TÜRKİYE DE İMALAT SANAYİ İHRACATI VE BÜYÜME İLİŞKİSİNİN İKTİSADİ ANALİZİ

Transkript

1 Journal of Yasar Universiy (34) TÜRKİYE DE İMALAT SANAYİ İHRACATI VE BÜYÜME İLİŞKİSİNİN İKTİSADİ ANALİZİ ECONOMIC ANALYSIS OF THE RELATIONSHIP BETWEEN MANUFACTURING INDUSTRY EXPORT AND ECONOMIC GROWTH IN TURKEY Kübra ÖNDER 1 Selim Adem HATIRLI 2 Öze Türkiye, İsikrar Programı çerçevesinde alınan karar ile ihracaa dayalı sanayileşme poliikası benimsemişir. Söz konusu poliikanın yaraığı olumlu gelişmeler sonucu, Türkiye nin ihraca hacminde önemli düzeyde arışlar gerçekleşmiş ve ihraca ürün kompozisyonu değişikliğe uğramışır. Bu değişime en büyük kakı ise ekonomik yapı içerisindeki en önemli sanayi dallarından biri olan imala sanayi ihraca kaleminde yaşanmışır. Bu çalışmanın amacı, dönemi için üç aylık verileri kullanarak Türkiye de ihracaa dayalı büyüme hipoezini es emekir. Çalışmada ihraca yerine Türkiye nin küresel ekonomiyle bağını kuran ve lokomoif sekörü olan imala sanayi ihracaı kullanılmakadır. Granger nedensellik esine göre çif yönlü nedensellik ilişkisi; Hausman esine göre de eşanlı ilişkinin varlığı espi edilen bu makro ekonomik değişkenlere eşanlı denklem sisemlerinden üç aşamalı enküçük karaler yönemi (3AEKK) uygulanmışır. 3AEKK yönemine göre, imala sanayi ihracaından büyümeye ve büyümeden de imala sanayi ihracaına doğru eşanlı ilişkinin var olduğu sonucuna ulaşılmışır. Anahar Kelimeler: İmala Sanayi, İhracaa Dayalı Büyüme, Eşanlı Denklem Sisemi, Hausman Tesi, Üç Aşamalı En Küçük Kareler Yönemi. JEL Sınıflandırması: F43, C32, C53. Türkiye de İmala Sanayi İhracaı ve Büyüme İlişkisinin İkisadi Analizi konulu dokora ezinden derlenmişir (Süleyman Demirel Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü İkisa Bülümü). 1 Uzman, Dr. Milli Savunma Bakanlığı Maliye Daire Başkanlığı 2 Prof.Dr, Süleyman Demirel Üniversiesi, İİBF, İkisa Bölümü. 5851

2 ABSTRACT Turkey has adoped expor-led indusrializaion policy wih he decision aken wihin he framework of he Sabilizaion Program. As a resul of posiive developmens creaed by his policy significan increases in Turkey s expor volume has been achieved and he composiion of expor producs has changed. The bigges conribuion o his change has been experienced in expor iem of manufacuring indusry which is one of he mos imporan indusrial secors in he economic srucure. The aim of his sudy is o analyze he expor-led growh in Turkey hypohesis by using quarerly daa for period In his sudy, manufacuring indusry expor refers o he erm expor which is he leading secor ha esablishes links beween Turkish economy and he global economy. Of he simulaneous equaion sysems, hree sage leas square esimaes (3SLS) mehod was applied o hese macro-economic variables which demosraed he exisence of simulaneous correlaion in Hausmann es. Consequenly, using 3SLS mehods simulaneous correlaion was found beween growh and manufacuring indusry and vice versa. Keywords: Manufacuring Indusry, Expor-led Growh, Simulaneous Equaion Sysem, Hausmann Tes, The Three-Sage Leas Squares Mehod. 5852

3 K.ÖNDER S.A. HATIRLI / Journal of Yaşar Universiy (34) Giriş Dış icaree bakış açısına göre gelişmeke olan bir ülke, sanayileşme poliikalarına yönelik olarak iki farklı yol izleyebilmekedir. Bunlardan ilki, korumacılığa dayanan ihal ikameci sanayileşme poliikası; ikincisi ise uluslararası ekonomiyle büünleşmeyi amaçlayan ihracaa dayalı sanayileşme poliikasıdır. İhal ikameci sanayileşme poliikalarına göre, gelişmeke olan ülkelerin sanayileşebilmesi için, öncelikle oplam yuriçi alebin ihal mallarından yerli mallara doğru kaydırılması gerekmekedir (Edwards, 1993). Türkiye de bu poliika özellikle planlı dönem olan arasında yoğun bir şekilde uygulanmışır. Poliika, iç piyasaya dönük üreimi esas alarak, yoğun devle korumacılığı üzerine inşa edilmişir. İhal ikamesine yönelik kalkınma sraejisinde ilk başlarda başarılı olunsa da, özellikle 1970 li yılların başlarında ve sonlarında oraya çıkan iki önemli perol krizi ara girdi ihalaını olumsuz yönde ekilemiş ve ihala giderlerini büyük oranda arırmışır. Yaşanan gelişmelerin sonucunda Türkiye, koruma duvarları alında sanayi yaırımlarını, dünya ölçeğiyle rekabe edilebilir eknolojik alyapıya kavuşuramamış ve döviz darboğazından kaynaklı büyük bir kırılganlık yaşamışır. Bu durum Türkiye yi sermaye birikimi zayıf, eknolojisi geri, verimliliği düşük, iç pazar için üreim yapan ve yeerli mikarda döviz girdisi elde edemeyen bir sanayi yapısına sürüklemişir. Dolayısıyla ihal ikameci sanayileşme süreci ıkanmış ve 24 Ocak 1980 arihindeki İsikrar Programı çerçevesinde alınan karar ile ihracaa dayalı sanayileşme poliikası benimsenmişir. Program ile ekonomide köklü dönüşüm amaçlamış ve ihracaa ağırlık veren bir sanayileşme modeli benimsenmişir (Karluk, 1997). İhracaa dayalı sraeji, ülkelerin, serbes icare koşullarında karşılaşırmalı üsünlüğe sahip oldukları alanlarda üreim yapmalarını öngörmekedir. Böylece ulusal ekonomiler dünya ekonomisinin bir parçası olmakadır. Yine bu sraejide sanayileşmede seçicilik ana ilkedir. Bir başka ifadeyle, ihal ikamesinin ersine, üm sanayi alanlarının değil sadece gelişebilecek ve rekabe edebilecek poansiyele sahip sekörlerin özendirilmesi ve deseklenmesi gerekmekedir. Bunu sağlamak için, ekonomiyi uluslararası icareen koparmayacak bir icare poliikası izlenerek ulusal kaynak ahsisinin ihal ikamesinde olduğu gibi sadece iç alep arafından değil uluslararası alep arafından belirlenmesine izin verilir (Kazgan, 1988; Durman ve Önder, 2006; Seyidoğlu, 2001). Dış icaree serbesleşmeye giden ülkelerin birçoğunun ihracaında (özellikle imala sanayi ihracaında) yaşanan önemli arış, ihraca ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin varlığını ekrar gündeme geirmiş ve lieraürde çok sayıda bilimsel çalışma yapılmasını sağlamışır (Arslan ve Van Wijnbergen, 1993; Joshi ve Lile, 1996). Çalışma ihracaın ekonomik büyüme üzerindeki ekisine odaklanmakla birlike, Türkiye ekonomisi uzun dönemli incelendiğinde, ülkenin küresel ekonomiyle bağını kuran lokomoif sekörün imala sanayi sekörü olduğu görülmekedir. Niekim, Türkiye ekonomisi içinde imala sanayi sekörü, 5853

