Bilgilenme hakkınızı kullanın: Yeterince bilgilenmeden asla doğru karar veremezsiniz. Hazırlayan: Prof. Dr. Tevfik ÖZLÜ

Transkript

1 SİGARA HAKKINDA BİLMEK İSTEDİKLERİNİZ Bilgilenme hakkınızı kullanın: Yeterince bilgilenmeden asla doğru karar veremezsiniz Hazırlayan: Prof. Dr. Tevfik ÖZLÜ 1 GİRİŞ Rivayet olunur ki, devekuşu avcıyı görünce kaçmaya davranmak yerine, başını kuma gömmeyi yeğlermiş. Böylece avcıyı görmez olur ve kendisini güvende hissedermiş. Bu davranışıyla, savunmasız bir halde tüm gövdesini avcıya hedef ettiğini akıl etmezmiş. Sigaranın hayatınıza kast eden, geleceğinizi riske eden tehditleri karşısında siz nasıl tepki vereceksiniz? Sizin öykünüz hangisi? 20 yıldır sigara kullanıyorum. Birkaç kez bırakmayı denedim, ama yapamadım. Sağlığım için endişeliyim. Bizim ailede kanserden ölenler pek çok. Babam akciğer kanserinden öldü. Amcamda kalın barsak kanseri vardı. Benim de sonum kanserden mi olacak? diye korkuyorum. Fakat stresim çok. Bir türlü sigarasız yapamıyorum.

2 2 Çok sigara içiyorum. Beni en çok üzen tarafı kokusu. Bu koku üzerime siniyor. Eşim ve bazı samimi dostlarım, zaman zaman çok ağır sigara kokuyorsun, bu kadar içme diyorlar. Sosyal çevresi geniş bir insanım. Kalabalık ortamlarda, kalburüstü insanlarla bir arada bulunuyorum. Bu kötü kokudan dolayı çevremdekilerin benden iğrendiklerini düşünüyorum. Bu, benim psikolojimi bozuyor. Kendimi kötü hissediyorum. Sigara yüzünden işyerimde huzurum kaçtı. Bir odada 4 arkadaş çalışıyoruz. İkisi sigara kullanmıyor ve bizden odada sigara içmememizi istiyorlar. Aslında haklılar. Hele birisi, astım hastası ve rahatsız olduğunu anlıyorum. Bir arkadaşımız daha sigara kullanıyor, ama o işyerinde içmiyor. Oysa ben sigarasız yapamıyorum. Bana çok kızıyorlar. Amirime çıkıp, beni başka bir yere vermesini istedim. Bu mümkün olmadı. Ben kimseyi rahatsız etmek istemem. Bugün içmeyeyim diyorum, ama bir bakıyorum iş sırasında stresten farkına bile varmadan sigaramı yakmış buluyorum kendimi. Uluslararası bir medikal firmanın Türkiye deki yöneticisiyim. Kısa sürede şirketimi Avrupa da ikinci duruma getirdim. Bu başarımız çok ilgi çekiyor. Bölge ülkeleri üzerinde bir yöneticilik teklifi aldım. Bu benim için bir onur. Ancak, sigara kullanıyor olmaktan ötürü kendimden çok utanıyorum. Şirket toplantılarında, hele oturumlar uzayınca çok kötü oluyorum. Tuvalete kaçıp bir iki nefes sigara çekip dönüyorum. Bu durumumun anlaşılacağından tedirgin oluyorum. Zaten kokusundan bile belli oluyor. Madde bağımlısı, iradesine hakim olamayan zavallı bir kişi konumuna düşmek, kariyerime çok zarar verebilir. 34 yaşındayım. Sürekli spor yapıyorum. Fazla kilom yok. Sağlıklıyım da. İki ay önce top oynarken göğsümde bir ağrı oldu. Bir süre dinlenince geçti. Ancak, üç gün sonra koşarken aynı ağrı tekrarladı. Hastaneye gittim. EKG çektiler, Kas ağrısıdır. Bir şeyin yok dediler. Ancak daha şiddetli bir şekilde üçüncü kez tekrarlayınca, bir kardiyoloji hekimine gittim. Eforlu EKG yaptırdım. Ardından anjiyo yapıldı. Maalesef kalp damarlarımda bir daralma varmış. Zaten, ailemde bir çok kişi kalp hastası. Doktor, derhal sigarayı bırakmamı söyledi. Yeni işe aldığım bir eleman çok sigara içiyor. İş görüşmesinde, maaşını yükseltebilmek için benimle epey mücadele etti. Ailesinin ne kadar muhtaç olduğunu, giderlerini anlattı durdu. İşe girdikten sonra anladım ki, günde iki paket sigara kullanıyor. Bu da, aylık gelirinin beşte biri demek oluyor. Yoksul bir kişi nasıl olur da bu kadar bir parayı havaya üfler? Bu çelişki ona olan güvenimi sarstı. Geçen işyerimde yangın çıktı. Bereket versin, bekçi erken fark etmiş ve büyümeden söndürüldü. Araştırdığımızda çöp sepetinden başladığını gördük. Sanıyorum tam söndürülmeden çöpe boşaltılan izmaritlerden biri neden oldu. Her şeyimi kaybedebilirdim, verilmiş sadakam varmış. Bir araştırma yaptım. İşyerimdeki elemanların yarıdan fazlası sigara kullanıyor. O güne kadar, bu beni hiç ilgilendirmezdi. Şimdi hiç aklımdan çıkmıyor. Birisinin unuttuğu bir izmaritten bütün servetimi yitirebilirim. Beş yaşında bir oğlum var. Geçen, kül tablasında bıraktığım yarım sigaramı içerken gördüm. Çok suçlandım. Ben tiryakisiyim, ama sigaranın ne kötü bir alışkanlık oluğunu da biliyorum. Çocuğumun sigara kullanmasını hiç istemem. Ama, o da ne görüyorsa ona özeniyor.

3 3 Gelin kendinize bir iyilik edin! Sigara bıraktırma konusunda çalışmalar yapan bir hekim olarak, bize başvuran tiryakilerin aktardıkları arasından alıntıladığım yukarıdaki ifadeleri dikkatinize sunuyorum. Bunlardan biri sizin öykünüz olabilir. Yada, sizin bambaşka bir öykünüz vardır. İster mutlu içici, isterse bırakmayı düşünen bir tiryaki, isterse de yeni bırakmış geri dönerim korkusu yaşayan veya bir çok defa bırakmayı denemiş ama becerememiş biri olun, bu kitabı okumak kararında iseniz, yaşamınızda çok önemli bir dönüm noktası oluşturabilme şansını elinizde tuttuğunuzu söyleyebilirim. Ya şimdiye kadar olduğu gibi sizin geleceğinizi yakından ilgilendiren bu konuda söylenenleri duymazlıktan gelip, önemsemeyerek adeta bir deve kuşu psikolojisiyle başınızı kuma gömmeye devam edeceksiniz. Ya da kendiniz için yapabileceğiniz bir iyilik olduğunu fark edip gecikmeden yani sigara sizi terk etmeden siz onu terk edeceksiniz. Sizin sigarayı dost edinmeniz onun sizi dost edindiği anlamına gelmez. Hiç ummadığınız bir anda yıllardır yanı başınızdan ayırmadığınız bu sözde dosttan bir darbe yiyebilirsiniz. Ve o zaman her şey çok geç olabilir. Üstelik bu kitapta yazılanları okumak için sigarayı bırakma kararlılığında olmanız da gerekmez. Konu hakkında bilinmesi gerekenleri öğrendikten sonra, daha sağlıklı kararlar vereceğiniz muhakkaktır. Bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olmak, hepimiz için geçerli bir handikaptır. Şimdiye kadar hiç sigara içmedim diyenlerdenseniz eğer, sizi kutluyorum. Ne var ki, çevrenizde sevdiğiniz, değer verdiğiniz nice tiryaki dostlarınızın olduğunu tahmin etmek güç değil. Onlara bir iyilik etmek isterseniz, yine elinizdeki kitap, bunun en iyi yolunu size öğretecektir. Unutmayalım ki sigara kullanan bir kişinin, sağlığı için sigarayı bırakmaya eşdeğer bir başka iyilik yoktur. Bedelini ödemeye hazır mısınız? Kuşkusuz, sigara içmek kişinin kendi hakkında vereceği bir karardır. Sonuç ne yönde olursa olsun, kimsenin buna bir diyeceği olamaz. Sigaraya karşı olmakla birlikte, sigara içme özgürlüğünün savunucusu olduğumu başta ifade etmek isterim. Ancak insan, verdiği kararlar ile yapıp ettiklerinin sorumluluğundan kaçamaz. Ben bunu öğrencilerime lokantaya giren aç bir adamın durumuyla örneklendirerek anlatıyorum. Size gösterilen masaya oturduktan sonra siparişinizi almak üzere bekleyen garsona, menu listesinde gördüğünüz her bir çeşiti sipariş edebilirsiniz. Tercihlerinizde tamamen özgürsünüz. Size bu konuda kimse bir şey demeyecektir. Ancak size, yine de ödeme gücünüzü dikkate alarak siparişte bulunmanızı öneririm. Çünkü, çıkışta önünüze konacak faturayı ödeyecek olan sizsiniz. Bundan kaçmanız mümkün değildir. Sigara içmenin bedelinin bir gün kendisinden tahsil edileceğini hatırlatmak, kişilerin böyle bir faturayla karşılaştıklarında gösterdikleri tepkileri en yakından izleyen biz hekimlerin bir görevi olsa gerek. Zira sıkı içicilerin bile sigaranın zararları konusunda yeterince bilgi sahibi olmadıklarını, bazı konularda bilgilenseler de bunların önemini kavrayamadıklarını yakından biliyorum. Neden mi? İçtikleri sigaraya bağlı herhangi bir amansız hastalıkla yüz yüze geldiklerinde gösterdikleri tepkilerden. Bugüne kadar "Ne yapalım, ben böyle olacağını zaten biliyordum, sigara içtiğim için felç olmam, kalp krizi geçirmem, kanser olmam doğal. Ben buna hazırdım. Sigara için buna değerdi, pişman değilim" diyen bir hasta ile hiç karşılaşmadım. Bana gelenlerin hemen hepsi, yaşadıkları talihsiz olayı, hastalığı veya sakatlığı kendilerine yakıştırmayan, kabullenemeyen kişilerdi.

