Tip1 diyabet TÜRKİYE ENDOKRİNOLOJİ VE METABOLİZMA DERNEĞİ DİABETES MELLİTUS ÇALIŞMA VE EĞİTİM GRUBU TEMD DİABETES

Transkript

1 TÜRKİYE ENDOKRİNOLOJİ VE METABOLİZMA DERNEĞİ DİABETES MELLİTUS ÇALIŞMA VE EĞİTİM GRUBU TEMD DİABETES 03 MELLİTUS ÇALIŞMA VE EĞİTİM GRUBU HASTA EĞİTİM KİTAPÇIKLARI SERİSİ Tip1 diyabet

2 Diyabet insülinin eksikiği veya etkisizliği sonucu ortaya çıkan bir rahatsızlıktır. Toplumda daha sık görülen diyabet formu tip 2 diyabettir ve insülinin yeterince etki gösterememesi sonucu ortaya çıkar. Tip 1 diyabet ise daha seyrek olarak görülmesine rağmen küçük yaşlardan itibaren başlar ve ömür boyu insülin kullanılmasını gerektirir. Kanda şeker (glukoz) seviyesinin uzun süreli olarak yüksek olması (hiperglisemi), diyabet sorunlarına yol açar. Hiperglisemi kalp ve kan damarlarını bozarak göz,sinir ve böbrek hasarlarına, kalp krizi ve inmeye neden olabilir. Bu sebeple kan şekerinin olabildiğince normale yakın seviyelerde tutulması bu komplikasyonlarla karşılaşma riskini azaltır. Bu kitapçık, tip 1 diabetes mellituslu hastalarımızı bilgilendirmek ve yol göstermek amacı ile hazırlanmıştır. TEMD Dİabetes Mellİtus Çalışma ve Eğitim Grubu adına Prof.Dr. İlhan SATMAN - Prof. Dr. Şazi İMAMOĞLU Prof. Dr. Candeğer YILMAZ - Prof. Dr. Sema AKALIN Diyabetik Hasta Eğitim Broşürleri Serisi Novo Nordisk firmasından sağlanan koşulsuz eğitim desteği ile TEMD Diabetes Mellitus Çalışma ve Eğitim Grubu tarafından hazırlanmıştır. Tip 1 Diabetes Mellitus (Tip 1 diyabet) Daha önce juvenil başlangıçlı diyabet ve insülinebağımlı diabetes mellitus (IDDM) olarak adlandırılan tip 1 diyabet, kronik, ömür boyu süren bir hastalıktır. Bu hastalıkta pankreasta yapılan insülin adı verilen hormon, çok az üretilebildiği veya hiç üretilemediği için kandaki şekerin (glukozun) enerjiye dönüşmek üzere hücre içine girmesi mümkün olamamakta ve kanda glukoz seviyesi yükselmektedir. Toplumda çok daha sık görülen tip 2 diyabette ise öncelikle, vücudun çeşitli dokularında insülinin etkilerine karşı direnç vardır, sonraki yıllarda bir grup hastada insülin yapımı da azalır. Genetik ve çevresel faktörler, belirli virüslara maruz kalmak gibi çeşitli faktörler tip 1 diyabet gelişimine katkıda bulunabilir. Tip 1 diyabet, genel olarak ilkokula başlama döneminde ve adolesan çağında daha sık rastlanmakla birlikte, herhangi bir yaşta görülebilir. Bu konudaki yoğun araştırmalara rağmen tip 1 diyabetin kesin tedavisi veya koruma yolu yoktur, ancak hastalık iyi yönetilebilir. Mevcut tedavi yöntemleri ve takip olanakları ile tip 1 diyabetli hastaların, geçmişteki döneme göre daha uzun ömürlü ve sağlıklı oldukları bilinmektedir. 2 3

3 Belirtiler Tip 1 diyabetin başlıca belirtileri; ağız kuruluğu, susama hissi, sık ve bol idrar etme, yorgunluk ve halsizlik, sık acıkma, diyet yapmadığı halde zayıflama, bulanık görme ve özellikle ayaklarda -bazen de ellerde- hissizlik veya uyuşma ve karıncalanmadır. Belirtiler o kadar hızlı ilerler ki, bazı hastalar diyabet tanısı konulmadan önce önemli bir şikayetleri olmadığını ifade eder. Diyabetin belirtileri > > Ağız kuruluğu, susama > > Sık idrara çıkma > > Yorgunluk ve halsizlik > > Sık ve aşırı acıkma > > İstem dışı kilo kaybetme > > Bulanık görme > > Ayaklarda hissizlik veya uyuşma, karıncalanma 4 5