4 gerek yaraılan kama değer gerekse isihdam ve ihracaa kakıları nedeniyle en önemli sekör konumundadır. Sekör, 2009 yılı verilerine göre, yaklaşık olarak 4.5 milyon çalışanı ve oplam ihraca içerisindeki % 92.6 lık payıyla ekonomimizin emel aşı nieliğindedir (TÜİK, 2010; Sanayi ve Ticare Bakanlığı, 2010). İmala sanayi sekörünün genel ihraca içerisindeki bu yüksek payı nedeniyle, söz konusu ürünlerin ihraca arış hızı, genel ihracaın arışında belirleyici rol oynamaka ve imala sanayi ihraca rakamları ihraca rakamlarına yakın seyremekedir. Bu çıkarımlar doğrulusunda yapılan çalışmada, Türkiye için İhracaa dayalı büyüme hipoezinin geçerliliği, imala sanayi ihraca verileri kullanılarak es edilmekedir. Diğer çalışmalardan farklı olarak bu çalışmada, imala sanayi ihracaı ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki; dönemine ai çeyrek dönemlik veriler kullanılarak eşanlı denklem sisemleri yaklaşımlarından 3AEKK yönemi ile ahmin edilmekedir. Çalışma dör bölümden oluşmakadır. Birinci bölümde sanayileşme poliikaları anımlanırken, ikinci bölümde lieraürdeki gelişmeler akarılmakadır. Üçüncü bölümde yönem ve veriler hakkında bilgiler verilmeke ve zaman serisi uygulaması yapılmakadır. Son olarak dördüncü bölüm sonuç ve önerileri içermekedir. 2. Lieraür Taraması İhracaın ekonomik büyüme üzerine ekilesini ahmin emek için günümüze dek pek çok ampirik çalışma yapılmışır. Söz konusu çalışmalara ai ulusal ve uluslararası lieraürden seçilmiş örneklerin buguları Tablo 1 de özelenmekedir. Yapılan amprik çalışmalarda veri sei, kullanılan analiz yönemleri ve örnek grubu bakımından farklı yönemler kullanılmışır. Bu süreç, yaay kesi veya zaman serisi verilerine basi regresyon modelinin uygulandığı 1960 lı yıllara kadar uzanmakadır. Döneme damgasını vuran çalışmalarda genellikle ihraca yönlü büyüme hipoezini desekleyen sonuçlara ulaşılmışır (Michaely 1977; Balassa 1978a). Ancak yapılan bu çalışmalar, iki değişken arasındaki poziif yönlü korelasyon ilişkisini, ihraca yönlü büyümeyi desekleyen bir kanı olarak kabul eiği için ikisaçılar arafından eleşirilmişir. Bu eleşirilerden yola çıkarak, 1970 li yıllarda dış icarein GSMH üzerindeki ekisi, ihraca veya ihraca arış rakamlarının yer aldığı üreim fonksiyonları kullanılarak analiz edilmişir (Emery 1967; Syron ve Walsh, 1968; Michaely, 1977; Balassa, 1978b; Krueger, 1978). Bu grup çalışmaların hemen hemen amamında, ihraca ile GSMH arasında doğrusal bir ilişki bulunmuş ve ihracaın ekonomik büyüme sürecinde önemli bir rol oynadığı görüşü ön plana çıkmışır lerin oralarından iibaren yapılan ampirik çalışmalarda ise nedensellik kavramı ön plana çıkmışır (Giles ve Williams, 2000). İhraca ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki, zaman serisi verilerine eşbüünleşme ve haa düzelmeli nedensellik analizleri uygulanarak analiz edilmiş ve söz konusu ilişkiyi açıklayan farklı sonuçlara ulaşılmışır: Feder (1983); Kavoussi (1984); Chow (1987); Kugler (1991); Dollar (1992); Baldwin ve Edwards (1996); Irwin ve Tervio (2002) arafından yapılan 5854

5 K.ÖNDER S.A. HATIRLI / Journal of Yaşar Universiy (34) nedensellik analizinde; dış icareen büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisinin olduğu, Kuns ve Marin (1989); Oxley (1993); Rodrik (2001); Jim ve Ramesh (2005) gibi ikisaçılar arafından yapılan çalışmalarda büyüme yönlü ihraca hipoezinin geçerli olduğu ve Riezman vd. (1996); Chandra (2002); Tsen (2006) arafından yapılan çalışmalarda ise iki yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu espi edilmişir. Jung ve Marshall (1985); Sachs ve Warner (1995) arafından yapılan çalışmalarda ise bu değişkenler arasında nedensellik ilişkisinin olmadığı sonucuna ulaşılmışır. İhraca ile ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkisini araşıran çalışmalar incelendiğinde; çalışmaların bir kısmında, örnek ülke grubunda Türkiye nin de yer aldığı (Sharma ve Dhakal, 1994), bir diğer kısmında ise sadece Türkiye nin değerlendirildiği görülmüşür (Yiğidim ve Köse, 1997; Özmen vd., 1999; Taban ve Akar, 2005; Yapraklı, 2007). Lieraürün genelinde olduğu gibi Türkiye yi ele alan çalışmalarda da farklı sonuçlara ulaşılmışır: Koil ve Konur (2010), Taban ve Akar (2005), Demirhan (2005), Yapraklı (2007a) ve Halıcıoğlu (2007) e ai çalışmaların ihracaa dayalı büyüme hipoezini desekleyici, Yiğidim ve Köse (1997), Tuncer (2002) ve Yapraklı (2007b) arafından yapılan çalışmaların büyümeye dayalı ihracaı desekleyici yönde kanılar elde eikleri sapanmışır. Bahmani-Oskooe ve Domac (1995), Ay, Erdoğan ve Mucuk (2004) ve Erdoğan (2006) arafından yapılan çalışmalarda ise ihraca ve büyüme arasında iki yönlü ilişki espi edilmişir. 5855