4 4 Hastalarımın gerçeği öğrendiklerinde yaşadıkları sarsıntı, çektikleri acı, duydukları pişmanlık beni bu kitabı yazmaya zorlamıştır.

5 5 2 TARİHÇE Bazen sigara karşıtları olarak hepimizin yapmaya çalıştığı şeyin, "birisi" tarafından kuyuya atılan taşı çıkarmaya çalışmak olduğunu düşünüyorum. Bu denli zararlı bir alışkanlığı dünyanın başına saran Christopher Columbus için siz olsaydınız hangi sıfatı kullanırdınız?

6 6 Kızılderililerin intikamı! Tütün, keyif verici bir madde olarak 4 bin yıldır Meksika, Orta ve Güney Amerika da kullanıla gelmektedir. Tütün 15. Yüzyıl sonlarında Christopher Columbus domates, patates ve mısır gibi bitkilerle birlikte Avrupa ya taşınmıştır. Tütün alışkanlığı için Kızılderililerin İntikamı yakıştırması altında yatan tarihi gerçek budur. Bilindiği gibi Amerikan yerlileri, kendilerini ziyarete gelen beyaz adamı konukseverlik ile karşılamışlar ve ona, sahip oldukları değerli bir çok şeyle birlikte tütün de armağan etmişlerdi. Ancak beyaz adam, bu yeni kıtanın bakir hazinelerini, binlerce yıllık sahipleri olan yerlilerle paylaşmayı bile kabullenmeyerek, koca bir ırkı yok etmişti. Kızılderili-beyaz savaşlarının bitmesinden bu kadar yıl sonra, tarihin en iyi bilinen bu soykırımına karşı, belki de Tanrı nın bir gazabı olarak, beyaz adam hala her yıl milyonlarca kayıp vermeye devam etmektedir. Günümüzde dünyada sigaraya bağlı nedenlerle yılda 5 milyon ölüm bildirilmekte ve 2020 yılında bu rakamın 10 milyona ulaşacağı öngörülmektedir. 16. yüzyıl başlarından itibaren İspanya da tütün tarımı başlamıştır. 16 ve 17. Yüzyıllarda tütün alışkanlığı Avrupa da hızla yayılmıştır. 18. Yüzyılın sonlarına doğru ise, sigara şeklinde üretim başlamıştır. Tütüne bağlı yan endüstri şeklinde tabakalar, pipo ve ağızlıklar pazarı oluşmuştur. Bu gelişme, tütün tüketimini çok hızlı bir şekilde artırmıştır de sigara saran makinenin icat edilmiş ve 1913 te modern sigaralar pazara verilmiştir te ABD de yıllık tüketim 5 milyar adetten az iken; 1915 te yıllık tüketim 17 milyar adet ve 1925 te ise 90 milyar adet olmuştur. Tütün alışkanlığı, daha çok denizciler tarafından ülkeden ülkeye taşınmıştır. Her ne kadar, tütün kullanımına karşı bazı itirazlar ve yasaklamalar olmuşsa da, bunlar sağlıkla ilgili endişelerle değil, dinsel ve bilhassa yangınlara sebep olması dolayısıyla idarî tepkilerle ortaya çıkmıştır. Sağlık için taşıdığı riskler, bu dönemlerde bilinmemektedir. Bundan dolayı, yer yer tedavi amaçlı bile kullanıldığı olmuştur. Fransa Kraliçesinin migrenine iyi gelmesi nedeniyle kraliçe otu, deva otu ve hatta kutsal ot diye revaç bulmuştur. İlk kez 1898 de akciğer kanserinin tütünden kaynaklanabileceği öne sürülmüştür de Roffo sigaranın katranıyla farelerde deri tümörü oluşturmuş ve 1939 da Muller sigarayla akciğer kanseri arasındaki ilişkiyi rapor etmiştir. Ancak, sigara ve akciğer kanseri arasındaki ilişki, geniş vaka-kontrol çalışmalarıyla 1950 yılında gösterilmiştir li yıllardan sonra tütünün sağlık üzerindeki olumsuz etkilerinin farkına varılmış ve kamuoyunun baskıları sonucu, ileri ülkelerde devlet desteğiyle sigara aleyhtarı kampanyalar başlatılmıştır. Bu kampanyalar gerçekten başarılı olmuş ve milyonlarca kişi sigarayı bırakmış; sigara kullanım alışkanlığı ABD de 20 yıl içinde %41 düzeyinden %29 düzeyine düşmüş; kişi başına yılda tüketilen sigara sayısı %25 oranında gerilemiştir.

7 7 Matbaayı almakta çok geciktik, ama tütüne gelince... Tütünün, Venedik ve Genova lı denizciler aracılığıyla İstanbul a taşınıp, Avrupa yla eş zamanlı olarak Ülkemizde hızla yayıldığı bilinmektedir lü yılların ilk yarısında, İstanbul'da tütüne bağlı olarak meydana gelen ve 3 gün devam eden büyük yangın nedeniyle tütün kullanımı yasaklanmış ve Sultan IV. Murat ın tütün alışkanlığı ile olan savaşı tarihlere geçmiştir. Ancak, 1600'lü yılların sonuna doğru tütün resmi olarak ithal edilen bir meta olmuş ve vergilendirilmiştir. Daha sonra ülkemizde tütün yetiştirilmesine başlanmıştır te tütün tekeli oluşturulmuştur te ekonomik nedenlerle, tütün tekelinin bir kısım hisseleri Fransız Reji şirketine satılmış ve ülkemizde ortak sigara fabrikaları kurulmuştur. Kurtuluş savaşı sonrası bu fabrikalar satın alınarak, yabancı tütün üretimine son verilmiş ve 1923 te tütün tekeli kurulmuştur. Hemen tüm gelişmekte olan veya üçüncü dünya ülkelerinde olduğu gibi 1970 li yıllardan itibaren, ülkemize yabancı sigaralar önce kaçak olarak sokulmaya başlanmış; daha sonraları oluşan piyasa ve talep artışıyla birlikte vergi kaçağını önlemek gibi masumca (!) gerekçelerle 1984 te Tekelin yabancı sigaraları ithaline izin verilmiştir. Halen, dünyada üretilen sigaraların 1/3 ünün kaçak satıldığı bilinmektedir. Böylece sigara vergisiz, ucuz ve çocukların kolay ulaşabileceği hale getirilmektedir da ise, tütün tekeli kaldırılmıştır de yabancı tütün şirketlerinin Türk ortaklarıyla ülkemizde sigara üretimine geçmelerine izin çıkmıştır. Bu firmaların tüm dünyada farklı coğrafya ve sosyokültürel çevrelerde denenip başarılı olmuş profesyonel üretim, pazarlama ve reklam çalışmalarının sonucunda, kısa sürede öngörülen barajı aşan üretim kapasitelerine bağlı olarak, fiyat belirleme ve bağımsız dağıtım haklarını elde etmekte başarılı olacakları görülmüştür. Gelinen bugünkü noktada, Tekelin kaldırılması, pazar bulamayan yerli tütün üretimine son verilmesi mevcut ekonomik durumun bir gereği olarak önümüzde durmaktadır. Türkiye tütün pazarının çok uluslu şirketlerin talep ve beklentilerine uygun şekilde yapılandırılması için, halen yoğun çalışmalar sürdürülmektedir. Yasa gereği sigara sağlığa zararlıdır! Sigara karşıtı çalışmaların ülkemizdeki etkinliği çok az olmuştur. Sadece gönüllü kuruluşlar ve bireysel özveriler ile uzun yıllar sürdürülmeye çalışılan bu çabalar, somut olarak ancak 7 Kasım 1996 tarihinde 4207 sayılı Tütün Mamullerinin Zararlarının Önlenmesine Dair Kanun un (Ek.1) çıkarılmasıyla bir aşama kaydetmiştir. Tütün Mamullerinin Zararlarının Önlenmesine Dair Kanun, çocuklara (18 yaşından küçük) sigara satışının ve sigara reklamlarının (Basın, TV, bilboard reklamları ve sponsorluklar) yasaklanmasını; sigara paketleri üzerine Sağlığa zararlıdır uyarılarının konulmasını; halka açık kapalı yerlerde (Sağlık, eğitim, kültür ve spor alanları ile toplu taşıma araçları ve 5 kişiden kalabalık kapalı mekanlar) sigara içilmesinin yasaklanmasını ve TV lerde sigara karşıtı eğitimi (Ayda asgari 90 dakika) zorunlu kılmıştır. Kanunun çok olumlu tedbirler öngörmesine karşın, gerekli yönetmelikler zamanında çıkarılmadığı için uygulanmada belirsizlikler uzun yıllar devam ede gelmiştir. Örneğin; sigara içilmesinin yasak olduğu alanlarda sigara içenlere ceza kesilmesi işleminin kimler tarafından ve nasıl yapılacağı net olarak tanımlanmadığından, uyarı levhalarının altında sigara içen insan manzaraları, medya için ilginç malzemeler oluşturmuştur tarihinden itibaren, sigara paketleri ve reklamlarında sigara sağlığa zararlıdır kaydının düşülmesinin de, pratikte

