan al nan gerçek çek karneleri veya kredi kartlar ile piyasan n doland - r lmas. Yine de özellikle finans sektöründe 2 ya da 3 flirket d fl nda sahte evrak n nas l teflhis edilebilece i ile ilgili e itimler verdirilmiyor; baz bankalar bu e itimlerde kendi e itim kadrolar - n görevlendiriyor ancak onlar da adli bilimlerin bu alan nda uzmanlaflm fl olan kifliler kadar detayl teknik bilgiyi haiz olmad klar ndan yetersiz kalabiliyorlar. En s k kullan lan ve dolay s yla sahtecili i de en s k yap lan nüfus cüzdanlar ve sürücü belgelerindeki güvenlik unsurlar n n neler oldu una yönelik e itimlere hak etti i önem maalesef verilmiyor. Sürücü belgesi tafl ma kolayl nedeniyle nüfus cüzdan na göre çok daha fazla tercih edildi inden bunlar n da sahtecili inde önemli bir art fl söz konusu. Benim 24 y ll k meslek hayat mda gördü üm kadar yla büyük suçlar n bafllang c bu belgelerdir. Finans sektöründe çek sahtecili ine de önem veriliyor; bu sektörden gelen talepler bunlar n önlenmesine yönelik e itimlerin verilmesi yönünde. Bu konuda da e itimler isteniyor mesela. Ama ben ayn sorunu veya ayn tespiti çekler için de yap yorum. Orada da as l amaç finans sektörünü doland rmak de il, piyasay doland rmakt r. Nas l uçak kazalar nda hiç olmayacak negatif unsurlar pefl pefle gelir ve kaza meydana gelir, bazen birçok negatif unsur pefl pefle gelir ve bankac lar da sahtecili e maruz kalabilir. Onun için ben zaman m n büyük k sm n, bu alandaki tecrübemi devlet daireleri ve özel sektörün ra bet etti i kimlik belgeleri ve bunlardaki sahtecilikler üzerine yo unlaflt rd m. Çünkü büyük suçlar n bafllang c bunlar. Seminerlerimde 4 saati aflan bir sürede sadece nüfus cüzdan ndaki standartlar anlat yorum. Seminerimin bafl nda s radan bir belge olarak görülen bu belgeye, Dr. Cüneyt Sezgin, Garanti Bankas e itimin sonunda bak fl aç s tamamen de ifliyor ve kat l mc lar n tercihinde nüfus cüzdan ilk s raya oturuyor. Sürücü belgesi daha nitelikli bir belge gibi görünmesine ra men, sahtecili i çok daha kolay. fiu anda tafl ma kolayl nedeniyle ve devlet dairelerinin kimlik olarak kabul etmesi nedeniyle sürücü belgesi kullan m çok artt. fiu anda sahtecili inde de önemli bir art fl söz konusu. Çok kullan lan belgenin de sahtecili i çok oluyor. fiüphelenilen flah slardan ikinci belge talep edilmesi de yayg n bir uygulama haline geldi; ancak bu sahteciler taraf ndan da bilindi- inden art k üzerlerinde ayn bilgileri haiz farkl belgeler tafl maya bafllad lar. Özellikle nüfus cüzdan ve sürücü belgelerinin her ikisinin de sahtesini üzerlerinde bulunduruyorlar. Geçenlerde son derece fl k ve bak ml bir bayan n hem sürücü belgesi hem de nüfus cüzdan sahteydi ve önde gelen finans kurumlar n n kredi kartlar n her ikisi de sahte olan bu kimlik belgeleriyle alm fl ve piyasay inan lmaz biçimde doland rm flt. Sahte kimlik belgeleriyle görevlilerin aldat lmas na ve orijinal kredi kartlar n n al nmas na güzel bir örnekti.. Cüneyt Sezgin: Haflim Bey sizin görüflleriniz alal m. Haflim Ifl k: Cüneyt Bey'in de bafllang çta ifade etti i gibi sahtekarl a maruz kalan taraf n, finans sektörünün bir temsilcisi olarak konuflmal y m belki burada. PWC'nin her iki y lda bir yapt ve sonuncusu 2005 y l nda yay nlanan araflt rmaya (Economic Crime Survey) göre ki bu araflt rmalar tüm dünyada genel kabul görmüfl

9 11 AYSBERG çal flmalard r; sahtekarl n yafland sektörlerin aras nda finans sektörü hep önde gidiyor. Birinci s rada bankac l k var ve bu s ralamada aç k ara önde. Çünkü bank paran n merkezi. Bu arada terminoloji anlam ndaki farkl l k bizim tarafta da ortaya ç k yor. Çünkü biz fraud için sahtekarl k kelimesini kullan yoruz. Sahtekarl de erlendirirken her fleyden önce ç kardan bahsediyor olmam z laz m. Ç kar n çok bilinen karfl l da günümüz dünyas nda paraya tekabül ediyor. Bizim sahtekarl k tan m m zda üç tane temel koflut var. Bu üçünden hepsi ya da birkaç bir arada olursa, ortada bir sahtekarl k vakas vard r. Bu üç koflut kas t, suiistimal ve zarard r. Di er yandan sahtekarl k türlerini de üç ana bafll k alt nda de erlendirmek mümkün; zimmet, yozlaflma (corruption) ve finansal tablo sahtekarl. Zimmet; kifliye emanet edilen mal ya da paran n, emanet edilen kifli taraf ndan al - konulmas ve kendisi ya da üçüncü bir kifli lehine usulsüz kullan m d r. Yozlaflma, daha çok rüflvetle kendini gösteren ve kiflinin sahip oldu- u yetki, s fat ve sorumluluklar kendisi veya üçüncü bir kifli lehine usulsüz olarak kullan lmas durumudur. Bir de mali tablolarda ya da mali tablolar arac l yla yap lan sahtekarl k durumu söz konusudur. Tabi sahtekarl ktan bahsetti imizde, sahtekarl n neden has l oldu unu ve buna neden olan ana etkenleri de konufluyor olmak gerekir. Sahtekarl n ç k fl nedeni ya da bunun tetikleyicisi oldu unu düflündü ümüz üç motivatör var. Bunlardan birincisi kiflilerin bunu kendi içlerinde rasyonalize ediyor yani meflrulaflt r yor olmalar. Kiflinin, kendisine verilmifl yetkiyi kullanarak kiflisel bir kazan mda bulunmas n do al hakk gibi görmesi buna bir örnek olarak verilebilir. kincisi, sahtekarl a neden olan iç ya da d fl bask. Harcamalar n kontrol edemeyen ya da lüks düflkünü birisinin, ihtiyac olan paray elde edebilmek için kendisine emanet eden varl klar kullanmas bu tür alt nda de erlendirilebilecek bir örnektir. Sonuncusu da f rsatt r, yani sahtekarl k yap lmas elveriflli bir ortam n bulunmas kimi zaman kiflileri bu sahtekarl a teflvik etmektedir. Her ne kadar meflrulaflt rma ve iç/d fl bask lar n kontrol alt na al nmas göreceli olarak zor olsa da, sektör olarak sahtekarl kla savaflabilmek için özellikle f rsat motivatörünü ortadan kald racak önlemler alman n zorunlu oldu una inan yoruz. Cüneyt Sezgin: Bu çerçevede tan m üç ana bafll k alt nda de erlendiriyor olmam z yeterli san r m. O zaman ayn s rayla Nejat Bey'le devam edelim. Son dönemlerde e er bu konuyla alakal saptamalar n z varsa dünyada ve Türkiye'de bu konudaki e ilimler nelerdir, nas l geliflmeler görüyoruz? Nejat Bozkurt: Sonras nda da belki hile ile savafl mda kadro gereksinimi konusuna girmemizde yarar olacakt r. Hile ile ilgili biriken bilgiler çok önemli. Çünkü geçmiflte kalan her türlü hile bilgisi, gelecekte çok ciddi bir biçimde kullan l yor. Oluflan istatistikler çok yol gösterici oluyor. Hile ile ilgili olarak yaz lm fl baz kitaplarda flöyle bir örnek var: Bu örnek özellikle hile e itimlerinde afl r güven unsurunun çok tehlikeli oldu unu vurgulamak amac yla gündeme getiriliyor. Bir bankan n kap s ndan iki kifli giriyor. Birisi gayet fl k giyimli, elinde çantas, flapkas v.s. Di eri pejmürde k yafetli, saç sakal birbirine kar flm fl bir tip. Bu ikisi aras nda sizi doland rabilecek olan güzel giyinmifl oland r dikkat edin. Hile ile ilgili bilgileri a rl kl olarak nereden elde ediyoruz? ABD'de kurulmufl oldu u halde tüm dünyay yönlendiren, belki de bu konuda yöneten ACFE ad verilen bir kurum var. Bütün dünya buradan yararlan yor. Diplomal Hile Denetçileri Enstitüsü diyebilece- imiz bir kurum. Bu konuda genifl kapsaml hizmetler vermekte. Ciddi bir biçimde hile denetçisi yetifltiriyor, s navlar n yap yor, sertifikas n vererek CFE'leri uygulamada çal flt r yor. Çok faydal biçimde yapt bir çal flma da, belli dönemlerde yay nlam fl oldu u hile raporlar. 1996'da birincisi 2002'de ikincisi, 2004'te üçüncüsü ve son olarak da 2006'da dördüncüsü yay nland ABD iflletmeleri üzerinden toplanan bilgilerle oluflan raporlar. Ancak benim y ll k deneyimlerime dayanarak söyleyebilece im üzere; raporlardan elde edilen sonuçlar Türkiye'deki olaylarla hemen hemen örtüflmekte oldu udur. Bu raporlar ortalama bir veya iki y ll k zaman parçalar nda oluflan bilgi ve örneklerin toplanmas fleklinde haz rlan yor. Bilgi kayna olarak uygulamada çal flan hile denet- Elveriflli bir ortam n bulunmas kiflileri sahtekarl a teflvik e t m e k t e d i r.