6 Tablo 1. Ekonomik Büyümenin Tes Edildiği Çeşili Çalışmalar Yazar(lar) Kapsadığı Dönem ve Veri Sei - Yönem Bulgu(lar) Ülkele(ler) Michaely (1977) ; 41 Azgelişmiş Ülke Rank Korelasyonu İHDB geçerli (AGÜ) Syron ve Walsh (1968) ; 50 Ülke Klasik En Küçük Kareler İHDB geçerli Yönemi (KEKK) Balassa (1978a) ve dönemleri Rank Korelasyonu ve KEKK İHDB geçerli için; 11 Yarı Sanayileşmiş Ülke yönemi Balassa (1978b) ve dönemleri Rank Korelasyonu ve KEKK İHDB geçerli için; 11 Gelişmeke Olan Ülke (GOÜ) yönemi Krueger (1978) ; Brezilya, Şili, KEKK yönemi İHDB geçerli Kolombiya, Gana, Hindisan, İsrail, Güney Kore, Filipinler ve Türkiye Feder (1983) ; Yarı Sanayileşmiş Ülke KEKK yönemi İHDB geçerli Kavoussi (1984) ; 73 Düşük ve Ora Gelirli GOÜ Rank Korelasyonu ve KEKK Yönemi İHDB geçerli Junk ve Marshall (1985) ; 37 GOÜ KEKK Yönemi ve Granger Nedensellik Analizi Sadece Endonezya, Mısır, Kosa Rika ve Ekvaor için İHDB geçerli İHDB ve BDİH geçerli Chow (1987) ; 8 Yeni Sanayileşmiş Sims'İn Nedensellik Tesi Ülke Ram (1987) ; 73 Az Gelişmiş Ülke KEKK Yönemi İHDB geçerli Islam (1988) ; 15 Doğu Asya Ülkesi Granger Nedensellik Tesi Kısa dönemde İHDB, uzun dönemde BDİH geçerli Afxenıou ve Serleis (1991) ;16 Sanayileşmiş Ülke Granger Nedensellik Tesi ABD ve Norveç hariç diğer ülkelerde İHDB geçerli Yiğidim ve Köse (1997) ; Türkiye Ekonomisi. Granger Nedensellik Tesi İTDB geçerli Özmen vd. (1999) 1987:I-1997:II; Türkiye Ekonomisi. Johansen Eşbüünleşme Bir ilişki yok Yönemi Tuncer (2002) , Türkiye Toda ve Yamamoo nedensellik İHDB, İTDB ve BDİH geçerli Federici ve Marconi ; İalya Ekonomisi Vekör Ooregresif Modeller İHDB geçerli (2002) (VAR) Ay, Erdoğan ve Mucuk ; Türkiye Ekonomisi Granger Nedensellik Tesi İHDB ve BDİH geçerli (2004) Taban ve Akar (2005) ve ; Türkiye Engle-Granger ve Johansen İHDB geçerli Ekonomisi. Eşbüünleşme Tesi. Erdoğan (2006) , Türkiye Granger Nedensellik Tesi İHDB ve BDİH geçerli Yapraklı (2007a) ; Türkiye Ekonomisi. Granger Nedensellik Tesi İHDB geçerli Yapraklı (2007b) ; Türkiye Ekonomisi. Granger Nedensellik Tesi ve İHDB ve BDİH geçerli Vekör Haa Düzelme Modeli (VECH) Halıcıoğlu (2008) , Türkiye Sınır(Bounds) esi, İHDB geçerli Eşbüünleşme analizi ve Granger nedensellik Koil ve Konur (2010) , Türkiye Granger Nedensellik Tesi İHDB geçerli No: İHDB (İhracaa dayalı büyüme), İTDB (İhalaa dayalı büyüme) ve BDİH (Büyümeye dayalı ihraca) anlamına gelmekedir. 5856

7 K.ÖNDER S.A. HATIRLI / Journal of Yaşar Universiy (34) Veri ve Yönem 3.1. Veri Çalışmada, imala sanayi ihracaı ile ekonomik büyüme arasındaki eşanlılık ilişkisi, ekonomerik olarak analiz edilmişir. Söz konusu ilişkinin ahmininde, Türkiye için dönemine ai üçer aylık zaman serileri kullanılmışır. Değişkenlere ilişkin açıklamalar Tablo 2 de yer almakadır. İhraca Denklemi Bağımlı Değişken X Bağımsız Değişken GR GRE EXC VOL I DUM2 Büyüme Denklemi Bağımlı Değişken GR Bağımsız Değişken X H K M KK P G DUM1 DUM2 Tablo 2. Modele Dahil Edilen Bağımlı ve Bağımsız Değişkenler İmala Sanayi İhracaı (Değer, Milyar TL) GSMH (Değer, Milyar TL) EURO Bölgesinin GSMH (Değer, Milyar TL) Reel Efekif Döviz Kuru Reel Efekif Döviz Kur Belirsizliği Reel Faiz Fiya İsikrarı Kukla Değişkeni (Şuba 2001 dalgalı kur sisemine geçiş. Değeri dönemi için 0 ve dönemi için 1 dir.) GSMH (Değer, Milyar TL) İmala Sanayi İhracaı (Değer, Milyar TL) Beşeri Sermaye (Birleşik Okullaşma Oranı) Sabi Sermaye Yaırımları (Değer, Milyar TL) Yaırım Malları İhala Endeksi (Değer) Kapasie Kullanım Oranı Paen Sayısı Kamu Yaırım Harcamaları (Değer, Milyar TL) Ekonomik Kriz Kukla Değişkeni (değeri finansal ve ekonomik kriz dönemleri için 1 diğer dönemler için 0 dır.) Fiya İsikrarı Kukla Değişkeni (Şuba 2001 dalgalı kur sisemine geçiş. Değeri dönemi için 0 ve dönemi için 1 dir.) 5857