8 8 maalesef amaçlandığı gibi bir etkisi olmamıştır. Çünkü bu uyarı yazısı 2006 yılına kadar Türkiye de üretilen sigara paketlerinin üzerinde dikkati çekmeyecek ve kasten okumak isteyen kişilerin bile güçlükle bulup okuyabileceği kadar küçük yazılmıştır. Bu dönemde firmaların kullandığı 4207 sayılı yasa gereği sigara sağlığa zararlıdır ifadesi de çok dikkat çekicidir. Bundan, yasa çıktığı için sigara zararlıdır, yasa çıkmasaydı sigara sağlığa zarar vermeyecekti gibi saçma bir anlam çıkmaktadır. Oysa aynı sigaranın diğer bir çok ülkede imal edilen paketlerinde sigaranın kanser yapıcı bir madde olduğu ve öldürücü bir zehir olduğu kaydı büyük puntolarla dikkati çekmektedir. Ayrıca gelişmiş ülkelerde yaptıkları gibi söz konusu firmalar, Ülkemizde pazarladıkları sigaraların içeriğini, (nikotin ve katran oranları), paketlerin üzerinde belirtmemişlerdir. Oysa, içinde ne olduğu bilinmeyen bir mamulün tüketime sunulması insan sağlığı bakımından uygun olmadığı gibi ticaret etiğine de aykırıdır. Bu farklar, sigara üreticilerinin gözünde bazı ülkelerdeki insanların sağlıklarının, Türk insanınınkinden daha değerli olduğunu düşündürtmektedir. Türkiye, Dünya Sağlık Örgütüne üye diğer ülkelerle birlikte Nisan 2005 te Tütün Kontrol Çerçeve Sözleşmesini (The Framework Convention on Tobacco Control - FCTC) (Ek-3) imzalamıştır. Bu sözleşme gereği, Ulusal Tütün Kontrol Programı (UTKP) (Ek-4) oluşturulmuştur. UTKP, Ekim 2006 da Başbakanlık genelgesi ile onaylandı. Tütün Kontrolü Çerçeve Antlaşması, asıl olarak fiyat ve vergilendirme önlemleri ile fiyatlandırma dışı önlemleri (reklamlar, pasif sigara, düzenlemeler ve halk eğitimi) ve talep azaltmaya dönük (tedavi ve sağlık promosyonu) önerileri ve tütün kontrolü ile ticari/ekonomik konular arasındaki ilişkileri kapsamaktadır. Bu çerçevede çıkarılan 06/01/2005 tarihli ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Tütün Mamullerinin Zararlarından Korumaya Yönelik Üretim Şekline, Etiketlenmesine ve Denetlenmesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (EK-5), ağızdan kullanım için tütünler ve diğer dumansız tütün mamulleri dışında kalan tüm tütün mamulleri birim paketinin üzerinde, açıkça görülebilir ve rahatça okunabilir şekilde devamlı surette olmak üzere "Yasal uyarı : Sağlığa zararlıdır" ana uyarısının yer almasını zorunlu kılmıştır. Aynı paket üzerinde 1/1/2006 tarihinden itibaren de, "Sigara/Tütün içmek öldürür" veya "Sigara/Tütün içmek öldürebilir" ile "Sigara/Tütün içmek size ve çevrenizdekilere ciddi zararlar verir" şeklindeki iki genel uyarıdan biri ve yönetmelik ekinde tanımlanan ek uyarılardan birinin bulunması zorunlu tutulmuştur. Yönetmeliğe göre genel uyarılar, tütün mamulü birim paketinin en çok görülebilen geniş yüzeyine, ek uyarılar ise aynı tütün mamulü birim paketinin en çok görülebilen diğer geniş yüzeyine konuluyor. Uyarılar, basılı olduğu birim tütün mamulü paketinin geniş dış yüzeyinin en az yüzde 30'unu, ek uyarı ise aynı tütün mamulünün diğer geniş dış yüzeyinin en az yüzde 40'ını kaplayacak şekilde konuluyor. Yönetmeliğin ikinci maddesine göre ise, sigaralardaki nikotin, zifir, karbon monoksit miktarları Avrupa Birliği'nin öngördüğü sınırları aşamıyor ve sigara paketlerine yazılıyor. 'Light' ve 'ultra light' gibi belirli bir tütün mamulünün diğerlerine göre daha az zararlı olduğunu ima eden metin, isim, ticari marka, mecaz veya diğer işaretler kullanılamıyor.

9 9 3 SİGARA NEDEN ZARARLIDIR? Sigarayı sizin kendinize dost edinmeniz, onun size dost olduğu anlamına gelmez. Günün birinde, hiç ummadığınız bir anda size telafisi mümkün olmayan bir oyun oynayıverir, gerçeği o gün tüm çıplaklığıyla görürsünüz ve sigara hakkındaki düşünceleriniz tamamen değişir. Ancak, o zaman gerçeği öğrenmenin size pek faydası olmaz. Gelin bugünden onu doğru olarak tanımaya çalışın.