10 12 AYSBERG Hile ve sahtekarl klarda en riskli görülen iflletme büyüklü ü küçük ve orta ölçekli iflletmelerdir. çilerinden yararlan l yor. Çok çeflitli sorular ve yan tlar n oluflturdu u sonuçlar var. Örne in bizi yak ndan ilgilendirebilecek bir genellemeyi burada konuflmakta yarar bulunmakta, Türkiye'deki küçük ve orta büyüklükteki iflletmelerin hile riski karfl s ndaki durumu. lgili hile raporlar nda sürekli yer alan bir istatistik var: fiirketlerde çal flan iflçi say s na göre hile istatisti i. Neredeyse dört raporda da en riskli iflletme büyüklü ü 100 kiflinin alt nda çal flan olan firmalarda ortaya ç k yor. Neredeyse kiflilik çal flan olandan daha riskli sonuçlar görülüyor. Bunu ülkemizdeki duruma bakarak de erlendirmeyi do ru buluyorum. Bu kötü sonuç küçük ve orta ölçekli iflletmelerde profesyonel bir sistemin olmamas ndan kaynaklan yor. Bir muhasebe sisteminin veya iç kontrol sisteminin olmay fl. Kadrolaflman n ve bu kadrolaflman n getirdi i görev tan mlar n n netleflmemesi ve de özellikle de Türkiye aç s ndan bak ld nda, bu tür iflletmelerde tek patron veya aile yönetiminin yan nda, özellikle ikinci kiflinin olmas ve bu kiflinin de iflletmedeki bir çok ifli yapmas gerçe i. Bu kiflinin kasaya hakim olmas, çeksenet ifllerine bakmas, banka ifllemlerini ve ödemeleri kendinin yapmas gibi. Genelde de bizim iflverenlerimizin o kifliye fazlaca güvenmesi sonucunda bu anlamda doland r lmayan iflletme yok gibi. Daha geniflletebiliriz ama ciddi bir biçimde böyle bir risk var. En son 2006'da yay nlanan raporda bu riskin artt na dikkat çekiliyor. Hile ile ilgili savaflta yay mlanan araflt rma ve raporlarda baflka çarp c genellemeler de bulunmakta. Bir hilekar n profili hemen hemen ortaya ç km fl durumda. Bütün araflt rmalar bir hilekar n civar nda özellik tafl yabildi ini göstermekte. statistiklere bak ld nda en çok hileyi erkek çal flan yap yor. Evli olanlarda çok daha fazla hile eylemi görülüyor. E itim düzeyi artt kça yap lan hilenin kalitesi art yor. E itim düzeyi artt kça bir çal flan iflletmesine daha fazla zarar verebiliyor. Yafl ilerledikçe yap lan hilenin tutar artabiliyor. Bu araflt rmalarda trajikomik sonuçlar da görülüyor. Sabah ifle çok erken gelip akflam çok geç ç kanlarda hile çok daha fazla görülüyor. Y llar boyunca izin yapmadan çal flanlarda hile daha fazla görünüyor. Bunlar n nedenlerini çok fazla açmaya gerek yok san r m. Mesela soruflturma esnas nda soruflturma yapan n yüzüne do rudan bakamamalar, çok heyecanl olmalar, her an kaçacakm fl gibi durmalar gibi çok çeflitli hilekar özelli i ve belirtisi bulunmakta. C ü n e y t S e z g i n : H i l e n i n gerçeklefltiri lmesi yönünde kullan lan kanallarda bir farkl l k görüyor musunuz? Nejat Bozkurt: ACFE' nin yay nlam fl oldu u son raporlarda havale hileleri diye bir kalem gördüm; önceki raporlarda böyle bir tür yoktu. Bunu ciddi biçimde istatisti e alm fllar. Çok ciddi bir internet hileleri bölümü var. Kredi kartlar hilelerini zaten söylemeye gerek yok. Apayr bir sektör haline gelmifl durumda. Telgraf hilelerine kadar varan çeflitlemeler var. Amerikal lar bilirsiniz. Çok ayr nt ya kadar girip ifli sistematik bir flekilde ele al rlar. Tabi ki internet eylemleri ciddi bir biçimde finans sektöründe ön planda yer almakta. lginçtir, e itim sektörü hile riskinde son s rada yer al yor. Görev tan m olarak hile denetçili inin yan nda bir de bat ülkelerinde ad na adli muhasebecilik diyebilece imiz bir meslek geliflmifl durumda. Bu adli muhasebecilik olarak geçiyor, ama ayn adli t bb n yapt klar n n bir k sm n yap yorlar. Binlerce bu iflin sertifikas n alm fl olan insan var. Bunlar suç bilimi üzerinde uzmanlaflm fl insanlar. Cüneyt Sezgin: O zaman smail Bey'le de ayn kapsamda devam edelim. Son e ilimler nelerdir. Boyutlar nda art fl var m? smail Özkan: Daha önce de söyledi im gibi nüfus cüzdanlar, sürücü belgeleri, kredi kartlar, banknotlar, pasaportlar, trafik tescil belgeleri, noter-muhtar belgeleri gibi her tür belge benim uzmanl k alan ma giriyor ve bu belgelerde her fleyden önce standartlar n belirlenmesi gerekiyor. Standartlar belirlenmeden size ibraz edilen bir belgenin tamamen ya da k smen sahte oldu unu bilemezsiniz. Sahtecilik türlerini çok iyi anlamak laz m ki bu tabirlerin ne anlama geldi ini anlayal m. Belgelerde öncelikle devletin büyük bir ciddiyetle standardizasyon sa lamas gerekiyor. Nas l ki banknotlarda standart unsurlar var ve bunlardaki de ifliklikleri görevliler alg layabiliyorsa di er belgelerde de bir standarda gidilmeli ve bu standartlar özellikle görevlilere ö retilmelidir. Geliflmifl ülkelerde

11 13 AYSBERG kullan lan kimlik belgelerindeki standartlar n uzun süreler ciddi de ifliklikler olmadan kullan ld n görürsünüz. Hemen hemen ayn klifleleri ve ayn güvenlik unsurlar n kullan rlar ki bunlarda bir de iflme oldu unda devletin veya güçlü finansal kurumlar n bast rd materyaldeki de iflimi, belge kontrolüyle görevli kifliler anlayabilsin. Belgelerde tümüyle sahtecili in önlenmesinde standartlaflma çok önemli; maalesef Türkiye'de bu konuda kötü bir deneyim söz konusudur. Sürücü belgelerimiz 20 y ldan uzun bir süre özel firmalar taraf ndan ve serilere göre de iflen kliflelerle bas lm fllard r. Serilere göre de iflen matbu bas m özeliklerini b rak n, matbu bas m özellikleri birbirlerinden farkl üç ayr R ve üç ayr Z serisi bulunmaktad r. Z serilerinin ikisi özel flirketlerce, di eri de darphane taraf ndan bas lm flt r ve bu seriler birbirlerinden farkl özellikleri haizdir. Darphane bask lar nda bir standart mevcut olup bir serideki güvenlik unsurlar di er serilerde de mevcuttur. Standartlaflma neyi sa l yor; personeliniz önüne koyulan belgeyle orijinal olan belgeyi karfl laflt rma flans na sahip oluyor ve tespit etti i tek bir farkla belgenin sahteli inden emin olabiliyor. Nüfus cüzdan nda bilinçli bir uygulama olup olmad - n bilmiyorum ama 1990 y l ndan sonra tek bir klifleye ait özellikler görülmektedir ve bu sayede belge kontrolü ile görevli kiflilere büyük bir avantaj sa lanm flt r. E er siz personelinize kliflenin özelliklerini