4 Tip 1 diyabetli bir kişi, genelde aşağıdaki belirti ve bulgularla başvurabilir: Ağız kuruluğu ve sık idrara çıkma: Aşırı şeker idrarla atılırken vücut suyunu da çektiği için idrar miktarı fazlalaşır. Bu durumda susama hissi ve ağız kuruluğu artar. Sonuç olarak hasta normalden daha çok idrara çıkıp daha fazla su içmeye başlar. Aşırı acıkma: Kandaki şekerin hücre içine girmesi için yeterli insülin bulunmadığından kaslar ve organlarda enerji açığı meydana gelir. Bu durum açlığı tetikler. Yemek yedikten hemen sonra bile açlık devam eder. İnsülin kullanılmadan, yiyeceklerin içindeki şekerler, adeta enerji fakiri olan vücut dokularını doyuramaz. Kilo kaybı: Acıkmayı azaltmak için daha fazla yemek yenilmesine rağmen hızla kilo kaybedilir. Enerji olarak kullanılabilecek şeker bulunmadığı için kas dokuları ve yağ depoları büzüşebilir. Yorgunluk: Hücre içinde enerji (şeker) yoksunluğu nedeniyle hasta, kendisini yorgun ve huzursuz hisseder. Bulanık görme: Kandaki şeker seviyesi çok yüksek ise vücudun tüm dokularından, bu arada göz merceğinden de su çekilir. Bu sebeple bakılan objelere odaklanılması güçleşir ve bulanık görme ortaya çıkar. Bazı hastalar ise, ancak kan şekeri çok yükselip diyabetik ketoasidoz geliştiğinde aşağıdaki belirtilerle hastaneye başvurabilirler: > > Derin ve hızlı nefes alıp verme > > Cilt ve ağız kuruluğu > > Yüzde kızarıklık > > Nefesin çürük meyve gibi kokması > > Bulantı ve kusma > > Sık idrar yapma > > Mide veya karın ağrısı Ne zaman doktora başvurmak gerekir? Yukarıda bahsedilen ve tip 1 diyabeti düşündüren herhangi bir belirti veya bulgu ile karşılaşırsanız hemen doktora başvurunuz. 6 7

5 Tip 1 diyabetin sebepleri Tip 1 diyabetin kesin sebebi bilinmemektedir. Bilim adamları, tip 1 diyabetli pek çok kişide -normalde vücudumuza giren zararlı bakteri ve viruslarla savaşmakla görevli olan- bağışıklık sisteminin, hatalı olarak pankreas bezinde yer alan ve insülin hormonunu üreten adacıkların beta hücrelerine yöneldiğini ve onları harap ettiğini ortaya çıkarmışlardır. Genetik özellikler, belirli viruslara maruz kalmayı kolaylaştırmakta ve hastalığı başlatmakta rol oynamaktadır. Sebebi ne olursa olsun, adacık hücreleri tahrip edilmeye başladığında, insülin yapımı giderek azalmaya başlar ve nihayetinde hiç insülin yapılamaz. Tip 1 diyabet Yüksek kan şekerine cevap olarak pankreastaki insülin üreten hücreler, insülin hormonu salgılar. Tip 1 diyabet, bu hücrelerin vücudun kendi bağışıklık sistemi tarafından tahrip edilmesi ile oluşur. Pankreas Normal Beta hücre yıkımı İnsülin üretilir Glukoz İnsülin üretilemez Glukozun hücre içerisine alınması İnsülin reseptörü İnsülin reseptörü Normalde, insülin hormonu glukozun hücrelerin içine girmesini, yakılarak adalelere ve diğer dokulara enerji ulaştırılmasını sağlar. İnsülin hormonu, midenin arkasında bulunan pankreas bezinde yapılır. Yemek yenildiğinde pankreas yeteri kadar insülini kan dolaşımına verir. İnsülin, damarlarda adeta bir anahtar gibi davranarak mikroskopik kapıları açar, böylece yenilen yemeğin sindirimi sonrasında kanda yükselen şekerin hücrelerin içine girmesini sağlar. Şeker, hücre içinde parçalanarak yakılır, bu şekilde bir yandan enerji sağlanırken diğer yandan kandaki şeker seviyesi düşer. Kan şekeri normal seviyeye doğru geriledikçe pankreastan kana verilen insülin miktarı da azalır. Tip 1 diyabet İnsülin yapımının azalması Tip 2 diyabet İnsülin Glukoz İnsülin direnci 8 9

6 Karaciğer bir nevi glukoz deposu ve yapım merkezi olarak görev yapar. Kanda insülin düzeyi düşük olduğunda, örneğin bir süre aç kalındığında kanda glukoz seviyesi azalmaya başlar, bu durumda karaciğer glikojen olarak depoladığı şekeri tekrar glukoz a çevirip kan glukozunu normal sınırlar içinde tutmayı sağlar. Tip 1 diyabette, pankreas adacık hücreleri tahrip oldukları için insülin yapılamaz ve bütün bu olaylar gerçekleşemez. Böylece glukoz, enerji olarak hücrelere ulaştırılacağı yerde, kanda birikmeye başlar ve kanda glukozun aşırı yükselmesi ile diyabet koması (diyabetik ketoasidoz) gibi yaşamı tehdit eden komplikasyonlar ortaya çıkar. Erişkin yaşlarda başlayan tip 1 diyabette beta hücre yıkımı çok yavaş gelişir ve bu hastalarda ancak 5-10 yıl sonra insülin gereksinimi başlar. Yavaş seyirli tip 1 diyabet veya LADA adı verilen bu diyabet formu, son 20 yılda artış göstermiştir. Tip 1 diyabet nasıl ortaya çıkar? > > Özetlemek gerekirse, tip 1 diyabetin kesin sebebi bilinmemektedir. > > Fakat çoğu kez genetik yatkınlığı olan bir kişide immun reaksiyonu başlatan bir viral infeksiyon ya da çevresel bir tetikleyici söz konusudur. > > Vücudun ak kan hücreleri (lenfositler) hatalı olarak insülin üretiminden sorumlu pankreas beta hücrelerine yönelip bu hücreleri tahrip etmeye başlar