10 10 Sigara: Ölümüne beraberlik Dünyada halen her yıl 5 milyon kişi sadece sigara içtiği için ölmektedir. Bu, aramızdan her 6-7 saniyede bir kişinin sigaraya kurban gittiği anlamına gelmektedir. ABD de bu rakam yılda olup, her 5 ölümden birisidir. Avrupa da ölümlerin %14 ü sigaraya bağlıdır ve yıllık rakam dir. Türkiye'de ise yılda kişi olarak hesaplanmaktadır. Sigaraya bağlı ölümler yıllar içinde giderek artmaktadır ve önümüzdeki 2 dekat içinde yılda a ulaşacağı tahmin edilmektedir. Buna göre 2020 yılında her üç erişkin ölümünden birisi sigaradan olacaktır. Bugün bile her iki ile dört erkek ölümünden biri sigaradan olmaktadır. Tüm kanserlerden ölümlerin %30 u, KOAH ölümlerinin %75 i ve iskemik kalp hastalıklarından ölümlerin %25 i sigaraya atfedilmektedir. Tamamen mikroba bağlı tüberküloz (verem) hastalığına bağlı ölümlerin bile, yarısının sigaradan kaynaklandığı bir çalışmada anlaşılmıştır. Tüm zamansız ölümlerin %20'si sigaraya bağlıdır. Sigara içenlerde kanserden ölüm oranı içmeyenlere oranla kat daha yüksektir. Sigara, küresel olarak en öldürücü salgındır. Sigaranın zararları konusunda duyarsız olanlar sıklıkla bu rakamlar karşısında Sadece sigara içenler mi ölüyor? Sigara içmeyenler de ölüyor, onlar da başka nedenlerle ölüyorlar demektedirler. Ancak bu doğru değildir, çünkü sigara içenlerde ölüm hızı, içmeyenlere oranla iki kat daha fazladır. Sigara içenler içmeyenlere göre ortalama yıl erken ölmektedirler. İçilen her sigaranın ömürden 12 dakika çaldığı hesaplanmıştır. Peki bu veriler sigara tiryakileri için ne anlam taşımaktadır? Sigara içenlerin bu rakamların dilini çözmesi için genellikle kendileri için bir ölümcül sağlık sorunu kuşkusu doğması gerekmektedir. Böylesine ciddi bir tehditle karşılaşıncaya kadar genellikle bu bilgileri hiçbir tiryaki üzerine almamaktadır. Fakat günün birinde kalp krizi, felç veya kanser belirtileri kendini hissettirmeye başlayınca büyük bir korku ve panik başlamakta, içicinin sigarayla ilgili düşünceleri hemen değişmekte, sigaradan nefret edip ne kadar ağır içici olursa olsun ve her ne kadar önceden beri "ben bunu bırakamam" inancına sahip olursa olsun anında sigarayı bırakmaktadır. Fakat bu doğru karar için zamanlama yanlış olduğundan sigarayı bırakmakla karşı karşıya kalınan zahmete değer bir fayda elde edilememektedir. Biz hekimler açısından ise, durum çok daha hayret vericidir. Amansız hastalıklar karşısında yaşamdan hiçbir haz alamayacak hale gelmiş, hatta daha ötesinde yaşam onun için ıstırap verici olmaya başlamış ağır hastaların bile yaşamla bağlarını birkaç gün-birkaç hafta daha canlı tutmaya çalışırken; insanların kendi elleriyle yaşamlarından yılı havaya üflemelerini anlamak mümkün değildir. İşin bir diğer tarafı da, sigaraya bağlı ölümlerin aslında önlenebilir ölümler oluşudur. Evet, "neylersin, ölüm herkesin başında" dizesinde dile getirildiği gibi biz hekimler de ölüm karşısında çaresizliğimizin farkındayız. Ancak, sadece sigara içmemekle her 3-5 ölümden birinin önlenebileceğini bilmek hekimlerin sigara karşıtı olmalarının altında yatan gerçek motivasyondur.

11 11 Sigaranın zararlı etkileri hususunda insanlar aynı duyarlılığı göstermez. Gerçekten sigara içenlerin 1/2 i sigaraya bağlı nedenlerle ölmektedir. Bu durum bazı içicilerin benim amcam 70 yıl günde 2 paket sigara içti, hiç doktor yüzü görmeden öldü şeklindeki savunmalarının dayandığı temeli ortaya koymaktadır. Gerçekten, sigaranın özellikle bazı kişilere daha çok zarar verdiği doğrudur. Ama sorun, bunların hangi kişiler olduğunun önceden bilinememesidir. Bu nedenle, potansiyel olarak herkes sigaranın zararlı etkilerine maruzdur. Sadece öldürmekle kalsa iyi, bir de süründürmese... Sigaranın hangi hastalıklarla ilişkili olduğu Tablo.1 de gösterilmiştir. Buna göre sigaranın hangi hastalıklara yol açtığından ziyade hangi hastalıklara neden olmadığı sorulmalıdır. Organizmanın hemen her organında, her dokusunda sigara zararını göstermekte ve çok çeşitli hastalıkların gelişmesine neden olmaktadır. Bu listeye bir hekim gözüyle bakıldığında kolayca anlaşıldığı gibi, sigaranın yol açtığı hastalıklar kıyıda köşede kalmış, nadir görülen, keyfe keder sorunlar değildir. Tüm dünyada en sık görülen, en fazla öldüren, en çok sakatlayan, en büyük tedavi maliyetlerine yol açan kalp-damar sistemi hastalıkları, kanserler, felçler, müzmin bronşit gibi hastalıklar sigaraya bağlı olarak oluşmaktadır. Bu hastalıklar sadece bireyin yaşamını olumsuz etkilemekle kalmamakta toplumun sağlığını, geleceğini, üretkenliğini tehdit etmektedir. İş günü kayıpları, erken ölüm ve tedavi maliyetleri dolayısıyla büyük ekonomik zararlara yol açmaktadır. Bu nedenle sigara ve sigarayla ilişkili hastalıklar birer toplum sağlığı sorunu teşkil etmektedir. Bir önceki bölümde sigaranın tüm dünyada ölümlerin en önemli bir sebebi olduğundan bahsetmiştik. Sigara sadece erken ölümlere yol açmakla kalmayıp, öldürmeden de kendisini sevenleri süründürmektedir. Kişinin yaşam kalitesini önemli ölçüde bozan, efor kapasitesini çok sınırlayan, günlük gereksinimlerini karşılayamayacak hale getiren; başkalarının destek ve bakımına muhtaç eden bu süreğen hastalıklar sigara içenleri bekleyen akıbetlerdir. Tık nefes, oda içerisinde bile adım atamayan, tuvalete gitmeye mecali kalmamış, konuşurken, yemek yerken bile nefes nefese kalan, devamlı oksijen tüpüyle yaşamaya mahkum olmuş, kendi kendine yeterli olmayan, etrafındaki kişilerin destek ve ilgisiyle ancak yaşamını sürdürebilen, bu durumundan ve çevresindekilerin kendisine karşı tepkilerinden dolayı depresyona giren, ruhsal sağlığı bozulan kronik bronşitli hastalarla her gün karşılaşan bir hekim olarak sigaranın insanlara ölümü bile aratacak şekilde nasıl süründürdüğünü devamlı gözetliyorum. Beni bu satırları kaleme almaya zorlayan, bu duruma düşmüş insanların bana geldiklerinde gözümün içine bakarak onları iyi etmemi ve yıllar boyunca içtikleri sigaranın tahribatını geri döndürmemi benden talep etmelerine karşın onlara bunu yapabilmemin mümkün olmadığını anlatmakta çektiğim güçlüktür. Amacım daha henüz sigaranın zararlarını hissetmedikleri bugün onları uyarıp geri dönülmez zararlar oluşmadan bu feci sonu engellemektir. Bu kötü duruma düştüklerinde sigara tiryakilerinin sigarayla ilgili düşünceleri tamamen tersine dönmektedir, ancak -bu hastalıkların genellikle yaşamın son yılında kendini belli etmeleri nedeniyle- bu değişimin zamanlaması oldukça geçtir ve beklenen faydaları vermekten uzaktır. Sigara içmemek için bu kadar nedeniniz var, peki ya içmek için? Tablo.1'de listelenen sigaraya bağlı hastalıklar aynı zamanda sigara içmeme nedenlerini oluşturmaktadır. Bir kişinin sigara kullanmaması için en az bu kadar nedeni vardır, peki ya