lay k yla anlat rsan z yap - lacak en ufak de iflikli i anlama yetene i kazanabilecektir. Devletin ve güçlü finans kurumlar n n bafl nda bulunan insanlar n, belge standardizasyonun önemini kavram fl olmalar gerekiyor. Sahtecili i önlemede ilk ad m standardizasyondur ve bunun yolu da e itimden geçer. Sürücü belgelerinde serilere göre farkl matbu bas m özelliklerinden kaynaklanan kar fl kl gidermek için her seriye göre matbu bas m özelliklerini belirleyip, seriye göre kart n ön yüzündeki s n f hanesini gösterir tablolar haz rlanmak zorunda kal nm flt r. Adli bilimler alan nda görev yapanlar bir suç ifllenmesi sonras nda olay yerini inceleme, olay yerindeki maddi delillerin toplanarak de erlendirilmesiyle suçun ne oldu unu ve gerçek suçluya ulafl lmas na çal fl rlar. Belgelerdeki güvenlik özellikleri ve sahtecilik konulu e itimlerle suçun önlenmesini, yada büyümesini önleyici bir misyon üstlenip bir anlamda önleyici bir hizmet yapmaya bafllad k. Bu e itimlerin öncesinde suça kar flan insanlar n üzerinden ç kan belgeler bir de belgeleri incelensin diye laboratuara gönderilirdi; flimdi ise sahte belge hamilinin baflka suçlara kar fl p kar flmad araflt r labiliyor. Bu mükemmel bir de iflim. Bilindi i üzere, hekimlikte koruyucu ve tedavi edici hekimlik var. Tercih edilen tabii ki koruyucu hekimliktir ve insanlar n hasta olmamas için önlemler al nmas önerilir. Bizde de suçun büyümeden bafl nda önlenmesi çok önemli. Bir operasyonun yetkilisine, gifle görevlisine gördü ü belgenin sahte oldu unu anlama yetene i kazand rd n zda kiflisel aldanman n ve sonras nda trilyonlarca kurum zarar - n n önüne geçebilirsiniz. Cüneyt Sezgin: Önlemler taraf na da girmifl ol-

12 14 AYSBERG Haflim Ifl k, CIA, CFE, Fortis Bank dunuz. Bunlar birlefltirip son zaman da gördü- ümüz e ilimleri hem de smail Bey'in bafllatt - önlemler konusuna devam edelim. Buyrun Haflim Bey Haflim Ifl k: Bu bölüme bafllamadan önce say n hocam z n da söyledi i gibi sahtekarl n nereye gitti i ile alakal çeflitli araflt rmalar var. lk turda bahsetti im PWC'nin taraf ndan yap lan araflt rmalardan sonuncusuna iliflkin rapor 2005 y l nda yay nland. Çok ilginç ve dikkat çekici baz sonuçlar var bu raporda. zninizle k saca özetlemek gerekirse; genel itibariyle dünyada sahtekarl n hem tutar anlam nda hem adet anlam nda ciddi bir art flta oldu unu gösteriyor bu araflt rma. Bu çal flmaya kat lan flirketlerin %45'i en az bir kere sahtekarl k olay yla karfl karfl ya kalm fllar son iki y l zarf nda. Bir önceki döneme göre bu sonuç %8'lik bir art fla iflaret ediyor. fiirket bafl na ortalama 8 olan vaka say - s 12-13'e yükselmifl. Tabi bunlar tespit edilebilenler. Bir de tespit edilemeyenler var. Rapora göre tüm sektörlerde yaflan yor sahtekarl k olaylar. Her kategorideki art fl da yükseliyor. Sahtekarl klar en çok yafl aras erkekler taraf ndan iflleniyor. E itim artt kça da sahtekarl kta kullan lan yöntemlerin karmafl kl ve teknik boyutu art yor. Cüneyt Sezgin: Burada araya girip bir fley sormak istiyorum. Bu çal flmalar sahtekarl n nedenlerine de de iniyor mu? Ekonomik nedenleri de var m? Ekonominin büyümesinin ötesinde bir büyüme arz ediyor mu? Kültürel nedenler mi var? Haflim Ifl k: Benim bu soruya verece im cevap, içinde bulundu un sektördeki trendi analiz etti- imde, temel olarak toplumdaki harcama ve tüketim trendindeki yükselme ve insanlar n daha rahat bir yaflama h zl bir geçifl imkan aramas fleklinde olacakt r. Tüketim h z n n artmas, daha fazla paraya ihtiyaç duyulmas na, fazla para ihtiyac da bunu kolay ve h zl elde etme arzusunun kamç lanmas na neden oluyor. nceledi- imiz bir çok olayda sahtekarl n, afl r harcamalar n finansman için yap ld n görüyoruz. De iflik sektörlerdeki arkadafllar m zla da yapt - m z sohbetlerde genel itibariyle zimmet fiilinden bahsediyorsak esas gerekçenin bu oldu u görülüyor. Di er taraftan çok ciddi organize olmufl flebekeler ve çeteler çal fl yor. Çok da farkl maskeler arkas nda çal fl yorlar. Kredi kart sahtekarl son dönemde en fazla art fl gösteren kategorilerden birisi iken bir di eri de internet bankac l sahtekarl klar. Biz bir araflt rma yapt k ve flunu gördük: Merkezi Rusya olan bir çete elektronik posta göndermek suretiyle üniversite ö rencilerine ulafl yor. Ö rencileri sizleri finans müdürü yapaca m diye ikna ediyor. Ö rencilere bir hesap açmas n ve hesaplar na gelen paralar n %80'inini kendilerinin belirleyece i bir kifliye göndermelerini istiyorlar. Çok meflhur olan bir üniversitemizin çok say da son s n f ö rencisi bu sahtecili e kurban gittiler. Bakt m z zaman insanlar n çok çabuk ve kolay para kazanmak istemelerinin önemli bir etken oldu unu görüyoruz bu olayda da. Bahsetti imiz araflt rma sonuçlar na göre, sahtekarl k yaflanan flirketlerin eskiye nispetle sahtekarl yapan kifliyi iflten atmak yönünde aksiyon ald klar n görüyoruz. Bu asl nda ilginç bir geliflme. Çünkü eski anketlerle karfl laflt rd m zda genelde sahtekarl gerçeklefltiren kifliler iflten atm yorlard. Özellikle yönetim kademesinde bir sahtekarl k söz konusu ise bunu flirketin kendi içinde halletmesi, kiflinin görev de iflikli ine gitmesi gibi yollar izleniyordu. Bu trend flimdilerde biraz daha sahtekarl yapan kifliyle iliflkiyi koparmak flekline döndü. flten ç karma durumundaki en önemli konu -özellikle bankalarda da bu yaflan yor- flirketin karfl karfl ya kalmas muhtemel olan sayg nl k riski. Bir çal flan n iflten at lmas sonras nda bu bilgi bir flekilde iç ve d fl müflteriler nezdinde yay l yor ve bu tip bir bilginin yay lmas da sayg nl k riskini beraberinde getiriyor. Araflt rma raporundaki son veriye göre de sahtekarl klar n üçte birlik k sm tama-