7 Risk faktörleri Bilim adamları, tip 1 diyabet ile ilişkili yeni risk faktörlerini belirlemeye çalışmaktadır. Bilinen az sayıdaki risk faktörü aşağıda özetlenmiştir: > > Aile öyküsü: Kardeşlerinden birinde veya anne ya da babasında tip 1 diyabet bulunan kişilerde, tip 1 diyabet gelişme riski bir miktar artmıştır. > > Genetik: Belirli genleri bulunan kişilerde tip 1 diyabet gelişme riski yüksektir. Ailede tip 1 diyabetli varsa, bazı vakalarda genetik test yapılarak tip 1 diyabet açısından risk olup olmadığı anlaşılabilir. Ancak genetik test yapılması, çoğu kez klinik araştırma programlarına katılacak riskli kişilerin belirlenmesi ile sınırlıdır. > > Coğrafya: Ekvatordan Kuzeye doğru çıkıldıkça tip 1 diyabet insidensi artma eğilimi gösterir. Tip 1 diyabet gibi, toplumda çok sık görülmeyen hastalıkların görülme sıklığı insidens terimi ile ifade edilir. İnsidens, 1 yıl içinde çocukta yeni ortaya çıkan tip 1 diyabetli vakaların sayısını gösterir. Tip 1 diyabet insidensi, Finlandiya ve İtalya nın Sardunya Adası nda yaşayanlarda en yüksektir. Bu ülkelerde tip 1 diyabet, A.B.D. den 3 kat, Türkiye gibi ülkelerden ise yaklaşık olarak 30 kat daha yüksek oranda görülür

8 Tip 1 diyabetin olası risk faktörleri aşağıda özetlenmiştir: > > Viruslar: Epstein-Barr virusu, koksakivirus, kabakulak virusu ve sitomegalovirus infeksiyonları geçiren bazı kişilerde pankreas adacıklarında otoimmun yıkım tetiklenebilir ya da virusun kendisi adacık hücrelerini doğrudan harabiyete uğratabilir. > > D-vitamini eksikliği: Araştırmalar, D-vitamininin tip 1 diyabete karşı koruyucu rolü olabileceğini düşündürmektedir. Süt, önemli bir D-vitamini kaynağıdır. Bununla beraber, bazı araştırmalara dayanarak yaşamın ilk 3 ayında inek sütü verilen çocuklarda tip 1 diyabet riskinin arttığı ileri sürülmektedir. > > Diğer beslenme faktörleri: Omega-3 yağ asidlerinin tip 1 diyabete karşı bir miktar koruyuculuğu vardır. Nitratlı sulardan içenlerde tip 1 diyabet riski artabilir. Ek olarak, bebek mamasına erken dönemde tahıl eklenmesinin de tip 1 diyabet riskini etkileyebileceği ileri sürülmüştür. Bir çalışmada bebeklere tahıl verilmesi için en uygun zamanın aylar olabileceği gösterilmiştir. > > Diğer risk faktörleri: Ayrıca doğum sırasında annesi 25 yaşından genç olan çocuklarda ve gebelik sırasında preeklampsi geçiren kadınların çocuklarında, doğumdan hemen sonra sarılık veya solunum yolu sorunları geçiren çocuklarda tip 1 diyabet riskinin artabileceğinden kuşkulanılmaktadır