8 Çalışmada yurdışı gelir değişkenini emsilen Euro bölgesi ülkelerinin oplam GSMH değeri, ki bu değer dünya GSMH sının yaklaşık % 55 ini, Türkiye oplam ihracaının ( ) oralama % 47 sini oluşurmakadır. Ayrıca ülkelerin ihraca arzı üzerinde önemli bir ekiye sahip olan reel efekif döviz kuru da çalışmaya dahil edilmişir (Dornbusch, 1974; Coani vd., 1990; Edwards, 1993; Corden, 1997; Ahmed, 2000). Reel efekif döviz kurunun hesaplanmasında Türkiye nin dış icareinin en yoğun olduğu beş ülkeye (Almanya, ABD, İalya, İngilere, Fransa ve Rusya) ai veriler kullanılmışır (Kasman ve Kasman, 2004; Kıpıcı ve Kesireyeli, 1997). Reel efekif döviz kuruyla birlike döviz kurundaki dalgalanmalar da sekörün ihraca gelirini ve rekabe gücünü ekileyen önemli bir değişkendir. Ancak bu değişken doğrudan gözlenememekedir. Bu nedenle ilgili değişken ARCH (GARCH) modeli kullanılarak hesaplandıkan sonra modele dahil edilmişir. Çalışmada kullanılan; ihraca (X), ihala (M) ve Euro bölgesi GSMH serileri ABD doları cinsinden ifade edildiği için bu değişkenler modele dahil edilmeden önce TCMB aylık oralama döviz kurundan TL ye dönüşürülmüşür. Ayrıca, çalışmada kullanılan ihraca ve ihala verileri (1994:100) birim değer indeksleri ile GSMH ve yabancı sermaye yaırımları ise GSMH deflaörü ile reelleşirilmişir. Çalışmada ihraca denklemi için çif-logarimik model; büyüme denklemi için ise logdoğrusal model kullanılmışır. Ayrıca uygulamada ele alınan değişkenlerin ümü mevsimselliken arındırılmışır. Modelin ahmininde Eviews 5.0 ve Shazam 8.0 ekonomerik programları kullanılmışır. Verilerin derlenmesinde, Devle Planlama Teşkilaı, Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası, Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgüü (OECD) isaisiklerinden yararlanılmışır Yönem Zaman serisi verilerinin kullanıldığı çalışmalarda daha güvenilir sonuçların elde edilebilmesi için öncelikle serilerin durağanlık yapılarının belirlenmesi gerekmekedir. Durağanlık eslerinde kullanılan çok sayıda yönem bulunmakadır. Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) uygulamada en çok kullanılan yönemlerin başında gelmekedir. Genişleilmiş Dickey-Fuller genel olarak aşağıdaki formda ifade edilmekedir (Sevükekin ve Nargeleçekenler, 2007): Y n Y Y (1) 1 i i i 1 İlgili eşilike, Y değişkenin birinci farkını, genel eğilim değişkenini, 1 Y ise değişkenin gecikmeli fark erimini ifade emekedir. Gecikmeli fark erimlerinin dikkae alınmasının emel nedeni haa eriminin ardışık bağımsızlığını sağlamakır. Buna göre, ADF esinin güvenilir sonuç vermesi ve ahmin edilen modelde ardışık bağımlılık probleminin olmaması için denklemde n olarak ifade 5858

9 K.ÖNDER S.A. HATIRLI / Journal of Yaşar Universiy (34) edilen opimal gecikme sayısının belirlenmesi gerekmekedir. Opimal gecikme sayısının espii için Schwarz Bilgi Krieri kullanılmışır (Lukepolh,1985). Geleneksel ekonomerik modellerde serinin sandar sapmasını ifade eden varyansın, zamana bağlı olarak değişmediği varsayılmakadır. Ancak zamanla sabi varyans varsayımı üzerine kurulan geleneksel zaman serisi modelleri yeerli olmamaya başlamış ve değişen varyans yapısına izin veren modelleme eknikleri gelişirilmişir. Bu dinamik özelliğin daha iyi anlaşılması ve zaman içinde değişen oynaklığın ahmin edilebilmesi amacıyla ilk kez Engle (1982) arafından Ooregresif Koşullu Değişen Varyans (ARCH) modeli gelişirilmişir. Daha sonra bu model Bollerslev (1986) arafından gelişirilerek Genelleşirilmiş ARCH (GARCH) modeli elde edilmişir. u p i 1 2 i q h ; h u h (2) 0 i i 1 i i İlgili eşilike h 0 için 0, 0, 0 (i 1,2,..., p) ve 0 i i oralaması sıfır varyansı bir olan esadüfi değişkendir (Li, 2002). İlgili serinin bu özellike koşullu varyansı ( h ) belirlendiken sonra kareköklerinin alınmasıyla dalgalanma değerleri elde edilir. Dalgalanma değerleri, ARCH LM esi ile belirlenmişir. ARCH LM es sonucunda LM isaisiği 5.49 olarak hesaplanmış olup %5 önem seviyesinde isaisiksel olarak anlamlı bulunmuşur. Buna göre modelde ARCH ekisi mevcuur. Dolayısıyla döviz kuruna ilişkin risk ve belirsizliği belirlemek için GARCH (1,1) ile elde edilen döviz dalgalanma değişkeni (VOL) modele dahil edilmekedir. İkisadi modeller arasındaki ilişkiler, ek bir denklemle açıklanamayacak kadar karmaşıkır. İkisadi ilişkilerin karmaşıklığı, ikisadi olayın ek denklemli modeller yerine, eşanlı denklemler yardımıyla incelenmesine yol açmakadır. Dolayısıyla ek yönlü nedensellik ilişkileri için gelişirilmiş olan, klasik en küçük kareler (KEKK) yöneminin çif yönlü nedensellik ilişkisi göseren ikisadi olaylara uygulanması, paramere ahminlerinin yanlı ve uarsız olmasına neden olmakadır (Haavelmo, 1944; Kousoyiannis, 1973; Kılıçbay, 1980; Ramanahan, 1995; Gujarai, 2006). Bu varsayımın geçerliliği, Hausmann ın gelişirdiği anımlama haası esi ile belirlenir (Hausmann, 1976; Nakamura ve Nakamura, 1981); 1 m Tqˆ Var ( qˆ) qˆ (3) KEKK yöneminin uygulanmasıyla oraya çıkan yanlı ve uarsız sonuçları beraraf emek için eşanlı ahmin yönemleri gelişirilmişir. Gelişirilen bu ahmin yönemlerinden hangisinin kullanılacağına ise belirlenme durumuna göre karar verilir. Belirlenme sorunu, paramerelerin uarlı ahmincilerinin elde edilmesiyle ilgilidir. Tuarlı ahmincilerin elde edilmesi için boy ve rank şarının birlike sağlanması gereklidir (Koopmans, 1949; Kousoyiannis, 1973; Maddala, 1977). 5859