13 15 AYSBERG men tesadüfen ortaya ç kar lmakta. Bu arada bu raporla ilgili bir di er dikkat çekici husus d a, PWC'nin yapt araflt rmaya göre dünyadaki neredeyse tüm ülkeleri (PWC'nin faal oldu u) kapsama almalar na ra men Rusya ve Türkiye'nin bu raporda yer alm yor olmas. Bunu PWC'den yetkililerle konufltu umda bu ülkelerden al nan verilere göre neredeyse bu ülkelerde hiçbir sahtekarl k yaflanmad gibi bir sonuç ç kmaktaym fl.tabi bunun do ru olmad - n bu ülkelerden birinde yaflayan insanlar olarak biliyoruz. Genel itibariyle kol k r l r yen içinde kal r gibi bir yaklafl m söz konusu flirketlerimizde. Bu flunu gösteriyor; Türkiye henüz sahtekarl kla profesyonel anlamda savaflmak ya da sahtekarl ortaya ç karmakla ilgili uzmanlaflm fl bir meslek dal na sahip olmak için henüz olgunlaflma evresinde. Ama yaflanan geliflmeler gösteriyor ki bu ciddi bir ihtiyaç olarak önümüze ç kacakt r. Cüneyt Sezgin: Tekrar araya girerek bir fley daha sormak istiyorum. Bunlar gerçekten öylemi? Bizler bankalar m zda bunlar ç kart yoruz. Biliyorsunuz bankalarda yerleflmifl teftifl kurulu ifllevlerinden bir tanesi soruflturmad r ve her y l disiplin komitesinden belli dosyalar için belli kararlar al n r. Bununla mücadele konusunda bir standart oluflmad n söylemek ne kadar do ru? Haflim Ifl k: Asl nda bir sonraki gelece im konu oydu. En bafl ndan beri vurgulad m. Finans sektörü bu iflten en fazla darbe alan kesim. Bu sebeple de Türkiye'de sahtekarl k inceleme uzmanl diye tabir edebilece imiz meslek bankalar n teftifl kurullar nda bir ünite olarak tesis edilmifl durumda. Yani özünde teftifl kurullar sahtekarl k inceleme uzmanl n müfettiflli in bir yan fonksiyonu gibi görüyor. Henüz iç denetimin di er sektörlerde yayg nlaflmad n düflündü ümüzde sahtekarl k inceleme uzmanlar n n di er sektörler için çok daha emekleme aflamas nda oldu unu söylemek yanl fl o l m a y a c a k t r. Nejat Bozkurt: Türkiye'de bak ld nda bu iflin en profesyonel olarak gözüken yeri bankalar ve banka müfettiflleri. Ama hile denetimi konusunda banka müfettiflleri bir e itim al yorlar m yoksa olay usta-ç rak, hoca-asistan iliflkisiyle mi ilerliyor? Bat standartlar nda denetçi olmufl insanlar bu konularda çok ciddi ek e itimler a l y o r l a r. Cüneyt Sezgin: Bankac l ktaki uygulamada o Türkiye henüz sahtekarl kla profesyonel anlamda savaflmak ya da sahtekarl ortaya ç karmakla ilgili uzmanlaflm fl bir meslek dal na sahip olmak için henüz olgunlaflma e v r e s i n d e kadar iddial olamayaca m. Bankalardaki müfettifllik kavram belli süre yap lan ve sonra terk edilen bir fley. Bu konuda uzman olup y llar n sadece bu ifle veren bir kitle henüz yok. Ama bazen 8-10 y lda müfettifl olup soruflturma inceleme yapan müfettifller bulunuyor. Bunlar tabii ki e itim al yorlar. Ama daha çok ifl bafl e itimdir. Bat daki anlamda bir sahtecilik veya hileye karfl e itimlerden söz etmemiz do ru de il. Ama sadece usta ç rak iliflkisi de de il. Haflim Ifl k: Ben flunu eklemek istiyorum. Uluslararas bankalar n Türkiye sektörüne girmesiyle birlikte bu alanda çok ciddi de ifliklikler yaflanmaya bafllad. Biz de di er tüm bankalarda oldu u flekliyle teftifl kurulu üyesi olan müfettifller rutin denetim yapt gibi inceleme soruflturma faaliyetlerini de icra ederlerdi. Çok fazla ayr m yoktu bu departmanlar/fonksiyonlar aras nda. Ama yeni yap lanmayla birlikte sahtekarl k incelemeleri ayr bir departman olarak yap land - r ld. Bu bölümdeki insanlar tamamen bu konularda e itim al yorlar ve bu kiflilerin denetim tecrübeleri de var. Cüneyt Sezgin: Eskiden teftiflte hem önleyici anlamda fraudla ilgili çal flmalar vard hem de bir de oradan ç kan sonuçlar n araflt rmas vard. Tek elden yürütülüyordu. fiimdi fraud'u ayr bir departmana koyup, bütün bankada total fraud management dedi imiz flekilde bütün bankada tespit aflamas nda bir birim kurmak ve onlar n sonuçlar üzerinde araflt rmalar yapmak belki teftifl ve hukukun da içinde ayr bir nüve oluflturmak Ama yine de bunlar müfettifl. Bilmiyorum belki farkl olabilir baflka bankalarda ama bir ço u hayatlar na sadece bu tip soruflturma-

14 16 AYSBERG Ali Kamil Uzun, CPA, CFE larla geçirip tamamlamak istemeyecektir. Dolay s yla, sizin dedi iniz anlamda yine olmayacak. Yurtd fl nda gitti imizde bankalarda çal flan dedektif donan ml görmektesiniz. Öyle bir kavram Türkiye'de de yaratmak mümkün; bu iflin uzman olan kifliler bankada istihdam edilebilir ve kendilerine bankac l k e itimi verilir. Ali Kamil Uzun: Bankac l kta uzun y llar bu konu üzerinde çeflitli tecrübeleri olan bir kifli olarak katk da bulunmak istiyorum. Soruflturma uzmanl, hile ve sahtekarl klar incelemek ayr bir tecrübe ve motivasyon gerektiriyor. Karfl - laflt n z olaylar n s kl ile tecrübe aras nda do ru orant l bir iliflki söz konusudur. Uzmanlaflmak, iddia sahibi olmak için inceledi iniz, soruflturdu unuz olay say s ve çeflitlili i size tecrübe kazand r yor. Tecrübenin yan s ra bu konuda motivasyon, beceri sahibi olmak gerekiyor. Teftifl Kurulunda görev yapan her müfettifl ayn zamanda iyi bir soruflturma uzman, hile denetçisi olamaz. Organizasyonda iç denetim faaliyeti tüm süreçlerin belirli dönemlerde ve s kl kta de erlendirilmesine imkan verdi i için iç denetim uygulamas konusunda çok tecrübeli ve beceri sahibi olabilirsiniz. Ancak hile ve sahtekarl klar n s n rl say da inceleme ve soruflturma imkan vard r. Bir de iflin hukuki boyutu var, özel uzmanl k isteyen inceleme ve tespit boyutu var, kriminal inceleme gerektiren boyutu var. Bu nedenle iç denetim birimleri hile ve sahtekarl klarla ilgili özel inceleme uzmanlar ndan yararlanabilirler. Bu çerçevede d flar dan profesyonel destek alarak ya da uzmanlardan oluflan bir ekiple soruflturma ve inceleme çal flmalar n yapmak gerekir. Çünkü muhatap oldu unuz sahtekarl k ya da hile genelde örgütlü bir eylemdir. Ama siz öte yandan buna edilgin tepki vermek durumunda kal yorsunuz. Bu konuda eleman istihdam etmek ve onu uzun süre e itmek, yetifltirmek maliyetine katlanabilirsiniz. Ancak en uygun çözüm ifli uzmanlar yla birlikte gerçeklefltirmektir. Organizasyon içinde koordine eden, liason bir kifli ile organizasyon d fl iflin yetkin uzmanlar ile hile ve sahtekarl k olaylar üzerine çal fl lmas etkili ve rasyonel bir yaklafl m olur. Tecrübelerimiz bu yaklafl m desteklemektedir. Haflim Ifl k: Ben son olarak iki konunun üzerinden geçmek istiyorum. Birincisi, Türkiye'de özellikle finans sektöründe sahtekarl ktaki türlerin yönü nas l de ifliyor, bunun üzerinde