12 12 sigara kullanmak için reel bir neden var mıdır? Yani, sigara kullanmadığınız zaman yaşamınızda ne eksik kalır? Sigara içmeyen kişiler size göre yaşamlarında neyi eksik bırakmışlardır veya size göre nelerden mahrum kalmışlardır? Bütün bu riskleri göze almanıza değecek şekilde sigaradan ne tür bir kazanımınız olabilir? Evet sigaranın insanlara bir keyif verdiği doğrudur. Ancak, sigaradan alınan haz fizyolojik bir ihtiyacın giderilmesinden elde edilen haz gibi değildir. Bu bir şartlanmadır. Gerçekte hiç gereksiniminiz olmayan bir maddeye kendi kendinizi uzun zorlamalar sonrasında bağımlı hale getirirsiniz. Sigaraya ilk başladığınız günleri düşünün, etrafınızdakilerin zoruyla içinize çektiğiniz dumana karşı vücudunuzun nasıl isyan ettiğini, nasıl öksürdüğünüzü, tıkandığınızı, başınızın nasıl döndüğünü hatırlayın. Size tiksinti veren bir madde bugün keyif verici hale gelmişse bu bir şartlanmanın sonucudur. Eğer siz dilerseniz bunu değiştirebilirsiniz, çünkü bu şartlanmayı zaten siz oluşturdunuz. Onun yerine bir başka objeyi koyabilirsiniz, aynı hazzı, aynı keyfi başka türlü de hiç sigara kullanmadan alabilirsiniz, bu tamamen sizin elinizde. Tablo-1. Sigaraya Bağlı Hastalıklar: sigara içmeme/bırakma nedenleri Kanserler Akciğer, gırtlak, ağız, dil, dudak, diş eti, burun, bademcik, tükürük bezi, yutak, yemek borusu, böbrek, mesane, pankreas, mide, anüs, penis, vulva, rahim ağzı, karaciğer ve kan kanserleri Ağız, kulak, burun ve boğaz hastalıkları Lökoplaki, eritroplaki, ağız içi tümörler, diş eti hastalıkları, diş çürüğü, nezle, sinüzit, anjin, bademcik iltihabı, larenjit, ses tellerinde nodül, polip gelişimi, lenfoid hiperplazi, akut orta kulak iltihabı, tekrarlayan orta kulak iltihabı, orta kulakta sıvı birikimi, horlama, Menier hastalığı, ani işitme kaybı, Reinke Ödemi Alt solunum yolu hastalıkları Kronik bronşit, amfizem, astım, küçük hava yolu hastalığı, pulmoner hipertansiyon, grip, ameliyat sonrası gelişen akciğer sorunları, soğuk algınlığı, akciğer kanamaları, romatoid artrite bağlı akciğer tutulumu, tüberküloz, uyku-soluk durması sendromu, sarkoidoz, aşırı duyarlılık zatürreeleri, Good-pasture sendromu, eozinofilik granülom, asbestoz, zatürree Kalp hastalıkları Kalp krizi, anjina, koroner yetmezlik, aritmiler, ani ölümler, faydalı kolesterolde azalma Sindirim sistemi hastalıkları Reflü (mideden yemek borusuna asit kaçağı), ülser, ülseratif kolit, kronik pankreatit, Crohn hast. kolon adenomları Beyin damar hastalıkları Beyin kanaması, beyin damarlarında tıkanıklık oluşması (trombüs), beyin damarlarına pıhtı atılması (embolizm), beyin damarlarında keseleşme (anevrizma), felçler Periferik damar hastalıkları Tromboanjiitis obliterans (Burger Hastalığı), kol-bacak, böbrek, mezenterik, iliyak atar damarları ile göğüs ve karındaki ana atar damarın keseleşmesi, damar sertliği, pıhtı oluşumu, damar iltihaplanması, toplardamarlarda pıhtı oluşumu, hipertansiyon Kadın hastalıkları, doğum ve bebek sağlığı

13 13 Adet düzensizlikleri, sancılı adet görme, adet döneminde psikolojik gerilim, aşırı adet kanamaları, erken adetten kesilme (menapoz), kemik erimesi, idrar kaçırma, kadında kısırlık, dış gebelik, düşük yapma, erken doğum, düşük doğum ağırlığı, plasentanın yerinden ayrılması, erken membran yırtılması, bebekte gelişme geriliği, anne karnında bebek ölümü, çocukta doğumsal anomali, emziren annede sütün azalması, ani bebek ölümü, artmış bebeklik dönemi karın ağrıları, zeka geriliği, ateşli havale geçirme, davranış bozukluğu, allerjik hastalıklar, akciğer gelişim bozukluğu, çocukta bronşit, zatürree gibi solunumsal enfeksiyonlarda artma, kulak iltihabı sıklığında artma, çocukta astım gelişmesi, ileri yaşlarda çocukta kronik bronşit ve akciğer kanseri gelişme riski Erkek üreme sistemi hastalıkları Kısırlık (sperm sayı ve kalitesinde azalma), prostat hipertrofisi, cinsel ilişkide sertleşme sorunu Cilt hastalıkları Cilt buruşukluğu ve yüzdeki kırışıklıklar, saç ve tırnaklarda sarı renk değişikliği, yara iyileşmesinde bozulma, sedef hastalığı, ergenlik sivilceleri Romatizmal hastalıklar Osteoporoz, Romatoid artrit Psikiyatrik hastalıklar Depresyon, şizofreni Endokrin hastalıklar Şeker hastalığının kontrolünde güçlük, Hormon bozuklukları, Grave s hastalığı, guatr Böbrek hastalıkları Hipertansiyon, şeker hastalığına bağlı böbrek yetmezliği, glomerül hastalıkları, diyaliz sorunları Göz Hastalıkları Katarakt Parayla satın alınan hastalıklar Kimi hastalıklar vardır, adeta bir alın yazısıdır. Kaçamazsınız, korunamazsınız. Siz daha siz olmadan genetik olarak hastalığı almışsınızdır. Yaşamınız boyunca bu yükü taşımak zorundasınızdır. Kimilerini de sonradan edinirsiniz. Ağır iş, çalışma koşulları, stres, beslenme alışkanlıkları gibi yaşam biçiminizden kaynaklanan bu hastalıklar da, çoğu zaman farkında bile olmaksızın vücudunuzu mekan tutar ve sizin partneriniz oluverir, alışır gidersiniz. Fakat diğer bazı hastalıklar ise, bu iki kategoriden farklı olarak bilinçli olarak ve üstelik parayla satın alınır. Örneğin; eğer isterseniz günümüzün rayiciyle 8-50 milyar sarf etmek koşuluyla sizin de "nur topu" gibi bir akciğer kanseriniz olabilir yıl boyunca, her gün, aksatmaksızın, abonelik sistemiyle ve peşin olarak yapılan düzenli ödemeler şeklinde sigaraya yaptığınız yatırım eninde sonunda size kanser veya bir başka ağır hastalık şeklinde geri döner. Bu sefer, oturur hastalığı tedavi etmek için bir o kadar daha para harcarsınız. Peki, sağlığınızı geri alabilir misiniz? Maalesef, hayır. İşte, bunu anlamak zordur. Tablo.1 aynı zamanda para ödeyerek elde edebileceğiniz hastalıkları göstermektedir.

14 14 Sigara iç, kanser ol! Sigara ile kanser arasındaki sebep-sonuç ilişkisi herkes tarafından çok iyi bilinmektedir. Aslında tiryakiler de işin farkındadırlar. Günün birinde, bir sabah öksürürken balgamlarına kan karışmış olduğunu fark eder etmez, büyük bir panik ve korku içinde biz hekimlere koşarlar. "Acaba ben kanser mi oldum?" kuşkusu hakimdir. Ne kadar teskin etmeye çalışsanız da kafalarından bu endişeyi bir türlü atamazlar. Sizin doğru söylemediğinizi ve kendilerini üzmemek için gerçeği ondan gizlediğinizi düşünürler. Tetkiklerin aksine sonuçlarına rağmen, "kanser oldum" inancını uzun süre kafalarından atamazlar. Bu davranışlarında haksız da sayılmazlar. Gerçekten, sigara içen hiçbir kimse güvende değildir. Günün birinde, hiç beklemediği bir zamanda, ummadığı bir haberle bütün hayalleri yıkılabilir, geleceğe dair bütün planları değişebilir. İlk kez 1898 de Rottman, akciğer kanserinin tütünden kaynaklanabileceğini öne sürmüştü de Roffo sigaranın katranıyla farelerde deri tümörü oluşturdu da Muller, sigarayla akciğer kanseri arasındaki sıklık ilişkisini rapor etti de ise, sigara ve akciğer kanseri arasındaki ilişki, geniş vaka kontrol çalışmalarıyla gösterildi. Bu gelişmeler üzerine, 1964 te ABD Genel Sağlık Servisi Raporunda erkeklerde akciğer kanserinin asıl sebebinin sigara olduğu vurgulandı. İlginçtir ki, kadınlarda benzer ilişkinin varlığı, ancak 1980 de teyit edildi. Kanser ile sigara arasındaki ilişki çok iyi araştırılmıştır. Sigarada, pek çok kanserojen (kanser yapan) ve ko-kanserojen (kanser gelişimine yardımcı olan) madde bulunmaktadır (Tablo.2). Sigara dumanından 4 binden fazla biyoaktif kimyasal madde izole edilmiştir. Bunlar arasında 60 dan fazla kanserojen yer almaktadır. Her yeni gün, bu tabloya yeni isimler ilave edilmektedir. Örneğin, sigara katranındaki poliaromatik hidrokarbonların verilmesiyle deney hayvanlarında kanser oluşturulabilmektedir. Kanser ile sigara arasında doz-yanıt ilişkisi vardır (Tablo.3), yani ne kadar köfte o kadar ekmek felsefesi burada tam geçerlidir. Sigara içilen toplam yıl sayısı, her gün içilen sigara sayısı arttıkça ve sigaraya başlama yaşı azaldıkça kanser riski artmaktadır. Günde yarım paketten az içenlerde akciğer kanseri olma sıklığı, içmeyenlere kıyasla 7 kat artarken, günde bir paket içenlerde risk 12 kat, günde 2 paket içenlerde ise 25 kat artmaktadır. Sigara içenlerin kanserden ölüm oranı, içmeyenlerinkine göre ile kat fazladır. Sigara içenlerde akciğer kanserine yakalanma şansı, içmeyenlere göre % % 2000 oranında artmaktadır. Tablo.4 çeşitli organlarda kanser gelişme riskinin sigara içenlerde, içmeyenlere kıyasla ne kadar yüksek olduğunu ortaya koyması bakımından çok ürkütücüdür. Riskin 2 kat artışı demek, kanser gelişme oranının %100 artması anlamına gelmektedir. Bu bakımdan kat risk artışı çok anlamlıdır. Farklı tütün kullanım şekillerine göre kanser riski değişebilmektedir. Tütün çiğnemek ve enfiye çekmek, ağız içi, yemek borusu, gırtlak ve yutak kanserlerine neden olmaktadır.