10 3.3. Araşırma Bulguları Eşanlı denklem yöneminin uygulanabilmesi için çalışmada ilk olarak üm değişkenlerin (beşeri sermaye yerine kullanılan kesikli okullaşma oranı hariç) durağan olup olmadıkları Genişleilmiş Dickey Fuller (ADF) esi ile es edilmişir (Tablo 3). Analiz sonuçlarına göre, büün değişkenlerin kendi seviyelerinde durağan olmadığı, birinci dereceden farkları alındığında %1 anlamlılık seviyesinde durağan oldukları belirlenmişir. Tablo 3. Birim Kök Tes Sonuçları ADF Tes İsaisiği Düzey 1.Fark Değişkenler ADF ADF % 1 Anlamlılık Düzeyi % 5 Anlamlılık Düzeyi Olasılık Gecikme Kasayısı Sonuç LX I(1) LGR I(1) LK I(1) LM I(1) LKK I(1) LI I(1) LGRE I(1) LG I(1) LP I(1) LEXC I(1) Çalışmada, imala sanayi ihracaı ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki oluşurulan eşanlı modelleme yaklaşımıyla analiz edilmişir. Bu bağlamda, ekonomerik model aşağıdaki şekilde ifade edilmekedir: LGR X 0 DUM1 DUM2 u 8 1 H 2 9 K 3 KK 1 4 M 5 P 6 G 7 (4) LX α 0 α LGR α LGRE α DUM2 u α 3 LVOL α 4 LEXC α 5 LI (5) İlgili denklem siseminde iki yapısal modelden yararlanılmışır. Modelde kullanılan içsel değişkenler GR (GSMH), X (imala sanayi ihrcaı); dışsal değişkenler ise M (yaırım malları ihala endeksi), I (reel faiz), H (beşeri sermaye), KK (kapasie kullanım oranı), GRE (EURO bölgesi GSMH), G (kamu yaırım harcamaları), P (paen sayısı), K (sabi sermaye yaırımları), EXC (reel efekif döviz kuru), VOL (reel efekif döviz kur belirsizliği), DUM1 (ekonomik kriz kukla değişkeni), DUM2 (fiya isikrar kukla değişkeni) dir. Yapısal modellerde yer alan değişkenlere ai kasayıların işarelerine ilişkin beklenen değerler: 1 0, 0, 3 0, 4 0, 0 5 0, 6 0, 7 0, 8 0, 9 0, 0 1 0, 2 0, 3 2 0, 5860

11 K.ÖNDER S.A. HATIRLI / Journal of Yaşar Universiy (34) , 0 ve 0 dır. Yapısal denklemlerin belirlenme durumu araşırıldığında; sıra ve rank şarına göre her iki denkleminde aşırı belirlenmiş olduğu sonucuna ulaşılmışır. Ayrıca denklem siseminin eşanlı olup olmadığını belirlemek için Hausmann model kurma esi kullanılmışır (Gujarai, 1999; Hausmann, 1976; Nakamura ve Nakamura, 1981). Hausmann es sonucunda bulunan olasılık kasayı değerleri ( ve ) %5 anlamlılık seviyesinde sıfırdan farklıdır. Bu sonuç, denklem siseminin eşanlı olduğunu gösermekedir. Eşanlı denklem sisemini belirlemek için Hausmann esinin yanı sıra Granger nedensellik sınaması da yapılmışır. Yapılan sınamada, GR ile X değişkenleri arasında çif yönlü bir nedensellik ilişkisi espi edilmişir (Tablo 4). Tablo 4. Granger Nedensellik Tes Sonuçları Gözlem F-İsaisiği* Olasılık GR, X in Granger nedeni değildir X, GR nin Granger nedeni değildir * F ablo değeri, %5 önemlilik düzeyi için, 3.07 dir. Dışsallık sınaması için ise Hausman dışsallık esi kulanılmış ve olasılık değeri (0.0001) espi edilmişir. Regresyon sonucuna göre, GR ve X değişkenlerinin içsel değişkenler olduğu sonucuna ulaşılmışır. Buna göre, denklem sisemi üç aşamalı en küçük kareler (3AEK) yönemi ile ahmin edilmiş ve analiz sonuçları Tablo 5 e verilmişir. Tablo 5. Büyüme ve İhraca Modellerinin Üç Aşamalı En Küçük Kareler Paramere Tahminleri Bağımlı Bağımsız Kasayı isaisik Esneklik Sabi * X * H * K * LGR KK * M * P G * DUM * DUM * dw : R 2 :0.99 LX dw : :0.89 Sisem R 2 : 0.99 R 2 * %5 önem seviyesinde anlamlıdır. Sabi * LGR * LEXC * LVOL * LGRE * LI * DUM *

12 Analiz sonuçlarına göre, modele dahil edilen değişkenler eorik bekleniye uygun işaree sahip olup paen açıklayıcı değişkeni dışındaki değişkenlerin amamı isaiksel olarak anlamlı bulunmuşur. Modelin önemli ölçülerinden bir anesi olan sisemin belirlilik kasayısı ( R ) 0.99 dur. Buna göre, ahmin edilen ekonomerik model, bağımsız değişkenler ile bağımlı değişkenler arasındaki ilişkiyi yüksek oranda açıklamakadır. Modelde ardışık bağımlılığın olup olmadığı Durbin-Wason Tesi ile araşırılmışır. Tes değerlerine göre (2.13 ve 1.57) ihraca denlemindeki Durbin-Wason değeri, %5 önem seviyesinde kararsızlık bölgesine düşmekedir. Bu nedenle ihraca denklemi için ardışık bağımlılık, paramerik olmayan dizilim sınaması yönemi ile es edilmiş ve es sonucunda ardışık bağımlılığın modelde sorun olmadığı belirlenmişir (Gujarai, 1995). Model ahmin sonuçlarına göre, reel döviz kurundaki %1 lik belirsizlik, imala sanayi ihracaını negaif yönde (ikame ekisi) %0.67 oranında azalmakadır. Dolayısıyla 1 Mayıs 1981 arihiyle birlike Türkiye de yaşanmaya başlayan döviz kuru belirsizliği, ihracaı negaif yönde ekilemişir. İhracaçıyı korumak için kurlarda isikrarın sağlanması gerekliliği gündeme gelmişir. Ancak uygulamaya geçirilen dalgalı kur poliikasıyla birlike belirsizliğin gösergesi olan değişkenlik daha da armışır. Bu değişkenliğe rağmen ihraca arış yönlü bir rend izlemişir. Bu durum, iç pazarda yaşanan piyasa daralmasını beraraf emeyi amaçlayan ve yüksek riskleri göze alarak ihracaa yönelen üreicilerin neden olduğu geçici bir durumdur. Reel döviz kurundaki arış ise fiya ekisi yaramaka ve önsel beklenilere uygun olarak Türkiye nin ihracaını yaklaşık %0.71 oranında arırmakadır. İhraca yapılan ülkelerin milli gelir düzeylerindeki arış da Türkiye ihracaına olumlu yansımakadır. Model ahmin sonuçlarına göre gelir ekisi, imala malları ihalaı için poziif ve isaiksel olarak anlamlı bulunmuşur. Gelir esnekliğine göre, dış gelirde oraya çıkan %1 lik bir arış imala sanayi ihracaını %2.39 oranında arırmakadır. Bu kasayı yüksek olmakla birlike, lieraürde gelişmeke olan ülkeler üzerine yapılan çalışmalarla uyumludur (Arize, Osang ve Sloje (2000); Arize, Malindreos ve Kasibhala (2003). Türkiye ekonomisi içinde gerek yaraılan kama değer, gerekse isihdam ve ihracaa kakısı nedeniyle en önemli sekör konumunda olan imala sanayi sekörü diğer sekörlere göre krizlerden çok daha fazla ekilenmiş ve üreimi yaklaşık %20, ihracaı ise %26 oranında düşmüşür. Kısacası Türkiye ekonomisi, kriz dönemlerinde üreim ve refah kaybına uğramışır. İhal kaynaklara dayalı olarak üreilen ihraç mallarına yönelik sekörlerin, özellikle imala sanayi üreiminde, isihdamında ve sekörel refahında krizin olumsuz ekileri derinden hissedilmişir. Faiz oranlarındaki arışlar ise imala sanayi ihracaını (Uluslararası Fisher Ekisi nin bir sonucu olarak) olumlu yönde ekilemişir