durmak laz m. Teknolojideki geliflim do al olarak sahtekarl k usul ve yöntemlerini de etkiliyor. Geçmifl dönemde sahte teminat mektuplar daktilolarda yaz l r ya da fotokopi yoluyla ço alt - l rken bugün daha çok internet arac l yla, sistemlere girmek, flifre ve kullan c adlar n hack etmek fleklinde gerçeklefliyor sahtekarl klar. Ama di er taraftan sahte belge kullanmak suretiyle yap lan sahtekarl da yads m yor olmak gerekir. Bunu smail Bey bafllang çta çok güzel ifade etti. Di er yandan ço u sahte belge kullanmak ve bankac l k sistemine girilmek suretiyle yap lan sahtekarl klarda as l hedef banka de- il. Bu süreçte esas itibar yla reel sektör doland r lmaya çal fl l yor. Ama bu iflin ucu ister istemek bankalara dayan yor. Çünkü düzenlenmifl bir sektörden bahsediyoruz. Yapm fl oldu u her ifllemden dolay yasal anlamda sorumlu tutulan bir sektördür bankac l k sektörü. Parasal hiçbir zarar n olmad hallerde dahi ciddi bir sayg nl k riskiyle karfl karfl ya kal nmas d r söz konusu olan. Bunu da bir flekilde göz önünde bulundurmak gerekiyor. Son olarak da dünyada sahtekarl kla ilgili yaklafl mlar n nas l geliflti ine de- inmek istiyorum. ACFE ad nda USA merkezli bir örgüt var. Uluslararas sahtekarl k inceleme uzmanl enstitüsü diyebilece imiz bir kurum. Bu enstitünün toplam civar nda üyesi var ve bu örgütlenme dünyan n her yan na yay lm fl durumda. Toplam 188 tane flubesi var. Bu flubelerin 84'ü Amerika'da. 8 tane Kanada'da var. Bunun d fl nda da 26 farkl ülkede bu flubelerden kurulmufl. 11 farkl ülkede de flubeleflme çal flmalar yürütülüyor. Biz de Türkiye olarak

15 17 AYSBERG Ocak 2006 tarihinde ACFE'nin Türkiye'deki flubesini kurduk. 10 arkadafl m z bir araya gelmek suretiyle bu örgütlenme çal flmas n tamamlad k. Bu örgüt taraf ndan s navla verilen ve mesle in standartlar na sahip olundu unu gösteren CFE (Certified Fraud Investigation) ismiyle maruf bir sertifika var. Türkiye'de CFE sertifikas na sahip kifli say s 60 civar nda. fiu an Türkiye, Amerika'daki s nav uygulamas n n büyük bir k sm yla d fl nda kal yor. Çünkü söz konusu s - navda Amerikan yerel hukukuna çok yo un bir bölüm ayr lm fl. T DE'nin, CIA s navlar n n lokalize edilmesi ve yayg nlaflmas n sa lamak noktas nda sergilemifl oldu u baflar, ACFE TR çal flmalar nda da bir model olarak kabul edilecek düzeyde. Burada flunu söylemek önemli diye düflünüyorum. Türkiye'de biz her ne kadar iç denetim ve sahtekarl k inceleme uzmanl n bir arada, ayn kavramlar olarak de erlendiriyorsak da -yani mevcutta bu ifllerden birini yapan di erini de yap yor olsa- Amerika'daki yaklafl mda bu ikisi birbirinden neredeyse tamamen farkl iki disiplin olarak kabul edilmekte. Birbirinden ba ms z olmas ilgisiz oldu u anlam na gelmiyor kuflkusuz. Denetim daha çok önleyici önlemlerin tesis edilebilmesi, bunlar n kontrol edilmesi noktas nda faaliyet gösterirken di er yandan da yapm fl oldu u çal flmayla sahtekarl a iflaret eden bulgular ortaya ç karmaktad r. Sahtekarl k inceleme uzmanlar ise bir sonraki aflamada devreye girip, sahtekarl n boyutunu belirleme, karfl karfl ya kal nan riskin boyutunu ve riskin etkilerini ölçmekte, bunu minimize etmek noktas nda baz çal flmalar yürütmekte. Asl nda bir anlamda bakt m zda ard fl k bir süreç devam ediyor. Tabi Türkiye'de bunun için erken oldu unu söylemek yanl fl olmaz diye düflünüyorum. Henüz iç denetim mesle inin tam anlam yla tüm sektörlerde yerleflmesi için bile zamana ihtiyac m z varken sahtekarl k inceleme uzmanl n bundan ayr bir disiplin olarak görmek için henüz erken. Ama mevcut trend flunu gösteriyor ki, Türkiye'de gerek polis teflkilat içerisinde bu konuda (finansal suçlar) yetiflmifl insanlar n zaman içinde bu mesle e katk - lar yla, gerek bankac l k gerekse reel sektördeki iç denetçilerin bu mesle e katk lar yla bu da zaman içinde bir meslek olarak ön plana ç kacak gibi görünüyor. Cüneyt Sezgin: Bundan sonra ne yap lmas gerekir? Ne yaparsak fraudu önleyici fleyler y a p a b i l i r i z? Hilenin getirisi maliyetinden fazla oldu u sürece hile yap l yor. Nejat Bozkurt: Özellikle kendimize de çok fazla haks zl k etmeyelim. Denetim ve denetçi üst e itimi bat da da kanayan bir yara. statistiklere bak yorsunuz hilenin ortaya ç kart lmas nda denetçi türleri üçüncü ve dördüncü s ralarda s - ralarda geliyor. Hele ki ba ms z denetçiler bu konuda daha da baflar s zlar. Hileler öncelikle ya tesadüfen ya da ihbarla ortaya ç kart l yor. Bunun nedeni gayet aç k. Ba ms z denetçi ya da yeminli mali müflavir ayda bir iki kere iflletmeye giderek hilekar yakalayamaz. Kald ki belli teknikler kullanm yorsa bir iç denetçinin bile hilekar yakalamas kolay de il. Hilekar en iyi yan masada oturan arkadafl yakalamakta. Çünkü onun her hareketini görmekte ve dikkat etmekte. Bankac l kla ilgili bir örnek aktarmak isterim. Bir banka üst yöneticisi çok uzun bir süre sonra hileden yakalan yor. 20 milyon Dolar gibi bir paray zimmetine geçirdikten sonra. Bu iflte proaktif yaklafl mlar ve dijital analiz teknikleri uygulayan bir grup gelip, geçmiflin izini sürüyor. Ve flöyle bir ac tablo ortaya ç k yor: Hilekar banka üst yöneticisi dijital analizlerle her an hile denetimine tabi tutulmufl olsayd, hile yapmaya baflland n n ilk ay nda yakalanabilirdi. Ama klasik denetim uygulamas, hile gerçeklefltikten sonra yakalama gibi bir mant kta oldu u için baflar s z olunuyor. Bu aç dan bak ld nda Türkiye'de geride kald m z söyleyemeyiz. Belli denetim programlar kullan larak efl anl denetimler yap lmaya ve teknikler kullan lmaya baflland. Her an tansiyon ölçer gibi hile izlenebiliyor. Bu alanda kullan lan güzel programlar var. Günümüzde bunlar kullan lmad sürece denetim mesle i hilenin gerisinde kalacak. Sizin bir sorunuz vard, Hile niye yap l yor? Bu ifli dünyada birebir çözebilmifl bir düflünce yap s yok. Bir Amerikal Profesörün yazd makale vard. Hilenin getirisi maliyetinden fazla oldu u sürece ve baz unsurlar da destekledi inde çal flan hile yap yor. 1930'lu y llarda ABD'de yap lan bir sosyoloji kongresinde suç nas l ortaya ç kt diye araflt r l yor ve