9 Diyabet tanısı nasıl konulur? Haziran 2009 da, Amerikan Diyabet Cemiyeti (ADA; American Diabetes Association), Avrupa Diyabet Çalışmaları Birliği (EASD: European Association for the Study of Diabetes) ve Uluslararası Diyabet Federasyonu (IDF: International Diabetes Federation) aşağıdaki tip 1 diyabet tanı testlerinin yapılması konusunda görüş birliğine varmışlardır: > > Glikozile hemoglobin: (A1C: HbA 1c ): Hemoglobin, alyuvarlarımıza oksijen taşıyan proteindir. A1C, hemoglobine bağlanan glukozun % oranını ölçer. Kan şekeri ne kadar yüksekse, hemoglobine bağlanma yüzdesi de o oranda artar. Daha önce hastaların son 2-3 aylık ortalama kan glukoz düzeyini izlemek üzere geliştirilmiş olan ve halen de bu amaçla kullanılan bu testin, 2010 yılından bu yana ADA nın önerileri ile, diyabet ve prediyabet tanısında da kullanılabileceği ortaya konulmuştur. Son yıllarda A1C nin % ile ifade edilmesi yerine, mmol/mol biriminin kullanılması önerilmektedir. A1C nin iki kez %6.5 (48 mmol/mol) veya üzerinde bulunması, diyabet tanısı koydurur. % (39-46 mmol/mol) arasındaki A1C düzeyleri ise diyabet açısından yüksek riskli (prediyabetik) kişileri belirler. HbA 1c (A1C) düzeyine göre diyabet ve prediyabet tanısı A1C (%) A1C (mmol/mol) Normal <5.7 <39 Prediyabet (yüksek riskli durum) Diyabet Eğer bulunduğunuz koşullarda A1C testi yapılamıyorsa veya anormal hemoglobin varyantları gibi nadir rastlanan hemoglobin formlarını taşıyorsanız ya da gebe iseniz A1C testi durumunuzu tam olarak yansıtamayabilir. Bu durumda doktorunuz diğer testleri yaptırmanızı isteyebilir. > > Rastgele bir zamanda ölçülen kan glukozu: Ülkemizde kan glukoz düzeyi mg/dl birimi ile, bazı ülkelerde ise glukoz mmol/l birimi ile ifade edilir ( mg/dl birimini mmol/l ye çevirmek için 18 e bölmek gerekir). > > Sık idrar etme, ağız kuruluğu, yorgunluk gibi diyabet açısından kuşkulu şikayetleri olan bir kişide günün herhangi bir saatinde ölçülen kan glukozunun 200 mg/dl veya üzerinde bulunması, diyabet tanısı koydurur. Bu durumun daha sonra açlık kan glukozu ile de doğrulanması gerekir. > > Açlık plazma glukozu (APG): En az 8 saatlik açlık sonrasında sabah ölçülen APG nin iki farklı zamanda 126 mg/dl veya daha yüksek bulunması, diyabet tanısı koydurur mg/dl arasındaki APG düzeyleri bozulmuş açlık glukozu: BAG durumunu ifade eder, bu aşama diyabet açısından orta derecede riskli prediyabetik durumu yansıtır

10 Açlık kan glukoz (APG) düzeyine göre diyabet ve prediyabet tanısı APG (mg/dl) APG (mmol/l) Normal <100 <5.6 Prediyabet (bozulmuş açlık glukozu: BAG) Diyabet > > Oral glukoz tolerans testi (OGTT; Şeker yükleme testi): Tip 1 diyabet tanısında nadiren OGTT yapılması gerekebilir. OGTT de 2. saat plazma glukoz (2.stPG) düzeyinin 200 mg/dl veya üzerinde bulunması diyabet tanısı koydurur mg/dl arasındaki OGTT 2.stPG düzeyleri bozulmuş glukoz toleransı: BGT olarak bilinen ve yüksek riskli olan prediyabetik durumu yansıtır. OGTT 2. saat plazma glukoz (2.stPG) düzeyine göre diyabet ve prediyabet tanısı 2.stPG (mg/dl) 2.stPG (mmol/l) Normal <140 <7.8 Prediyabet (bozulmuş glukoz toleransı: BGT) Diyabet > > Diğer tanı testleri: Özellikle yetişkin yaşlarda başlayan bazı tip 1 diyabet vakalarını, tip 2 diyabetten klinik olarak ayırmak kolay olmayabilir. Ayrıca, çocukluk çağında da obezite sıklığının artmış olması, çocuk ve adolesan çağda başlayan tip 2 diyabet vakalarının artmasına yol açmıştır. Bu gibi durumlarda doktor kanda otoantikor (ICA, Anti-GAD, IA-2, IA-2β, IAA, Anti- ZnT8) testlerinin yapılmasını isteyebilir. Bu antikorlardan bir ya da birkaçının kanınızda tespit edilmesi tip 1 diyabeti düşündürür. Kan veya idrar örneğinde yağların yıkım ürünü olan ketonların bulunması da tip 2 diyabetten ziyade, tip 1 diyabet olduğuna işaret eder

11 Diyabetinizi kontrolde tutmak için ne yapmalısınız? Tip 1 diyabet tanısı almışsanız, insülin tedavisine başlanıp dozları ayarlanarak kan şekeriniz kontrol altına alınıncaya kadar yakın tıbbi takip altında olmanız gerekir. Diyabet bakımı bir ekip işidir. Tip 1 diyabetli hasta bu ekibin merkezinde yer almalıdır. Genelde doktor, tip 1 diyabetlinin bakımını koordine eder. Tip 1 diyabetlilerin bir endokrinoloji uzmanı tarafından izlenmesi daha uygundur. Diyabet ekibinde ayrıca, eğitmen olarak bir diyabet hemşiresi, deneyimli bir diyetisyen ve mümkünse bir sosyal hizmet uzmanı da yer almalıdır. Ek olarak, komplikasyonlara ve özel durumlara yönelik olarak psikolog, göz hastalıkları uzmanı, nörolog, nefrolog, kardiyolog, genel cerrah, ortopedist, infeksiyon hastalıkları uzmanı, damar cerrahı, plastik cerrah ve jinekolog gibi uzmanlardan oluşan bir konsültan ekibine de ihtiyaç vardır. Tip 1 diyabetli kişilerin kan glukoz düzeyi kontrol altına alındıktan sonra, düzenli olarak 3 ayda bir endokrinolog tarafından izlenmesi gerekir. Ayrıca yılda bir genel check-up yapılmasında yarar vardır. Özellikle diyabet kontrolü bozulduğunda, yüksek kan basıncı, böbrek hastalığı ya da gebelik varlığında bu kontroller sıklaştırılmalıdır