13 K.ÖNDER S.A. HATIRLI / Journal of Yaşar Universiy (34) Temel kamu harcamalarının ikisadi büyümeyi negaif yönde ekilediği genel kabul görmesine rağmen kamu harcamalarının büyüme üzerindeki ekisi, harcamanın ürüne göre farklılık gösermekedir. Kamu yaırım harcamaları dikkae alındığında ilişki poziifir (Uluürk, 2001; Lin, 1994; Barro 1989; Landau, 1986). Kamu yaırım harcamaları poziif dışsal ekonomiler aracılığıyla ekonominin oplam ürekenliğini arırmakadır. Ancak dışlama ekisinin (crowding-ou) varlığı, bu poziif ekinin azalmasına ya da negaife dönüşmesine yol açabilmekedir. Niekim kamu yaırım harcamalarının kullanıldığı bu çalışma da kamu yaırım harcamalarının yaraığı büyüme ekisi yaklaşık %0.2 civarındadır. Bunun çok önemli bir büyüme ekisi olduğunu söylenememekle birlike kamu yaırım harcamaları, üreken olmayan cari ve ransfer harcamalarının yol açığı negaif büyüme ekilerini önemli ölçüde oradan kaldırarak, ne büyüme ekisinin, küçük düzeylerde de olsa, poziif değerlere dönüşmesine kakı sağlamakadır. Ayrıca modelde yer alan beşeri sermaye değişkeni de ülkelerin büyümesini ekileyen önemli bir fakördür. Beşeri sermayenin ekonomik büyüme üzerindeki poziif ekisi içsel büyüme eorisinin en önemli hipoezlerinden biridir. İçsel büyüme eorisine göre, beşeri sermaye ekonomik büyümenin iici gücü ve zenginliğin anaharı olarak görülmekedir. Niekim yapılan çalışmada beşeri sermaye kasayısının işarei, önsel beklenilere uygun olarak poziif çıkmışır. Bu durum beşeri sermayedeki %1 lik değer arışının ekonomik büyümeyi yaklaşık %0,17 kadar arırdığını gösermekedir. Çalışmada kullanılan diğer bir değişken de kapasie kullanım oranıdır. Bu oran, imala sanayi üreimindeki gelişmeler için öncü göserge olma özelliğine sahipir. Kapasie kullanım oranındaki arışlar ekonominin canlanma dönemine girdiğinin, dolayısıyla büyüme seviyesinin arma eğiliminde olduğunun gösergesidir. Model ahmin sonuçlarına göre bu kasayı 0.13 olarak belirlenmişir. Buna göre, incelenen dönem boyunca kapasie kullanım oranındaki %1 lik bir arış ekonomik büyümeyi yaklaşık %0.13 kadar arışa neden olmuşur. Kapasie kullanım oranının dışında, modelde kullanılan sabi sermaye yaırımları ve yaırım malları ihalaı da ekonomik büyümeyi poziif yönde ekilemekedir. Yaırım malları ihala değişkeni gecikmeli Schwarz krierine göre bir gecikmeye sahipir. Dolayısıyla yaırım malları ihalaında yaşanan %1 lik bir arış üç aylık gecikmeyle ekonomik büyümeye %0.13 lük poziif yönlü bir eki yapmakadır. Model ahmin sonuçlarına göre, Ar-Ge değişkeni yerine kullanılan paen değişkeninin poziif kasayısı eorik bekleniyle uyumlu olmakla birlike bu kasayı isaisiksel olarak anlamsızdır. Dolayısıyla eğer oplam fakör verimliliğindeki arışlar çok küçükse ya da kararlı bir süreğenliğe sahip değilse, eknolojik yayılma ekisinin az olduğu durumlarda bu değişkenin açıklama gücü yeersiz kalmakadır. 5863

14 4. Sonuç Bu çalışmada, ihraca ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki dönemlerine ai üçer aylık veriler kullanılarak analiz edilmişir. Ekonomerik olarak büyüme denkleminde logarimik doğrusal, ihraca denkleminde ise çif yönlü logarimik model kullanılmışır. Çalışmada ilk olarak değişkenlerin durağan olup olmadığı araşırılmışır. ADF birim kök esi sonuçlarına göre büün değişkenlerin birinci farklarında durağan oldukları (I(1)) espi edilmişir. İkinci olarak Hausman ve Granger nedensellik eslerinden yararlanılarak imala sanayi ihracaı ile ekonomik büyüme değişkenleri arasındaki eşanlılık ilişkisi araşırılmış ve iki değişken arasında eşanlı ilişkinin varlığı espi edilmişir. Buna göre, değişkenler arasındaki eşanlılık ilişkisi, üç aşamalı en küçük kareler (3AEK) yönemi kullanarak analiz edilmişir. Çalışmadan elde edilen sonuç, Kaldor (1967) un büyüme eorisine yapığı kakı ile uyumluluk gösermekedir. Kaldor a göre, genellikle ihraca ile üreim arasındaki ilişkinin araşırıldığı çalışmalarda ihraca bağımsız değişken olarak kullanılmaka ve üreimdeki arış büyümeyi poziif yönde ekilediği vurgulanmakadır. Dolayısıyla çalışmalarda aran verimliliğin ihracaa uyarıcı bir ekiye sahip olduğu göz ardı edilmekedir. Niekim yapılan çalışma, Kaldor un analiziyle uyumluluk gösermekedir. 3AEK ahmin sonuçlarına göre, imala sanayi ihracaında oraya çıkan %1 lik bir arışın ekonomik büyümede %0.25 lik arışa, ekonomik büyümede yaşanan %1 lik bir arışın ise imala sanayi ihracaında %0.23 oranında bir arışa yol açığı sonucuna ulaşılmışır. Dolayısıyla çalışmada, Türkiye için ihracaa dayalı büyüme ve büyümeye dayalı ihraca hipoezini desekleyen sonuçlar elde edilmişir. Çalışma sonuçları, Türkiye de sürdürülebilir bir büyüme oramını sağlayacak poliikaların imala sanayi ihraca performansı için önemli bir unsur olduğunu, imala sanayi ihracaındaki arışın ekonomik büyümenin emel belirleyicilerinden birisi olduğunu ve Türkiye'de iç dinamiklere bağlı olarak oraya çıkan reel GSMH arışının da reel imala sanayi ihracaında arırıcı bir mekanizmaya sahip olduğunu işare emekedir. Sonuç olarak, 1980 li yılların başından iibaren ihracaa dayalı büyüme sraejisini uygulayan Türkiye de, imala sanayi ihracaı büyük bir gelişme gösermesine rağmen hala isenilen düzeylere ulaşamamışır. Bu durum ihracaın ihalaı karşılama düzeyinin düşük olmasına ve yıllardır yüksek oranlarda seyreden dış icare açığı ile cari açık sorunlarıyla boğuşulmasına neden olmuşur. Bu sorunlar beraberinde birçok çözüm önerisi geirmişir. İhracaın arırılmasına yönelik geirilen önerilerden biri haa en önemlisi, hem ürün çeşilemesine hem de coğrafi çeşilemeye gidilmesi yönündedir. Bu doğruluda, Türk ekonomisinin uluslararası düzeyde ekinlike bulunabilmesi için kalie ve maliye gibi iki önemli fakörde rekabeçi üsünlüğe sahip olması, gerekli alyapıyı oluşurması ve özellikle insan kaynaklarına gereken değeri vermesi, dünya çapında yaırım, üreim ve pazarlama sraejilerini gelişirmesi, işlemeleri ve kurumları ile değişen koşullara uyum sağlayabilecek şekilde değişmesi ve yeniden yapılanması gerekmekedir. 5864