16 18 AYSBERG sosyal ö renme teorisi ile ortaya ç kt saptan yor. Yani bulundu unuz ortamda hileyi ö reniyorsunuz. Bir muhasebe bürosunda muhasebe yard mc s vergi kaç rmay yan ndaki ustas ndan ö reniyor. Sosyal ö renme teorisi dedi- imiz fley basit bir flekilde bu. ABD de flöyle bir tart flma var, Acaba Enron Skandal ndan sonra al nan ciddi önlemler hile e iliminin azalmas - na neden olacak m? Çünkü 1996'da ABD de hile zarar 400 milyar Dolar la bafllad. 2002'de 600'e ç kt, 2004'te 660 milyar tahmin ettiler. 2006'da 650 milyar civar ndayd. Önlemlerin etkili olup olmad konusunda do rudan bir fley söylemek kan mca zor. Gelir düzeyiyle ve yaflam koflullar ile hile eylemi aras nda do rudan iliflki kurmak zor ve yanl fl olur. Zaten gelir da l m n n iyi oldu u yerde hile az olur gibi bir varsay m olsa herhalde en az hile ABD de olurdu. Ama en fazla hile orada yap l yor. Bir ay kadar önce Ukrayna'da bir üniversitede hile konusunda bir sunum yapt m. Sunum sonras nda yap lan tart flmalarda, bir ö retim üyesi eski rejim döneminde bu gibi olaylar n çok az oldu u fleklinde bir görüfl belirtti. Ben de karfl yan t olarak insan n oldu u her ortamda hile eyleminin yap ld fleklinde bir iddia da bulundum. Ne yaz k ki hile eyleminin düflünce yap s yla, rejimle, gelir düzeyiyle do rudan iliflkisi kolay kurulam yor. Hile öncelikle ihtiyaç veya bir bask dürtüsü ile bafll yor. Yeterli f rsat da bulundu unda hile yap l yor. Sonraki aflamada ihtiyac n z karfl lam fl olsan z da tad n al p devam ediyorsunuz. Ve giderek hile düzeyi yükseliyor. Bir yerde tamam ben doydum art k yapmayay m demiyorsunuz. Cüneyt Sezgin: Bunun nedeni flu olabilir mi? Ö renme f rsatlar daha fazla, yapmak daha kolay Nejat Bozkurt: Evet özünde o var. Ama kitaplarda bir anektod var: Firavunlar da yanlar ndaki insanlar taraf ndan ciddi biçimde doland - Türkiye'de en çok korunan yer kasayken, en az korunan yer depolard r, en fazla zarar da oralardan verilir. r lm fllar. Hatta içi kontrol sisteminin ilk temellerinin Eski M s r'da bu nedenle at ld söylenir. Firavunun mallar n n muhasebesini ayn anda iki ayr kifliye tutturmaya bafll yorlar. Bu kay tlar da belli dönemlerde birbiriyle karfl laflt r - yorlar. Yani bu insano lu firavunu bile kaz kl - yor. Türkiye'de bugün küçük ve orta büyüklükteki iflletmelerde en çok korunan yer kasad r. Kasam z en önemli iflletme varl olarak öncelikle koruruz. Ancak genel olarak bak ld nda en az hile kasadaki para üzerinde yap lmaktad r. Bu konularda iflletmelere yol göstermemiz gerekmektedir. Her üstün ast n n hile denetçisi oldu u sistemler kurmak gerekiyor. Hile türlerine bak ld nda en az yap lan do rudan nakit h rs zl d r. Türkiye'de en çok korunan yer kasayken, en az korunan yer depolard r, en fazla zarar da oralardan verilir. Özellikle belli düzeyin alt ndaki flirketlere bakt m zda envanterini anl k olarak izleyebilen iflletme say s komik denecek kadar azd r. Mal n bilmez, en çok zarar orada verir. En çok hile hangi alanda yap l yor? Hileli ödemeler biçiminde yap l yor. Bu kapsama gider hileleri, bordro hileleri, çek-senet hileleri ve fatura hileleri girmekte. En fazla zarar da fatura hilelerinde görüyoruz. Gider hileleri belli bir düzeyi aflmad kça, çal flan aç s ndan en sa lam hile türü olarak ortaya ç k yor. Bordro hilesi çok say da insan çal flt ran iflletmelerde yap l yor. E er denetim programlar kullan l - yorsa ortaya ç kart lmas kolay. Ama Türk flletmelerinin özellikle fatura hileleri konusunda e itilmesi gerekiyor. Özellikle ç Denetim Enstitüsü'nün firmalara yönelik olarak neleri koruyabilecekleri konusunda yo un e itim vermesi gerekti ini düflünüyorum. flletmelerimizde çok ciddi biçimde hile yap l yor. Cüneyt Sezgin: Bir taraftan da flirketlerimiz fleffaf de il maalesef. Baz fleyleri takip edecek yat r mlar belki de özellikle yapm yorlar. Dolay - s yla bozuk olan bu sistemde bunu sa l kl kurmak çok daha zor. smail Özkan: fieffaf olamama probleminde esas olan asl nda paran n takibi. Mal varl n n takibi. E er bunu devlet takip edebilse flirketlere de bir veri olacak. Belki siz burada personelin maafl na ve gelirine bak p mal varl ndaki ola an n d fl nda art fllar kontrol ederek gere ini yapacaks n z. Nejat Bozkurt: Türkiye'de güzel geliflmelerde var. Kay t d fl l k çok fazlayd ülkemizde. Benim gözlemlerim son y llarda art k iflletme sahipleri

17 19 AYSBERG faturas z mal satman n getirisinden çok zarar - n n oldu unu anlamaya bafllad lar. Çünkü faturas z mal satmaya bafllad n z anda iflletme hakimiyeti azal yor. Son y llarda bu oldukça azald. flletmelerimizde iç denetçi kültürü geliflmedi. ç denetimde gösterge büyük iflletmeler olmamal, afla ya do ru yay lmal. ç denetçi hiçbir fley yapmasa da iflletme de ortada dolafls n yeter. Ayda verece in YTL. Ama senden katkat fazlas gidiyor fark nda olmadan. Küçük ve orta büyüklükte iflletmelerimiz ciddi biçimde canlar yand nda imdat diyorlar. Bizim gibi co rafyalarda can yanmadan harekete geçilmiyor. Cüneyt Sezgin: Nejat Bey siz al nacak önlemlerden de bahsettiniz. Sistemsel önlemler al nmas gerekir, reel sektörün bu konuda daha fazla bilinçlenmesi gerekir. Bafllad n z konuya eklemek istedikleriniz var m? smail Özkan: Belgeler üzerine ve maddi deliller üzerine çal fl yorum biliyorsunuz. Kesinlikle suçun art fl nedenlerinin sosyolojik olarak bilmem mümkün de il. Önleyici hizmet olarak ben her zaman birinci s raya e itimi koyuyorum. nsanlar e itebilir, bir belgede hangi unsurlara bak laca n ö retebilirsiniz. E itimsiz bir personeli gifle görevlisi olarak bafllatman z demek kurtlar n önüne kuzu koymak dolay - s yla gelin bizi aldat n demektir. Operasyon birimlerinde böyle çal flanlar var maalesef. Yani önce e itimle bafllamak laz m diyorum. Sahtecili in ne oldu unu ve çeflitlerini ö retirsek, nelere maruz kalabileceklerini gösterirsek onlar n aldat lmas n n ve ad na çal flt kurumlar n aldat lmas n n önüne geçmifl oluruz diye düflünüyorum. Cüneyt Sezgin: Bu turda tüm bunlar n üzerine toparlay c veya ekleyici baz bilgilerini paylaflmak isteyen kat l mc lar m z varsa o görüflleri alal m. Haflim Ifl k: Sahtekarl