12 Doktor randevularında zaman kısıtlı olduğundan, bazen her şeyi sormak mümkün olmayabilir. Ayrıca aynı randevu sırasında diyabet ekibinin diğer üyelerinin de görülmesi gerekebilir. Bu sebeple, tip 1 diyabetli hasta olarak, randevulara hazırlıklı gitmeniz işleri kolaylaştırabilir. > > Bir sonraki randevuya kadar diyabete ilişkin önemli bulduğunuz olay ve durumları not edin. Randevunuza liste ile gidin. Diyabet kontrolü sağlandığında, başlangıçtaki belirtiler hızla kaybolur. Ancak tekrarlayan ani kan şekeri düşüklüğü (hipoglisemi) veya belirli gıdaları yedikten sonra kan şekerinin ne kadar yükseleceğinin tahmin edilmesi gibi yeni sorunları öğrenmeniz gerekebilir. > > Önemli kişisel sorunlarınıza dair bilgileri not edin. Örneğin büyük stresler, yakın dönemdeki yaşam tarzı değişikliği gibi pek çok sorun diyabet kontrolünüzü etkileyebilir. > > Kullanmakta olduğunuz tüm ilaç, vitamin ve gıda desteklerinin listesini yapın. > > Kontrole gelirken kan şekeri günlüğünüzü ve glukometrenizi beraberinizde getirin. Doktorunuza, diyabet hemşirenize ya da diyetisyeninize soracağınız soruları not edin: Özellikle aşağıdaki hususlarda bilgi edinmek için sormak istediklerinizi listeleyin. Öğrenmek istediğiniz diğer hususları da sormaktan çekinmeyin. Diyabet ekibinizden öğrenecekleriniz; > > Kan şekeri ölçüm sıklığı ve zamanları > > İnsülin tedavisi kullanılan insülin tipleri, injeksiyon zamanları ve dozlar > > İnsülin uygulama araçları kalem injeksiyon ya da insülin pompası > > Düşük kan şekeri (hipoglisemi) nasıl tanınır?, nasıl tedavi edilir? > > Yüksek kan şekeri (hiperglisemi) nasıl tanınır?, nasıl tedavi edilir? > > Ketonlar nasıl ölçülür?, nasıl tedavi edilir? > > Beslenme gıda tipleri ve kan şekerini nasıl etkiledikleri > > Karbonhidrat sayımı > > Egzersiz aktivite durumunda insülin dozlarının ve ek gıda (karbonhidrat) alımının nasıl ayarlanacağı > > Tıbbi takip doktor, diyetisyen ve diyabet hemşiresinin hangi sıklıkta görüleceği 22 23

13 Doktorunuz sizden neleri öğrenmek isteyebilir? Doktorunuzun size bazı soruları sorması muhtemeldir. Aşağıdaki soruları cevaplamaya hazırlıklı olun. Doktorunuzun size soracakları; > > Diyabetle başa çıkmakta ne kadar başarılısınız? > > Ne kadar sıklıkta kan şekeri düşüklüğü yaşıyorsunuz? > > Kan şekerinizin düşeceğinin/düştüğünün farkına varıyor musunuz? > > Gün içinde nasıl besleniyorsunuz? > > Egzersiz yapıyor musunuz? Ne sıklıkta? > > Ortalama olarak günde ne kadar insülin kullanıyorsunuz? > > Hangi konularda ve ne sıklıkta kaçak yaparsınız? 24 25

14 Diyabet tanısından sonra hangi testler ve ne sıklıkta yapılmalıdır? A1C testi: Tip 1 diyabet tanısını aldıktan sonra düzenli aralıklarla kontrollere gittiğinizde, 3 ayda bir A1C testinin yapılması gerekir. Doktorunuz, yaşınızı, diyabet sürenizi, komplikasyonlarınızın olup olmadığını ve eşlik eden hastalıklarınızı dikkate alarak sizin için en uygun olan A1C hedefini belirleyecektir. TEMD Diyabet Kılavuzuna göre komplikasyonları bulunmayan ve diyabet süresi yılı aşmayan yetişkin yaştaki bir tip 1 diyabetlide A1C hedefinin %.6.5 i aşmaması önerilmektedir. IDF ve pek çok Batı toplumundaki diyabet otoriteleri de aynı hedefi benimsemektedir. ADA ise aynı koşullardaki bir tip 1 diyabetli için A1C hedefinin %7 nin altında olmasını önermektedir. Yaşam beklentisi düşük, diyabet yaşı ileri, hipoglisemi riski yüksek, komplikasyonları veya eşlik eden ciddi hastalıkları bulunan bazı diyabetiklerde ise %7.5, hatta %8.0 gibi A1C hedefleri daha güvenlidir. Buna karşılık genç, sosyokültürel düzeyi yüksek, yeni diyabetli ya da gebelik planlayan kişilerde A1C hedefinin %6.0 civarında olması istenebilir. A1C düzeyinin %6.5 olması son 3 aylık ortalama glukoz düzeyinin 140 mg/dl, A1C nin %7 olması ise son 3 aylık ortalama glukozun 154 mg/dl olduğunu ifade eder. A1C nin hedefin üzerinde bulunması insülin ve yemek planında değişiklikler yapılması gerektiğini gösterir