15 15 Akciğer, gırtlak, yemek borusu, ağız içi kanserleri, doğrudan sigaraya bağlı olarak gelişen kanserlerdir. Yine, mesane, pankreas, mide, karaciğer, böbrek ve rahim ağzı kanserleri ile kan kanseri gelişiminde sigaranın nedensel faktör olduğu; kalın barsak, sinüsler, burun, böbreküstü bezi kanserlerinin gelişiminde ise sigaranın etkili olduğu bilinmektedir. Gelişmiş ülkelerde tüm kanser ölümlerinin %30 u sigaraya bağlıdır. Sigara kullanmayanlara göre kanser ölümleri, tiryakiler arasında 2 kat; günde 20 adetin üzerinde içenlerde ise 4 kat daha fazladır. Sigarayla beraber alınan alkol, yemek borusu, ağız ve gırtlak kanseri riskini artırmaktadır. Tablo-2. Sigaradaki Kanserojen maddeler Poliaromatik hidrokarbonlar (Benz (a) anthracene, benzo (b) fluoranthene, Chrysene, dibenz (a,h) anthracene, dibenzo (a,i) pyrene, indeno (1,2,3,d) pyrene, 5-methylchrysene) Aza-arenler (Ouinoline, dibenz (a,h) acridine, dibenz (a,j) acridine, 7H-dibenzo (c,g) carbazole)n- Nitrosaminler (N-nitrosodimethylamine, N-nitrosoethylmethylamine,N-nitrosopyrrolidine, N- nitrosodiethanolamine, N -nitrosonornicotine, N-4-(methylnitrosamino)-1-(3-pyridyl)- 1butanone, N -nitrosoanabasine, N-nitrosomorpholine) Aromatik Aminler (2-toluidine, 2-naphthylamine, 4-aminobiphenyl) Aldehitler (Formaldehyde, acetaldehyde, crotonaldehyde) Diğer organik bileşikler (Benzene, acrylonitrile, 1,1-dimethylhydrazine, 2-nitropropane, ethylcarbamate, vinyl chloride) İnorganik bileşikler (Hydrazine, arsenic, nickel, chromium, cadmium, lead, polonium-210) Tablo-3. Sigara içme durumuna göre kanser sıklığı Hiç sigara içmeyenlerde Günde bir paket içenlerde Günde 1-2 paket içenlerde 2 paket veya daha fazla içenlerde Yüz binde 3-4 Yüz binde 61 Yüz binde 143 Yüz binde 217

16 16 Tablo-4. Sigara içenlerde içmeyenlere kıyasla çeşitli organlarda kanser gelişme riski artışı Akciğer kanseri riski kat Ağız kanseri riski 3-30 kat Dişeti kanseri riski 5-14 kat Dil kanseri riski 4-33 kat Bademcik kanseri riski 7-11 kat Gırtlak kanseri riski 16 kat Yemek borusu kanseri riski 8-10 kat Mesane kanseri riski 2-3 kat Pankreas kanseri riski 2 kat Böbrek kanseri riski 5 kat Prostat kanseri riski 2 kat Rahim ağzı kanseri riski 17 kat Kan kanseri riski 2-3 kat Tütün ve akciğer kanseri Dünyadaki kanserlerin %12,8 ini oluşturan akciğer kanseri olgularının %90 dan fazlası ölmektedir. Akciğer kanseri erkek ve kadınlarda halen en öldürücü kanser olup, kanser ölümlerinin %17,8 ini oluşturmaktadır. Diğer bir çok kanserin aksine, sıklığı giderek artmaktadır arasında ölümler % 400 artmıştır. Sigara içmeyen kanser olmaz mı? Akciğer kanserli erkeklerin %90 ında; kadınların ise %79 da neden sigaradır. Akciğer kanseri ölümlerinin % 90 ı sigaraya bağlıdır. Sigara kullananların % 20 sinde akciğer kanseri gelişmektedir. Bir raporda, akciğer kanserli 3000 den fazla hastanın, sadece % 2 si sigara içmiyordu. Erkeklerde bu oran % 0,7 iken; kadınlarda biraz daha yüksek olup, % 6,7 bulundu. Akciğer kanseri riski, sigaraya erken yaşta başlanması; günde içilen sigara sayısının fazla olması; ve dumanın içe derin çekilmesiyle doğrusal ilişki göstermektedir. Battı balık yan gitmez Sigaraya bağlı artmış akciğer kanseri gelişme olasılığı ve akciğer kanserinden ölüm riski, sigaranın bırakılmasıyla giderek azalmaktadır. Sigara ne kadar erken yaşta bırakılırsa, risk o kadar fazla düşmektedir. Hatta, akciğer kanserine yakalanmış hastalar bile sigarayı bırakırlarsa, tedavi başarıları artar. Sigara içmeye devam ederlerse, bu durum tedavilerini olumsuz olarak etkiler.

17 17 Hem içerim hem de çaresine bakarım Bazı içiciler sigaranın zararları konusunda bilgi sahibidirler. Buna rağmen içmeye devam ettikleri için de tedirgindirler. Kendilerini rahatlatmak için çareler ararlar. Bu bağlamda öne sürülen bir savunma biçimi: filtre veya ağızlık kullanıldığı için sigaranın zararlı olmayacağı varsayımıdır. Oysa bu ağızlık veya filtreler sigara dumanındaki sağlığa zararlı tozları azaltsa da tamamen yok etmez. Aksine, ağızlık kullanan tiryakiler kendilerini güvende hissettiklerinden, daha fazla sayıda ve kontrolsüz sigara içmektedirler. Bu durum zararı artırmaktadır. Zaten toz halindeki bazı maddeler engellenebilse bile, gaz halindeki zararlı maddeler ağızlıkla tutulamaz. Eğer dumandaki zararlıları tutacak bir filtre icat edilebilseydi, sigara dumanından geriye bir şey kalmazdı. Çünkü, sigara dumanı bütünüyle zararlı maddelerden oluşmaktadır. Bazı tiryakiler ise, light (hafif) sigaraları tercih ederek kendilerini koruduklarına inanırlar. Oysa nikotin veya katranı azaltılmış sigaraya geçen bir tiryaki, önceden alıştığı sigaranın tat ve etkisini bulamadığından aynı hazza ulaşabilmek için sigara sayısını artırmaktadır. Bu da daha fazla zararlı gaz ve partiküllerle karşılaşma ve daha fazla hastalık riski oluşturmaktadır. Daha güvenli bir sigara arayışına bir cevap olarak piyasaya sürülen light sigaralar, kanser riskini azaltmamaktadır. Son 30 yılda, düşük katran içerikli sigaraların kullanımındaki artışa paralel, akciğer kanserli olgularda dış yerleşimli adenokanser sıklığı, iç yerleşimli tümör olan yassı hücreli kanserlerin aleyhine artmıştır. Çünkü, tiryakiler düşük katran-nikotin içerikli sigaralara geçtiklerinde, alıştıkları nikotin dozuna ulaşabilmek için günde içtikleri sigara sayısını, sigaradan çektikleri nefes sayısını artırıyorlar ve dumanı içlerine daha derin çekip, daha uzun süre tutuyorlar. Böylece karsinojenler daha dıştaki havayollarına ulaşmaktadır. Bazı içiciler kendilerinin sadece dudak tiryakisi olduklarını ve dumanı içlerine çekmediklerini söyleyerek bundan dolayı sigaranın kendilerine zarar vermeyeceğini düşünürler. Oysa, bu doğru değildir ve sadece bir avuntudan ibarettir. Çünkü sigaranın zararı duman akciğer ulaştıktan sonra değil; daha dudaktan itibaren başlamaktadır. Dudak, dil, yanak, yutak, gırtlak kanserleri, diş eti hastalıkları, farenjit, sinüzit, bademcik ve orta kulak iltihabı gibi üst solunum yoluyla ilişkili hastalıklar, katarakt gibi patolojilerin gelişmesi için dumanın derin olarak ciğerlere çekilmesi gerekmemektedir. Hatta, sigarasını yakmayıp, sadece dudaklarının arasında tutanlar veya tütün çiğneyenlerde bile, dudak ve ağız içi kanserleri görülmektedir. Diğer bazı içiciler ise, kendilerinin günde bir iki tane sigara içtiklerini ve bundan dolayı güvende olduklarını düşünürler. Oysa sağlık açısından taşıdıkları riske göre, insanlar sigara içen (smoker) ve içmeyen (nonsmoker) olarak iki gruba ayrılmaktadır. Dünya Sağlık Örgütünün tanımlamasına göre, düzenli olarak günde bir adet bile sigara içen kişiler, sigara içenler grubunda yer almaktadır ve sigarayla ilişkili olarak sözü edilen tüm risklere sahiptir. Sigara dışındaki tütün kullanımı da, sigarayla benzer riskleri taşımaktadır. Sigaraya göre risk biraz daha az olmakla birlikte, pipo ve puro içenler aynı hastalıklara adaydır. Puro ve pipo kullananlarda akciğer kanseri riski 7 kat artmaktadır. Puro ve pipo dumanındaki karsinojenler sigaradakilerle aynıdır. Riskin biraz daha düşük olması, daha az sayıda kullanılması ve daha düşük içe çekilmesine bağlıdır. Nitekim Danimarka ve Hollanda da puro ve pipoya bağlı risk artışı, sigarayla eşdeğer bulunmuştur. Elle sarılan tütünler, fabrikasyon sigaralara göre daha tehlikeli olabilmektedir. Mentollü sigara ise tamamen bir aldatmacadır. İçimi daha kolay olduğundan içilen sigara sayısını