önlemek konusunu konufltu umuzda belki flundan bahsetmek laz m: Genel kabul görmüfl bir kanaat vard r. Farkl pozisyondaki iki kiflinin bir araya gelerek gerçeklefltirdi i organize bir sahtekarl hem tespit etmek hem de fark na varabilmek di er türlü yap labilecek sahtekarl a göre geometrik olarak çok daha zor. Buradan yola ç kacak olursak sahtekarl önlemek için yola ç kt m zda önce sahtekarl neyin tetikledi ini ortaya koymak gerekiyor? Bunu s n fland r rken üç faktörden bahsettik. Birisine f rsat, di erine bask ya Prof. Dr. Nejat Bozkurt, Marmara Üniversitesi da dürtü, di erine de meflrulaflt rma dedik. Bunlardan bir tanesi yönetimin, organizasyonun yap s yla özellikle önlenebilecek oland r, o da f rsatt r. Yani biz bir flekilde sahtekarl k yap lmas - na f rsat tan mayacak olursak en az ndan sahtekarl n üç ana motivatöründen/tetikleyicisinden birini ortadan kald rm fl oluruz. Bunu yapman n yolu da herhalde riski hem olas l n hem de meydana getirecek zarar n büyüklü ü anlam nda de erlendirmek, riski önleyici baz önlemler almak, Nejat Hoca'n n ifadesiyle bunun ortaya ç kma ihtimalinden flüphelenildi i anda gerekli bildirimleri yapmakla olacakt r. Yan nda oturdu unuz kifliyi bir flekilde kontrol alt nda tutabiliyor olmak önemli bir husustur. Risk önleyici önlemleri al rken de yap lmas gerekenleri; risk envanteri haz rlamak, geçmiflte edinilmifl olan tecrübe ve bugün itibariyle var olan durumun de erlendirilmesini yapmak, nelerin yanl fl gidebilece i ve bunlar n önlenip önlemeyece ini saptamak, bunlar n çözümü için hangi yollar n tercih edilece i belirlemek suretiyle bir risk envanterinin haz rlanmas fleklinde s ralayabiliriz. Bu öz de erleme sonras nda da organizasyon yap s içindeki de iflikliklerin yap lmas, riski önlemede yönetimin sorumlulu u ya da flirketin kendi iç bünyesinde alabilece i pro aktif önlemler olarak ifade edilebilir. Nejat Bozkurt: Çok ciddi biçimde denetçilerin ve iflletme yöneticilerinin smail Bey'in uzmanl k alanlar na ihtiyaçlar var. Bat da bu iflliyor ama, Türkiyede'de ihtiyaç var. smail Özkan: Banka denetim aç yönünden

18 20 AYSBERG inceledi im olaylardan birinde; bir bankan n ihtiyaçlar tafleron bir firma arac l yla al n yor. htiyaç duyulan her mal için talep banka taraf ndan bu firmaya yap l yor. Tafleron firma kendisine fatura karfl l sat lan mal %10'luk bir kâr koyup bankaya yeniden fatura ediyor. Buraya kadar bir problem yok. Ancak tafleron firma, bankan n ihtiyac olan mal sat n ald firmalar n kesti i faturalar üzerinde bilgisayar ortam nda mebla yükseltmek suretiyle de ifliklik yaparak, de ifliklik yapt fiyat n üzerine %10 koymak suretiyle bankay doland r yor; trilyonluk bir sahtecilik olay Haflim Ifl k: Bu bahsedilen önlemleri ald n zda bu hem kendi içinizde bir sahtekarl n ortaya ç kmas nda bir önlem hem de d fltan gelecek olan sald r lar n önüne set çekmek için bir araç olabilecektir. Gifleden yap lacak ödeme için uzman onay n gerekli k lmak, ödemeyi yapacak gifledeki personelin olas tecrübesizli- inden ortaya ç kacak riski azaltmak için bir önlemdir. Kuflkusuz her ifllem için ikinci bir yetkili personel kullanmak ciddi bir ek maliyet getirebilir. Ancak belirli ve yüksek bir tutar n üzerinde yap lacak ödemelerde bu önlemin al nmas hem etkinlik hem de verimlilik anlam nda fayda sa layacakt r. Örne in kasada gerçeklefltirilecek birim paral k para çekme, para yat rma veya havale ifllemleri için bir müflteri geldi inde 3-5 ayl k bir personelin tek bafl na ifllemi yap p tamamlamas yerine, bir yapan-onaylayan sitemini kurarak ikinci bir gözle bu ifllemin tetkik edilmesini sa lamak sahtekârl önleme anlam nda al nacak proaktif önlemlerden birisi olarak de erlendirilebilir düflüncesindeyim. smail Özkan: Asl nda ikinci eleman n da e itime ihtiyac var. Aralar ndaki tek fark y l fark. Birinin bilmedi- ini di eri daha fazla y lda bilmiyor asl nda. Daha fazla süre çal flm fl olmas sahtecili i önleme yönünden pek fark yaratm yor. Alttaki adam bu sorumlulu u sadece baflkas yla paylaflm fl oluyor. Cüneyt Sezgin: Nejat Bey sizin son sözlerinizi alal m. Nejat Bozkurt: Hepinize teflekkür ederim her fleyden önce. Y llard r hile laf n n geçti i yerde konufluyoruz, bir fleyler aktarmaya çal fl yoruz. 4 y l önce Marmara Üniversitesi, BF de denetim yüksek lisans program açt k. Program tamamen denetim derslerine yönelik. O zamana kadar ders olarak okutulmam fl bir çok konuyu programa koyduk ç kontrol dersinden tutun, hile denetimi ve faaliyet denetimi dersine kadar tamam var. Ciddi biçimde insan kayna yarat yoruz diye düflünüyorum. Sonuçlar n da güzel bir biçimde ald k. Gündüz ve akflam programlar nda ö renci say m z 50'ye yak n. Cüneyt Sezgin: Sadece bankac lar m yoksa baflka sektörlerden de var m? Nejat Bozkurt: Herkese kap m z aç k. Gündüz bölümüne çal flmayan, belli konularda lisans e itimi alm fl, yabanc dil bilen arkadafllar almaya çal fl yoruz. Çal flan kiflileri akflam program nda de erlendiriyoruz. Birçok kaynak yabanc dilden okutuluyor. yi bir fley yarat ld. Nerdeyse mezunla-

19 21 AYSBERG r n %60-70'ini büyük denetim flirketleri ifle al - yor. Bankalarda yeni kurulan birimlerden bir hayli ra bet oldu. Mümkün oldu u kadar hile konusunda yüksek lisans ve doktora tezleri yapt r yoruz. Oldukça birikim olufltu. Ama bu alanda en önemli görev yine ç Denetim Enstitüsü'ne düflüyor. Baflka bir birim akl ma gelmiyor olay al p götürebilecek. smail Özkan: Ben de çok teflekkür ediyorum. 