15 Diğer kan/idrar testleri ve muayeneler: Üç ayda bir ölçtüreceğiniz A1C ye ek olarak aşağıdaki laboratuvar testlerinizin periyodik aralıklarla yapılması gerekir: > > Açlık kan lipid profili (total kolesterol, HDL-kolesterol, LDLkolesterol, trigliserid düzeyleri) Yılda bir kez > > Böbrek fonksiyon testleri (kanda kreatinin ve BUN, idrarda mikroalbumin düzeyleri) Yılda bir kez > > Tiroid fonksiyon testleri (TSH, gereğinde serbest T4 ve anti-tpo düzeyleri) - Yılda bir kez > > Karaciğer fonksiyon testleri (ALT, AST) - Yılda bir kez > > Gluten enteropatisi için otoantikor testleri (anti-endomisyum IgA ve doku transglutaminazına karşı IgA antikorları) -Bir kez > > Kan basıncı -Her muayenede > > Ayak muayenesi -Her muayenede > > İnsülin injeksiyon yerlerinin kontrolü -Her muayenede > > Göz muayenesi - Yılda bir kez > > Diş hekimi muayenesi - Yılda iki kez 28 29

16 Tedavi Tip 1 diyabet tedavisinin erken dönemdeki ana amacı; diyabetik ketoasidoz ve aşırı yüksek hiperglisemiyi tedavi etmektir. Yeni tanı konulan tip 1 diyabetli hastaların durumları stabil olana kadar hastanede gözetim altında olmalarında yarar vardır. Tedavinin uzun dönemdeki amaçları ise; > > Belirtileri azaltmak > > Diyabetle ilişkili göz, böbrek, sinir, ayak ve kalp-damar hasarlarını önlemektir. Diyabet yönetiminde hasta baş aktördür. Bir tip 1 diyabet hastası olarak; > > Hipo ve hiperglisemileri fark edip tedavi etmeyi > > Diyabette beslenme planlaması yapmayı > > İnsülin injeksiyonu yapmayı > > Evde kan şekerini ölçmeyi ve idrarda keton bakmayı > > İnsülin dozlarını nasıl ayarlayacağını ve egzersiz durumunda ne kadar ekstra karbonhidratlı gıda alacağını > > Hastalık günlerinde ve özel durumlarda diyabetini nasıl yöneteceğini > > Diyabet ile ilgili sarf malzemelerini ve ilaçlarını almak için nereden rapor alacağını ve bunları nerede muhafaza edeceğini öğrenmeniz şarttır. Tip 1 diyabet tanısı almış her hastanın ömürboyu; > > İnsülin kullanmak > > Düzenli olarak egzersiz yapmak > > Sağlıklı kiloda olmak ve bunu korumak > > Dengeli ve düzenli beslenmek > > Evde kan şekerini takip etmek için söz vermesi gereklidir. Tedavinin asıl amacı; glukoz düzeyini olabildiğince normale yakın düzeylerde tutarak komplikasyonları önlemek veya geciktirmektir. Bunun için bazı isitisnaları olmakla birlikte, genel olarak kan glukoz düzeylerinin öğün öncesinde mg/dl ( mmol/l) ve gece yatmadan önce de mg/dl ( mmol/l) aralığında tutulması gereklidir. Bu konuda zorlanır ya da kendinizi yalnız hissederseniz, lütfen diyabet ekibinden yardım isteyin. İnsülin ve diğer ilaçlar: Tip 1 diyabette pankreasta insülin yapılamadığı için hastaların yaşaması için her gün insülin kullanmaları şarttır. İnsülin, glukozun damarlardan hücrelere girişini sağlayarak kan şekerini düşürür. İnsülin peptid (protein) yapısında bir hormon olduğu için hap olarak ağızdan verilemez. Çünkü ağızdan alındığında mide asidi ve sindirim enzimleri tarafından kana geçemeden hızla parçalanır. İnsülin çoğunlukla cilt altına zerk edilir. Seçilmiş bazı haslarda ise insülin pompası ile cilt altından sürekli olarak verilebilir