15 K.ÖNDER S.A. HATIRLI / Journal of Yaşar Universiy (34) Kaynakça Ahmed, N. (2000). Expor Response o Trade Liberalizaion in Bangladesh: A Coinegraion Analysis, Applied Economics, 32: Arize, A.C, Malindreos, J. ve Kasibhala, K.M. (2003). Does Exchange-Rae Volailiy Depress Expor Flows: he Case of LDC s, Inernaional Advances in Economic Research, 9 (1): Arize, A.C, Osang, T. ve Sloje, D.J. (2000). Exchange-Rae Volailiy and Foreign Trade: Evidence from Thireen LDC s, Journal of Business and Economic Saisics, 18(1): Arslan, I. ve Wıjnbergen, S. V. (1993). Expor Incenives, Exchange Rae Policy and Expor Growh in Turkey, Review of Economics and Saisics, 75(1): Bahmani-Oskooee M. ve Domac, I. (1995). Expor Growh and Economic Growh in Turkey: Evidence from Coinegraion Analysis, METU Sudies in Developmen, 22: Balassa, B. (1978). Expors and Economic Growh: Furher Evidence, Journal of Developmen Economics, 5(2): Balassa, B. (1978a) Expor Incenives And Expor Performance in Developing Counries: A Comparaive Analysis, Welwirschafliches Archiv, 114(1): Baldwin, R. E. ve Seghezza, E. (1996). Tesing for Trade-Induced Invesmen-Led Growh, NBER Working Paper Series, 5416, hp://ideas.repec.org/p/nbr/nberwo/5416.hml, Çevrim içi: Barro, R. J. (1990). Governmen Spending in a Simple Model of Endogenous Growh, Journal of Poliical Economy, 98(5): Chandra, R. (2002). Expor Growh and Economic Growh: An Invesigaion of Causaliy in India, Indian Economic Journal, 49(3): Chow, P.C.Y. (1987). Causaliy Beween Expors Growh and Indusrial Developmen: Empirical Evidence from he NICs, Journal of Developmen Economics, 26(1): Corden, W. M. (1997). Trade Policy and Economic Welfare, Calendon Press, Oxford. Coanı, J. A., Cavallo, D. F. ve Khan, M. S. (1990). Real Exchange Rae Behavior and Economic Performance in LDCs, Economic Developmen and Culural Change, 39(1): Demirhan, E. (2005). Büyüme Ve İhraca Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği, Ankara Üniversiesi SBF Dergisi, 60 (4): Dollar, D. (1992). Ouward-Oriened Developing Economies Really do Grow more Rapidly: Evidence from 95 LDCs, , Economic Developmen and Culural Change, 40(3):

16 Dornbusch, R. (1974). Tariffs and Non-raded Goods, Journal of Economic Lieraure, 4 (May): Durman, M ve Önder, H. (2006). Sanayileşme Sürecinde Teşvikler ve Türkiye deki Teşvik Uygulamaları, Alfa Aküel, İsanbul. Edwards, S. (1993). Trade Policy, Exchange Raes and Growh, NBER Working Papers 4511, Naional Bureau of Economic Research, Inc, hp://ideas.repec.org/p/nbr/nberwo/5978.hml, Çevrim içi: Emery, R.F. (1967). The Relaion of Expors and Growh, Kyklos, 20(4): Engle, R. (1982). Auoregressive Condiional Heeroscedasiciy wih Programing, Journal of Farm Economics, 46: Erdoğan, S. (2006). Türkiye nin İhraca Yapısındaki Değişme Ve Büyüme İlişkisi: Koenegrasyon Ve Nedensellik Tesi Uygulaması, Selçuk Üniversiesi Karaman İİBF Dergisi, 10(9): Feder, G. (1983). On Expors and Economic Growh, Journal of Developmen Economics, 12: Gıles, J. A. ve Wıllıams, C. L. (2000). Expor-led Growh: A Survey of he Empirical Lieraure and Some Noncausaliy Resuls Par 2, Economerics Working Paper EWP0002, January. Granger, C. W. J. ve Newbold, P. (1974). Spurious Rgressions in Eonomerics, Journal of Economerics, 2: Gujarai, D. N. (2006). Temel Ekonomeri, Lieraür Yayıncılık, (Çev. Ümi Şenesen ve Gülay Gökürk Şenesen), İsanbul. Gujarai, D. N. (1999). Temel Ekonomeri, Lieraür Yayıncılık, (Çev. Ümi Şenesen ve Gülay Gökürk Şenesen), İsanbul. Haavelmo, T. C. (1994). The Probabiliy Approach in Economics, Economerica, 12(1): Haring, J. E. ve Humphrey, J. F. (1964). Simple Models Of Trade Expansion, Economic Inquiry, 2(2): Hausmann, J. A. (1976). Specificaion Tes in Economerics, Economerica, 46: Irwin D. ve Tervio, M. (2002). Does Trade Raise Income?: Evidence from he Twenieh Cenury, Journal of Inernaional Economics, 58(1): Jım, L. ve Ramesh, C. (2005). Tesing Expor-Led Growh in Souh Asia, Journal of Economic Sudies, 32(2): Joshı, V. ve Lıle, I. M. D. (1996). India s Economic Reforms , Oxford Universiy Press, Oxford. 5866