24 y ld r sahtecilik olaylar yla ilgilenen biri olarak bu toplant ya davet edilmem beni onurland rd. Elimden geldi ince ben de bu sektöre e itmen ve ayr ca yarg organlar m za bilirkifli olarak yard mc olmaya çal fl yorum. nsanlara gerçek sahtecilik olaylar ndan örnekler vererek belge kontrolünde bir bilinç oluflmas na çabal - yorum. Yine yanl fl önyarg lar n yayg n oldu u (imzan n ne oldu u, nas l at lmas gerekti i, sahtecilik teknikleri) hususunda bilgilendirme çal flmalar yap yorum. Bu konularda düzenlenecek di er toplant lara kat lmaya ve destek vermeye haz r m. Cüneyt Sezgin: Biz de çok teflekkür ederiz. Asl nda daha fazla ifllemek gerekiyor. Çünkü son zamanlarda daha fazla önem kazanmaya bafllad. Ali Kamil Bey sizin görüfllerinizi de alal m. Ali Kamil Uzun: Ben her fleyden önce davetimize kat l m gösterdi i için tüm kat l mc lara T DE ve dergimiz ad na teflekkür ederim. Hile denetimi konusunda uzman kabul etti imiz kifliler olarak iç denetim dergisi ad na sizleri bir araya getirme arzusundayd k; bizleri k rmay p geldiniz teflekkür ederiz. Benim son bölümde ifade etmek istedi im bir kaç husus var. Hepimizin kabul etti i gibi hilenin önlenmesi konusu bir fark ndal k, bilinç yaratma konusudur. Ülke düzeyinde kurum ve birey düzeyinde bir fark ndal ktan söz ediyoruz. Konuyu biraz daha açmak gerekirse, hile ve sahtekarl k olaylar içinde birçok pay ve menfaat sahibi oldu unu görüyoruz. Belki hilenin bafl aktörü siz olmayabilirsiniz, içinde yer almam fl olabilirsiniz, eylemle iliflkiniz olmayabilir ama bu hile sizin yak n çevrenizde veya ait oldu unuz kurumda gerçekleflti i takdirde çok yönlü pay ve menfaat sahiplerini ilgilendiren bir durum ortaya ç kmaktad r. Olay, müflterilerinizden ya da çal flanlar n zdan kaynaklanabilir, sat c lar n zdan veya tedarikçilerinizden kaynaklanabilir ya da iflletme sahibinden kaynaklanabilir. Bu nedenle, hile ve sahtekarl k olaylar bana dokunmayan y lan bin yaflas n diyemeyece imiz bir konudur. hmallerinizden Hile konusunda önleyici olmak için fark ndal k yaratma ve e itim önem t a fl m a k t a d r. kaynaklanabilir ya da istemeden görgü tan olmuflsunuzdur. Bu yüzden hile ve sahtekarl klar önleme konusunda öncelikle konuyu temel bir yurttafll k sorumlulu u ile ele al p bu konuda ülke ve kurum düzeyinde fark ndal art rmak laz m. Di er bir husus ise hile ve sahtekarl k eylemleri; yetkin ve zekice yöntemlerle gerçeklefltirilen genellikle örgütlü eylemlerdir. Bu nedenle e itim ve bilgilendirme, iletiflim ve kurumlar aras iletiflim önem tafl maktad r. Türkiye ç Denetim Enstitüsü ve onun mesleki yay n organ iç denetim dergisi olarak bu say m z n dosya konusunu bu nedenlerden ötürü hile denetimine ay rd k. Bunu bir bafllang ç olarak kabul edebiliriz. Dergimizde sürekli makaleler, yaz lar ve söyleflilerle bu çabalar m z sürdürece iz. Türkiye ç Denetim Enstitüsü'nün düzenledi i Türkiye ç Denetim Kongreleri de bu çabalar m za destek verecek platformlar teflkil edecektir. Son olarak bir hususa daha dikkat çekmek istiyorum. 30 y ll k profesyonel meslek hayat m n 28 y l denetim üzerine tecrübelerle dolu olarak geçti. Özellikle soruflturma müfettiflli i konusunda çok çeflitli çal flmalar m oldu. Edindi im tecrübe içinde olay yeri incelemesinin soruflturma konular nda kritik baflar faktörlerinde biri oldu unu söyleyebilirim. Olay yerinde her detay dikkate almak ve de erlendirmek önem tafl maktad r. Aksi takdirde sonuca ulaflma olas l n z zay fl - yor. Di er bir husus ise hile ve sahtekarl klar inceleme sab r ve hedefe odaklanma gerektirmektedir. Sonuç olarak e itim, motivasyon ve konunun uzmanlar yla iflbirli i yap lmas kritik baflar faktörlerini oluflturuyor. Bu iflin uzmanlar n n sorumlulu unda olan bir di er konu ise T DE gibi ulusal ve uluslararas mesleki örgütlenmelerini sa lamakt r. Cüneyt Sezgin: Ben de birkaç konuda görüflümü paylaflmak istiyorum. Kiflisel kanaatim, fraud insanl k tarihi kadar eskidir. Gerçeklefltirilenlerin yan s ra giriflimde bulunulanlar ve hatta ak ldan geçirilenler bile bununla ilgili davran fl kal plar n n dikkate al nmas n gerektiriyor. Tür-

20 22 AYSBERG kiye'ye haks zl k etmeyelim. Her ne kadar bu konuda yurtd fl nda uzmanl klar bize göre daha fazla geliflmifl olsa da konu, dünya için de yeni bir konu. Bu konudaki tart flmalar fark ndal n artt ve tart flmalar n ivme kazand yönünde. Geçenlerde yine bir yuvarlak masa toplant s na kat ld m Avrupal bankac larla birlikte, herkesin sorunlar birbirinin benzeriydi. Ama farkl olan, anlat lanlara göre hem hile say s ve boyutu olarak bize göre daha fazla. Buna birçok faktörü gerekçe gösterilebilir. Fraud rakamlar art yor mu artm yor mu benim bu konuda kuflkum var. Çünkü mali piyasalar çok h zl büyüyor. Türkiye'deki kredi baflvurular ndaki kay plarla kredi hacminin ne kadar büyüdü ünü karfl laflt r rsak belki orant sal olarak reel anlamda geriledi ini bile görürüz. fiuna gerçekten kat l yorum; biz burada kendimiz bildi imiz için mali sistemi tart flt k ama reel sektörde çok daha fazla ihtiyaç var. Gerek sistemin kendi yap sal nedenleri, gerekse de flu ana kadar koyulan tercihler, e itim konusundaki eksiklikler sonucunda bence bundan sonra çok daha fazla odaklanmal. E er mali sistemde önleyici araçlar üzerine odaklan lacaksa daha çok reel sektörde fark ndal k yaratma, bilinçlendirme, e itim çal flmalar na yönlenilmesi gerekiyor. Orada buna daha çok ihtiyaç var gibi görünüyor. Burada daha çok önleyici önlemlerden bahsettik. Her kurumun kendi boyutuyla paralel olarak bir fraud konusundan ne anlad n, çal - flanlar na anlataca politikalar olmas laz m. Önce bunun belirlenmesi laz m. fiirket yar n öbür gün flunu bilmeli; Bir tedarikçi olarak ben faturay fliflirsem sadece bu bankan n iflini kaybetmekle kalmam beni savc l a verirler, sektörde itibar m zedelenir, her yerde duyulur v.s. Çal flanlar m za ve paydafllar m za aktaraca - m z bir anti fraud duruflumuz olmas laz m. Ve tabii ki ne yaparsak yapal m insanlar n küçük de olsa bir bölümü, hele bir de iflleri kolaylaflt r l rsa, fraud e ilimi gösterebilir. Onlara karfl da birçok çözümler getirmeliyiz. Bu konuda genel bilinçlendirme, fark ndal k yaratma ve e itim çok önemli. Bence bat da örneklerine rastlad m z gibi hem reel sektörü hem de mali sistemi bilinçlendirici konferanslar, e itimler yap lmas, araflt rmalar ç kmas gerekir. Bunlar n çeflitli bankalar n veya devlet kurumlar n n görevi olmaktan ç k p, daha genifl bir kesim taraf ndan bilinen ve daha iyi uygulanan çözümler haline dönüflmesi gerekir diye düflünüyorum. Yine iç denetim dergisi bir bafllang c yapm fl oldu. Bu konuda bu tarzda yap lm fl bir çal flma yoktu. Bu bir bafllang ç olsun inflallah. Kat ld - n z için teflekkür ediyorum.