17 İnsülin tipleri: Etki sürelerine göre; hızlı, kısa, orta ve uzun etklili olmak üzere, başlıca 4 tip insülin mevcuttur. Etki sürelerine göre insülinler İnsülin tipi Jenerik adı Ticari adı Hızlı/çabuk etkili analog Aspart Lispro Glulisin NovoRapid Humalog Apidra Kısa etkili insan Kristalize Actrapid Humulin R Orta/ara etkili insan NPH İnsulatard Humulin N Uzun etkili analog Detemir Levemir Glargin Lantus Doktorunuz, ihtiyacınıza uygun olarak, bir gün içerisinde kullanacağınız insülin tiplerini verecektir. Günümüzde insülin tedavisi -diyabeti olmayan kişilerdeki normal fizyolojik insülin salınımına uygun olarak- günde 1-2 kez uzun ya da orta etkili insülin ile sağlanan bazal ve günde 3 kez -her yemek sonrasında kan şekeri yükselmesini kontrol etmek üzere- hızlı ya da kısa etkili insülin ile sağlanan bolüs insülin dozları ile yapılmaktadır. İnjeksiyon seçenekleri: İnsülin, daha önce tek kullanımlık (disposable) injektörler ile yapılmaktaydı. Günümüzde ise insülin tedavisi, kartuşu değişebilen ya da tek kartuşluk disposable insülin kalemleri yardımıyla yapılmaktadır. İnsülin kalemlerinde 4, 6, 8 ve 12 mm lik iğne uçları kullanılmaktadır. İnsülin pompası: İnsülin pompası, bir cep telefonu büyüklüğünde olan ve vücudun dışında taşınabilen bir cihazdır. Cihaz içindeki insülin rezervuarı şeffaf ve ince bir tüp ile karın cildi altına yerleştirilen bir katetere bağlanır. Ayrıca günümüzde pek çok ortamda mevcut olan kablosuz teknoloji ile ayarlanabilen pompa modelleri de mevcuttur. Karın dışında, ayrıca sırtın alt kısmı, kol ya da bacaklara da uygulanabilir. Kablosuz teknolojiyle pompayı programlamak mümkündür. Hangi pompa kullanılırsa kullanılsın, yapılan programlamaya göre hızlı etkili insülini sürekli ve otomatik olarak cilt altına verir. Programa uygun olarak sabit hızda verilen bu insülin, vücudun bazal insülin ihtiyaçlarını karşılar. Buna ek olarak, her öğünde tüketilen karbonhidrat miktarına uygun olarak yine bir program çerçevesinde pompa tarafından hesaplanan bolüs insülin dozları verilmektedir. Ayrıca kan şekeri hedeflenen düzeyin üzerinde ise düzeltme dozu ile hızla normale indirilebilmektedir. İyi motive olmuş kişilerde insülin pompası kullanılmasının, bazal-bolüs insülin injeksiyonlarına göre, daha iyi bir glisemik kontrol sağladığı bazı çalışmalarda gösterilmiştir

18 Diyabete eşlik eden durumların tedavisi: Aşağıdaki durumlarda ağızdan alınan bazı ilaçların da kullanılması gerekebilir; > > Hipertansiyon ilaçları: Kan basıncınız yüksek olmasa bile, anjiyotensin dönüştürücü enzimi (ACE: Angiotensin-converting enzyme) inhibe eden/baskılayan veya anjiyotensin II reseptör blokajı yapan bazı ilaçları (ARB: Angiotensin II receptor blockers) kullanmanız gerekebilir, zira bu ilaçların kan basıncını düşürmenin yanı sıra, idrarla atılan albumin (mikrolabumin) miktarını da azaltarak böbrek sağlığını korudukları gösterilmiştir. Tip 1 diyabetli kişilerde kan basıncının 130/80 mmhg nın altında tutulması gereklidir. > > Kolesterol düşürücü ilaçlar: Diyabet hastalarında kalp hastalığı riski yüksek olduğu için kan kolesterolünün güncel kılavuzlarda önerilen düşük düzeylerde tutulması için statin grubu ilaçlar verilmesi gerekebilir. TEMD ve ADA; -- düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL: Low-density lipoprotein, kötü ) kolesterolün 100 mg/dl nin altında, -- yüksek yoğunluklu lipoprotein (HDL: High-density lipoprotein, iyi ) kolesterolün erkekte 40 mg/dl, kadında ise 50 mg/dl nin üzerinde ve -- trigliseridin de 150 mg/dl nin altında tutulmasını önermektedir. Daha önce bir kalp-damar sorunu geçirmiş olan diyabetlilerde ise LDL kolesterol düzeyinin 70 mg/dl nin altına indirilmesi benimsenmiştir. > > Aspirin: Yaşı 40 ın altında, kalp krizi geçirmiş birinci derece akrabaları bulunan, kan basıncı veya kan kolesterolü yüksek olan veya sigara içen diyabetli hastalarda kalp hastalıklarını önlemek için düşük doz aspirin (günde mg) kullanılması önerilmektedir