17 K.ÖNDER S.A. HATIRLI / Journal of Yaşar Universiy (34) Jung, W. S. ve Marshall, P. J. (1985). Expor, Growh and Causaly in Developing Counry, Journal of Developmen Economics, 18(1): Karluk, R. (1997). Türkiye Ekonomisi, Bea Yayıncılık, İsanbul. Kasman, A. ve Kasman, S. Reel Efekif Döviz Kurunun İhraca Arzı Üzerine Ekisi, Gelişme Sraejileri ve Makroekonomik Poliikalar Tebliğ Meinleri-II, 2004 Türkiye İkisa Kongresi nde Sunulan Bildiri, 5-9 Mayıs, Ankara, DPT, s : 2005, hp://ekuup.dp.gov.r.ekonomi/ik2004/cil3.pdf, Çevrim içi: Kavoussi, R. M. (1984). Expor Expansion and Economic Growh: Furher Empirical Evidence, Journal of Developmen Economics, 14 (1/2): Kazgan, G. (1988). Ekonomide Dışa Açık Büyüme, Alın Kiaplar Mabaası, İsanbul. Kılıçbay, A. (1980). Ekonomerinin Temelleri, Has Kuruluş Mabaası, İ.Ü.İ.F. Yayınları, Yay. No:2701, İsanbul.. Kıpıcı, A.N. ve Kesriyeli, M. (1997). Reel Döviz Kuru Tanımları ve Hesaplama Yönemleri, İkisa, İşleme ve Finans, 12(131): Koopmans, T. C. (1949). Idenificaion Problem in Economic Model Consrucion, Economerica, 17(2): Koıl, E. ve Konur, F. (2010). The Relaionship Beween Growh And Foreign Trade inturkey: a Granger Causaliy Approach ( ), Middle Easern Finance and Economics, 1(6): Kousoyıannıs, A. (1973). Theory of Economerics an Inroducory Exposiion of Economeric Mehods, Macmillan, London. Krueger, A. O. (1978). Foreign Trade Regimes and Economic Developmen: Liberalizaion Aemps and Consequences, Naional Bureau of Economic Research, Cambridge MA. Kuns, R. M. ve Marın, D. (1989). On Expors and Produciviy: A Causal Analysis, Review of Economics and Saisics, 71: Landau, D. L. (1986). Governmen and Economic Growh in he Less Developed Counries: An Empirical Sudy for , Economic Developmen and Culural Change 35: Li, W. K. (2002). Recen Theoreical Resuls for Time Series Models Wih GARCH Errors, Journal of Economic Survey, 16(3): Lın, S. (1994). Governmen Spending and Economic Growh, Applied Economics, 26(1):

18 Lukepolh, H. (1990). Asympoic Disribuions of Impulse Responses, Sep Responses, and Variance Decomposiions of Esimaed Linear Dynamic Models, Review of Economics and Saisics, 72: Maddala, G. S. (1977). Economerics, McGraw-Hill Book Company, New York. Michaely, M. (1977). Expor and Growh: An Empirical Invesigaion, Journal of Economics, 4(1): Developmen Nakamura, A. ve Nakamura, M. (1981). On he Relaionship Among Several Specificaion Error Tess Presened by Durbin, Wu, and Hausmann, Economerica, 49(1): Oxley, L. (1993). Coinegraion, Causaliy and Expor-Led Growh in Porugal, , Economics Leers, 43(2): Özmen, A, Özer, M. ve Türkyılmaz, S. (1999). Türkiye de İhraca ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedenselliğe İlişkin Bir Uygulama Denemesi, Marmara Üniversiesi Yayını, No. 640: Ramanahan, R. (1995). Inroducory Economerics wih Applicaions, The Dryden Press, USA. Riezmann, R., Whieman, C. ve P. M. Summers, (1996). The Engine of Growh or Is Handmaiden? A Time-Series Assessmen of Expor-Led Growh, Empirical Economics, 21(1): Rodrık, D. (2001). The Global Governance of Trade as if Developmen Really Maered, UNDP: New York, 58, 1-41, hp://ksghome.harvard.edu/~drodrik/undprade.pdf, Çevrim içi: Rodrıguez, F. ve Rodrık, D. (1999). Trade Policy and Economic Growh: A Skepıc s Guide o The Cross- Naional Evidence, NBER Working Paper No: Sachs, J.D. ve Warner, A. (1995). Economic Reform and he Process of Global Inegraion, Brookings Papers on Economic Aciviy, 1995(1): Sanayi ve Ticare Bakanlığı (2010). Türkiye Sanayi Sraejisi Belgesi , Sevükekin, M. ve Nargeleçeken, M. (2007). Ekonomerik Zaman Serileri Analizi, Nobel Yayınevi, Ankara. Seyioğlu, H. (2001). Uluslararası İkisa Teori Poliika Uygulama, Gizem Can Yayınları, İsanbul. Sharma, S. C. ve Dhakal, D. (1994). Causal Analysis beween Expors and Economic Growh in developing counries, Applied Economics, 26(9): Syron, R. F. ve Walsh, B. M. (1968). The Relaion of Expors and Economic Growh: A Noe, Kyklos, 21(3):

19 K.ÖNDER S.A. HATIRLI / Journal of Yaşar Universiy (34) Taban, S. ve Akar, İ. (2008). An Empirical Examinaion of he Expor-Led Growh Hypohesis in Turkey, Journal of Yasar Universiy, 11: , hp://joy.yasar.edu.r/makale/11_sayi/06_sami_aban.pdf, Çevrim içi: Tsen, W.H. (2006). Granger Causaliy Tess Among Openness o Inernaional Trade, Human Capial Accumulaion and Economic Growh in China: , Inernaional Economic Journal, 20(3): Tuncer, İ. (2002). Türkiye de İhraca, İhala Ve Büyüme: Toda-Yamamoo Yönemiyle Granger Nedensellik Analizleri ( ), Çukurova Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 9(9): TÜİK, İsaisik Gösergeler ( ), Ankara, Uluürk, S. (2001). Kamu Harcamalarının Ekonomik Büyümeye Ekisi, Akdeniz Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, 1(1): Yapraklı, S. (2007). İhraca ile Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik: Türkiye Üzerine bir Analiz, ODTÜ Gelişme Dergisi, 34(1): Yiğidim, A. ve Köse, N. (1997). İhraca ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki, İhalaın Rolü: Türkiye Örneği ( ), Ekonomik Yaklaşım, 8(26):