18 18 artırmaktadır. Ayrıca, mentolün etkisiyle karbonmonoksit emilimi kolaylaşmakta ve soğuk etkisiyle havalanma azaldığı için, duman akciğerde daha fazla kalmaktadır.

19 19 4 SİGARA EKONOMİSİ Sigara tüm dünyada en sık kanser nedeni olan (kanserojen) maddedir, ama ne var ki insanlar onu paralarıyla satın alırlar. Sigara esrar ve eroin gibi bağımlılık yapan bir maddedir, fakat onu köşedeki büfeden kolaylıkla temin edebilirsiniz. Sigaradan elde edilen gelir insanların sağlıkları üzerinden kazanılan bir paradır, ancak, sigara üreticileri yine de tüm dünyada en itibarlı kişilerdir. Sigara Sadece Sizi yakmıyor... Sigaranın zararları sağlık alanıyla sınırlı değildir. Yangınların önemli bir kısmından sorumlu olduğunu tarihçede bahsetmiştik. Gerçekten günümüzde de tüm yangınların yarıya yakını sigaradan kaynaklanmaktadır. Sigara sadece sağlığınızı ve paranızı yakmakla kalmamakta, evinizi, eşyalarınızı, iş yerinizi, ormanlarımızı yakıp kül etmektedir. Nitekim 1981 yılında ABD de sigaraya bağlı yangınlarda 500 milyon dolar ekonomik kayıp; 2300 ölüm ve yaralanma olduğu bildirilmiştir. Bu ülkede, yangından ölümlerin %25 i sigaraya atfedilmektedir. Sürücüler için trafik kazalarına yol açması da önemli bir konudur. Araç kullanırken sigara içmeye çalışan sürücülerin yol açtığı kazalar basına yansımaktadır. Çevre kirliliğine neden olması da söz konusudur. Dünyada bir günde üretilen sigara sayısı küremiz üzerinde yaşayan insan sayısının iki katıdır. Bu, günde asgari olarak 10 milyar

20 20 izmarit ve 500 milyon sigara paketinin her gün çöp olarak geri dönüşü demektir. Çevrenize bir bakın sigara içilen evler, ofisler, salonlar, kahvehaneler ve sokaklarda sigaraya bağlı kirlenmeyi çok rahat fark edeceksiniz. Aydın itfaiye müdürlüğünün istatistiklerine göre 1999 yılında Aydın da meydana gelen 165 yangından 83 ü sigaradan kaynaklandı. Sigaradan kaynaklanan bu 83 yangında 33 ev ve depo, 1 fabrika, 6 dükkan, bir resmi daire, 13 araç ile 29 bahçe, zeytinlik ve ormanlık alan yandı 10 Şubat 2000 tarihli gazetelerden. İçtiğiniz sigaranın bedeliyle neler yapabilirdiniz? Sigaraya ayrılan ekonomik kaynaklar, bir çok aile için gerçekten bir sorundur. Hayatı boyunca içtiği sigaraya harcadığı para, gelir düzeyi yüksek olmayan ülkelerde kişinin zarurî ihtiyaçlarından kesinti yapmasıyla temin edilmektedir. Bağımlılık yaptığı için, gelir düzeyi ne kadar düşük olursa olsun, ya da başka gereksinimleri ne denli önemli olursa olsun tiryaki sigarasından vazgeçemez. Beslenmesi, sağlığı, eğitimi, çoluk-çocuğunun geçimi ve diğer sosyal ihtiyaçlarını ihmal etmek pahasına her gün sigaraya ödeme yapmaya devam eder, bunu yapmaktan kendisini alıkoyamaz. Acı olan şudur ki, ekonomik olarak gelişmiş ülkelerde sigara içenlerin oranı azalmakta iken; işsizlik, yetersiz gelir düzeyi, düşük alım gücü, kalabalık nüfus, üretim azlığı, kötü yaşam standardı olan gelişmemiş veya gelişmekte olan ülkeler maalesef sigara alışkanlığının giderek artma gösterdiği alanları oluşturmaktadır. Bugün için kişi başına düşen milli geliri 5000 $ civarında olduğu söylenen ülkemizde tiryaki başına sigaraya ayrılan bütçe 300 ile 1000 $ civarındadır. 40 yıl boyunca sigara içmeye devam eden bir tiryaki için sigaraya ayrılan toplam bütçe ile $ arasındadır. Bu bütçe ile hayallerinizin ne kadarını gerçekleştirebileceğinizi, sigarayla birlikte neleri de havaya üflediğiniz, nelerden vazgeçtiğinizi bir düşünün. Sadece kendi kesenizden çıksa yine iyi... Sigaraya bağlı ekonomik kayıplar sadece içenlerin ödedikleri parayla sınırlı değildir. Sigaranın yol açtığı zararlar için ulusal kaynakların harcanması ise, sigara içmeyen ama vergi ödeyenleri de yakından ilgilendirmektedir. Sigaraya ödenen her TL için, ulusal bütçemizden TL kaynak sarf edildiği bildirilmiştir. Uluslararası düzeyde ekonomik raporlarda her 1 dolarlık sigara girdisinin 2-4 dolarlık ekonomik zarara yol açtığı hesaplanmıştır yılında ABD de, sigaraya bağlı nedenlerle oluşan sağlık harcamaları ve işgücü kayıplarının 18 milyar dolar tuttuğu, ancak dünyanın tütünden en fazla kazanan ülkelerinden biri olan ABD nin, aynı yıl tütünden elde ettiği ulusal gelirin 12 milyar dolar olduğu hesaplanmıştır. Dünyada sigaranın yol açtığı ekonomik zararların faturası Dünya Bankası verilerine göre 200 milyar $ olarak bildirilmektedir. ABD de 1995 te sigaranın neden olduğu direkt (yangınlar, hastalıkların tedavisi gibi) ve dolaylı (iş, okul günü kayıpları, sakatlanma ve erken ölümlere bağlı üretim azlığı gibi) giderlerin faturası 138 milyar $ olarak hesaplanmıştır. Yine, ABD de arasındaki tüm sağlık giderlerinin % 6-14 ü sigara bağlanmıştır te ABD de sigaraya bağlı giderler nüfusa dağıtıldığında, fert başına 373 dolar düştüğü hesaplanmıştır. Türkiye'de günde 17 milyon kişinin günde 1 paket sigara içtiği