19 Sağlıklı beslenme ve karbonhidrat sayımı Sağlıklı beslenme: Tip 1 diyabetli kişilerin her gün aynı saatlerde yemek yemesi, ayrıca önerilen beslenme planı ve gıda seçeneklerine uyması gerekmektedir. ADA ve Amerikan Diyetisyenler Birliği nin web sitelerinde diyabetlilere yönelik sağlıklı ve dengeli öğün planlaması için yararlı bilgiler sunulmaktadır. Bu bilgiler dışında, deneyimli bir diyetisyenden yardım alınması şarttır. Popüler inanışın aksine, aslında diyabet diyeti diye bir olgu yoktur. Artık diyabetlilere ömür boyu sıkıcı, yasaklayıcı veya kısıtlı diyetler önerilmemektedir. Tam tersine diyabetlilere meyve, sebze ve tam taneli tahıllardan zengin bir beslenme planı sunulmaktadır. Çünkü bu tür gıdaların besleyici değerleri yüksek, buna karşılık yağ ve enerji içerikleri ise düşüktür. Karbonhidrat sayımı: Bir tip 1 diyabetli olarak, yediğiniz gıdalardaki karbonhidrat miktarlarını öğrenmeniz gereklidir. Bu konuda diyabet ekibinizdeki diyet uzmanından destek alabilirsiniz. Ayrıca doktorunuz, tedavi planınızı yaparken karbonhidrat/insülin oranı nızı da hesaplayarak, kaç gram karbonhidrat aldığınızda bir ünite insülin yapmanız gerekeceğini size bildirecektir. Fiziksel aktivite Fiziksel aktiviteyi de günlük rutin programınızın içine almanız işleri kolaylaştıracaktır. Herkes gibi, bir tip 1 diyabetli olarak sizin de fiziksel aktivite yapmaya ihtiyacınız vardır. Düzenli egzersiz yapmanız, kan şekerini bir miktar düşürerek diyabet kontrolüne yardımcı olur. Egzersiz, aynı zamanda fazla kalorilerinizi yakarak sağlıklı kiloya ulaşmanızı kolaylaştırır. Diyabetli kişilerin haftada en az 5 gün ve günde en az 30 dakika süreli yürüme, koşma, yüzme, bisiklete binme gibi aerobik egzersizleri yapması önerilmektedir. Bununla beraber gerilme ve kuvvet artırıcı egzersizler de önemlidir. Uzun süredir aktif egzersiz yapmıyorsanız, egzersizin süresini ve şiddetini tedricen artırınız. Egzersizden birkaç saat sonrasında bile kan şekerinizin düşeceğini unutmayın. Bunun için kan şekerinizi daha sık ölçün. Doktorunuza danışarak gerekirse bir önceki insülin dozunda veya pompa kullanıyorsanız bazal dozlarınızda değişiklik yapın. Yoğun bir egzersiz programına başlamadan önce, mutlaka doktorunuza danışın. Tip 1 diyabetli kişilerin egzersizden önce, egzersiz sırasında ve sonrasında uymaları gerekli kurallar vardır

20 Egzersiz programı uygularken kurallara dikkat edin! > > Uygulayacağınız programın size uygun olup olmadığını doktorunuza danışın. > > Giydiğiniz ayakkabıların egzersiz için uygun olup olmadığını öğrenin. > > Vücudunuzun kondüsyonunu da sağlayacak, eğlenceli fiziksel aktiviteleri tercih edin. > > Egzersizi haftanın en az beş günü, mümkünse aynı saatlerde yapmaya çalışın. > > Egzersizden önce ve sonra kan şekerinizi ölçün. > > Egzersiz esnasında ya da egzersizden sonra kan şekerinizin aniden düşme ihtimaline karşı yanınızda hızlı emilen kabonhidratlı yiyecekler bulundurun. > > Diyabetiniz olduğunu gösterecek bilezik veya kolye takın ya da kartvizit kullanın. Olası bir acil durum halinde kullanmak üzere, yanınızda cep telefonu bulundurun. > > Egzersizden önce, egzersiz sırasında ve sonrasında ek sıvı alın. > > Egzersizin süresini veya şiddetini değiştirdiğinizde, kan şekerinizi uygun aralıkta tutmak için beslenme ve insülin programınızda değişiklikler yapmanız gerekebileceğini unutmayın. Evde kan şekeri takibi (SMBG: Self Monitoring of Blood Glucose) Evde kan şekerinizi düzenli aralıklarla ölçmeniz; diyet, egzersiz ve insülin programınızın uygun olup olmadığını ortaya koyar. > > Evde kan şekerinizi hangi sıklıkta ölçeceğinizi ve hedeflerinizin ne olduğunu doktorunuzdan veya diyabet hemşirenizden öğrenin. > > Günlük öğünlerinizi, aktivitenizi ve insülin dozlarınızı ayarlamak için kan şekeri sonuçlarından nasıl yararlanacağınızı öğrenin. Genel olarak kan şekerinin öğünlerden önce ve gece ölçülmesi gereklidir. Öğün öncesi ve gece kan şekeri hedeflerine ulaşıldığı halde, A1C hedefi tutturulamaz ise öğün sonrası 2. saat kan şekeri de ölçülmelidir. > > Hasta veya stresli olduğunuzda, insülin programında yeni bir değişiklik yaptıysanız, seyahat ediyorsanız ya da gebe iseniz kan şekerinizi daha sık ölçün