21 21 ve bir paket sigaranın ortalama 1-1,5 $ olduğu dikkate alınırsa günlük ödenen miktar milyon $ tutmaktadır ve bir aylık maliyet Sağlık Bakanlığının 1 yıllık bütçesinden fazladır. Sigara içenler toplum dışı! Gelişmiş ülkelerde sigorta şirketleri sigara içenleri yaşam sigortası yaparken veya sigara içilen evleri, iş yerlerini sigortalarken daha fazla pirim talep etmektedirler. Çünkü, bu kişilerde hastalanma oranları ve tedavi giderleri daha fazladır ve bu tür mekanlarda yangın olasılığı çok daha yüksektir. Ekonomik endişelerin çok önde seyrettiği batı ülkelerinde işverenlerin bir çoğu, sigara içen elemanları istihdam etmemektedir. Bu sırf tepkisel bir davranış değildir, bir çok ekonomik nedeni vardır. Bunlar şöylece özetlenebilir: sigara içenler sigaraya ayırdıkları zaman ve efor nedeniyle iş hayatında daha az verimli olmaktadırlar. Sigara içme ve alet, cihaz kullanma arasındaki koordinasyon güçlüğü nedeniyle iş kazasına neden olma riski daha sıktır. Sigara nedeniyle daha sık hastalanmakta ve daha fazla iş günü kayıplarına yol açmaktadırlar. İçtikleri sigara dumanı ve kokusu nedeniyle iş yerindeki diğer kişileri rahatsız etmektedirler. İş yeri yangınlarına çoğu zaman sigara içenler neden olmaktadır. Sigaranın külü, izmariti, kibriti nedeniyle iş yerinde kirlenmeye sebep olmaktadırlar. Mesleki Kariyeriniz ve Sigara: Zavallı bir yöneticiniz olsun ister miydiniz? Günümüz iş yaşamındaki profesyonellik sigara kullanımıyla bağdaşmamaktadır. Sigara veya meslekî kariyer denkleminde, tercihinizi hemen yapmalısınız. İşinizde iddialı iseniz, geleceğe dönük büyük hedefleriniz varsa, oyunu kurallarına uygun oynamak istiyorsanız sigaradan uzak durmanız gerekecektir. Sigara tiryakiliği esrar, eroin kullanımı gibi bir madde bağımlılığı olduğuna göre, iradesine hakim olamayan böyle bir davranış, sizce iş yaşamındaki profesyonellikle uyuşabilir mi? Küreselleşen dünyada işini en iyi şekilde yapmak; şirketini global pazarda pay sahibi kılmak; ürünlerini sınır tanımaksızın yeryüzü coğrafyasında kullanıma sunmak; markasını hedef kitlenin bilinçaltına yerleştirmek; sektöründe orijinal atılımlar yapmak, kalıcı izler oluşturmak üzere gecesini gündüzüne katan modern iş adamı veya kadını, imajını sigara kullanarak böylesine savurganca harcama lüksüne sahip midir? Kanada da uzunca yaşamış bir dostumdan dinlemiştim: Çalıştığım çokuluslu bir şirketin binasında 200 civarında kişi çalışıyordu. Biri sabah, diğeri öğleden sonra olmak üzere günde iki kez kahve molamız olurdu. Kafeteryanın bulunduğu salonda çoğu şirket çalışanı toplanırdık. İçimizde hiç sigara içen olmazdı. Zaten, bina içerisinde sigara kullanmak yasaktı. Binada çalışanlardan sadece iki kişi sigara tiryakisiydi. Onlar da bahçeye çıkıp, bina önünde sigaralarını içerlerdi. Binanın dış cephesi tamamen camdandı. Dolayısıyla, içerden onları izlerdik. Malum, Kanada çok soğuk bir ülke. Kışın eksi 30 derecede zavallıların titreyerek sigaralarını tüttürmelerini hem görür, hem de onlara acırdık. Bu nakilde sigara kullanan kişilere bakış açısı çok çarpıcı olarak ifade edilmektedir: zavallı. Sizce, acımasız rekabetin hüküm sürdüğü iş yaşamında zavallıların başarılı olma şansları ne kadardır? İş görüşmelerinizde, meslekî ilişkilerinizde, bulunduğunuz sosyal platformlarda seçkin ve her biri profesyonel zevat arasında elinde sigaranız, üzerinize sinmiş ağır tütün kokusu ve

22 22 sararmış dişlerinizle sergileyeceğiniz imajınızı, onların gözüyle görmeye çalışın. Bu imajınızla iyi eğitim almış, duygu ve davranışlarını kontrol edebilen, kararlı, hedeflerini bilen, karşısındakileri hemen etkisi altına alabilen, karizmatik bir yönetici profili oluşturabilir misiniz? Günümüzde artık örneğine rastlamak çok zor ama diyelim ki, imajınıza pek düşkün değilsiniz. Ancak sigara, sadece imajınızı sarsarak işinize zarar vermekle kalmıyor; iş hayatınızdaki başarınızı bir çok yolla tehdit ediyor. Bunu gören şirketler, çalışanlarına sigarayı yasaklıyor. Sözleşmelerinde işyerinde sigara kullanmama koşulu getiriyor. Kuşkusuz bu gelişme, sigaraya karşı duygusal tepkilerden değil, rasyonel gerekçelerden kaynaklanıyor. Bunları bilen, işveren ve yöneticilerin farklı davranmaları da, zaten pek mümkün değil. Örneğin; gerek ülkemizden ve gerekse diğer ülkelerden yıllık itfaiye raporlarına bir göz atın. İşyeri yangınlarının yarıdan fazlasının sigaradan kaynaklandığını görebilirsiniz. Bir gece yarısı, acı acı çalan bir telefonla uyanmaya ve işyerinizin yandığını, tüm birikiminizin kül olup gittiğini duymaya hazır mısınız? Eğer işyerinizde sigara içilmesine izin veriyorsanız, her gece yatağa girerken kendinizi buna hazırlamalısınız. Çünkü, o gün çalışanlarınızdan birisinin çöpe tam sönmemiş bir izmarit atmadığından veya unuttuğu sigarasının masa üzerindeki önemli kağıtları tutuşturmayacağından asla emin olamazsınız. Ya müşterileriniz? Onlar sigara içilen bir işyeri hakkında ne düşünürler? hiç merak ettiniz mi? İçeri girildiğinde sizi karşılayan kesif sigara kokusu, bir an önce orayı terk etmeniz için bilinçaltınıza verilen çok güçlü bir mesajdır. Müşterileriniz bu mesajı hemen algılayacaklar ve mekanınızı kısa sürede terk edeceklerdir. İşyerinizden müşteri kaçırmak için dumanı tüten sigara, izmaritlerle dolu kül tablaları ve yerdeki sigara çöplerinden daha usturuplu bir yöntem bulamazsınız. Bir de iç müşterileriniz var, bu noktada sözü edilmesi gereken. Orada olmaktan mutlu, işini severek yapan, iş arkadaşlarıyla uyum sağlamış, takım ruhunu yakalamış, adeta şirketin sahibiymiş gibi hedeflerinize kilitlenmiş, tüm potansiyelini işine verebilen bir ekip oluşturmak istiyorsanız, sigara baş düşmanınız olmalıdır. Çünkü, tiryakiler çok fark etmeseler de sigaranın oldukça kötü ve rahatsız edici bir kokusu vardır. Üstelik, bu iğrenç koku üstünüze başınıza sinmekte ve sigara içmediğiniz zamanda da çevreye yayın yapmaya devam etmektedir. Her gün bu sinir bozucu duruma ekmek parası uğruna sabretmek zorunda kalınabilir. Şüphesiz bu, açığa vurulmasa bile bir gerginlik ve hoşnutsuzluk nedenidir. Sigara, işyeri uyumunu ve iş barışını tehdit eden bir unsurdur. Gergin, mutsuz, yanındakilerle kavgalı, birbirinden rahatsızlık duyan elemanlardan ne kadar verim alınabileceğini ise, profesyonel yöneticiler çok iyi bilmektedirler. Sigara ile iş kazaları arasında da bir ilişki söz konusudur. Eş zamanlı olarak sigara ile araç ve makine kullanmak durumunda olan kişilerin, bazen gerekli eşgüdümü sağlayamayıp çeşitli kazalara uğradıkları bilinmektedir. Sigarasının ucundan düşen külden sakınıp, engel olmaya çalışırken kullandığı aracı takla attıran, elini çarka kaptıran insan öykülerini basından takip ediyor olmalısınız. Sigaranın iş verimini düşürdüğü de bilinen bir gerçektir. Sigara içmeye ayrılan vakit, sigara kullanan bir elemanın mesaisinden her gün çaldığı zaman dilimidir. Bunu bir araya getirdiğinizde, sigara kullanan eleman sayınızla doğru orantılı olarak yılda kaç iş günü kaybettiğinizi kolayca hesaplayabilirsiniz.