GIDA TÜKETİM DAVRANIŞLARINDA DEĞİŞME VE KIRSAL KESİM. Fazilet BEKTAŞ Müge K. DAVRAN

Transkript

1 SOSYOLOJİ DERNEĞİ GIDA TÜKETİM DAVRANIŞLARINDA DEĞİŞME VE KIRSAL KESİM Fazilet BEKTAŞ Müge K. DAVRAN VI. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Ekim 2009, Toplumsal Dönüşümler ve Sosyolojik Yaklaşımlar, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.

2 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim GIDA TÜKETİM DAVRANIŞLARINDA DEĞİŞME VE KIRSAL KESİM Fazilet BEKTAŞ 1 Müge K.DAVRAN 2 Öz Bu çalışmada, Adana ili Tufanbeyli ilçesi kırsal alanında (köylerinde) yaşayan ailelerin gıda tüketim alışkanlıklarında meydana gelen değişmeler incelenmiştir. Ailelerin tükettikleri ürünler, temin yeri, satın alma sıklıkları, alışveriş yapılan yerler ve ödeme şekilleri eskiye göre oldukça değişmiştir. Bu değişiklik üzerinde, köyden kente yapılan göçlere bağlı olarak köylerdeki nüfus varlığının azalması, ulaşım hizmetlerinin gelişmesi, market tipi alışveriş merkezlerinin sayıca artması, tarım politikalarındaki yetersizlikler nedeniyle köylerdeki tarımsal üretimin azalması ve üretim desenin değişmesi sayılabilir. Anahtar Kelimeler: Gıda, tüketim, kırsal kesim, değişme, Tufanbeyli. CHANGING ON FOOD CONSUMPTION BEHAVIORS AND RURAL PLACES Abstract In this study, changing on food consumption behaviors of families living in villages depends on Tufanbeyli as an administrative was investigated. Consummated foods, purchasing places, periods of purchasing and payment type of families are changing according to past. Reasons of these changing can explain as decreasing of population because of migration to city, development of transportation services, increasing number of markets, changing of agricultural production pattern and decreasing agricultural production due to agricultural policy. Key Words: Food, consumption, rural places, changing, Tufanbeyli. 1 Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü 2 Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

3 1. Giriş Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN Toplumlarda görülen gelişim ve değişim sürecine bağlı olarak, insanların yaşam koşullarında da hızlı değişimler olmakta, bu değişimler gıda tüketim alışkanlıklarını da doğrudan etkilemektedir. Örneğin, sağlıklı yaşama olan ilginin sürekli olarak artması, tüketicileri organik gıda tüketimine yöneltmekte; köylerin göçlerle boşalması ise mevcut işyerlerinin kapanmasına ve insanların gıda ihtiyaçlarının seyyar satıcılarla (veya tampon mekanizmalarla) giderilmesine neden olmaktadır. Bununla birlikte yeni teknolojik gelişmeler, küreselleşme vb. faktörler insanların bazı gıdaları terketmelerine veya ilk kez tüketmelerine imkan vermektedir yılında başlayan ticaret serbestleşmesi ile gıda tüketim ürünlerinin çeşitliliği oldukça artmıştır. Teknolojinin gelişmesi ve küreselleşme gibi etmenler, birçok konuda olduğu gibi toplumların gıda tüketim eğilimleri üzerinde de büyük etki yapmıştır. Bu etki, toplumun her kesiminde kendisini göstermekte, sadece kentsel alanda değil, kırsal alanda da tüketici istek ve davranışlarına yön vermektedir. Tüketici davranışları hangi mal ve hizmetlerin satın alınacağı kimden, nasıl, nereden, ne zaman satın alınacağı ve satın alınıp alınmayacağına ilişkin bireylerin kararlarına ait süreçtir (Walters,1974). Buradan hareketle, tüketici davranışı; kişiler arası etkileşim belirleyicileri ile kişisel belirleyicilerin bir fonksiyonu olmaktadır. (Oluç,1991). Tanımlardan da anlaşılacağı üzere, tüketici davranışları tüketicilerin karar mekanizmasına işaret ederken belirli bazı bilim dalları ile etkileşim içerisindedir. Özellikle antropoloji, psikoloji, kültürel antropolojinin özel alanları, sosyal psikoloji ve psikolojik sosyoloji tüketici davranışlarına büyük etkilerde bulunmaktadır (Altıntaş,2008). Dolayısıyla toplum yapısındaki değişmeler, tüketici davranışlarını çok etkilemektedir. Çünkü toplumda yer alan bireyler, aynı zamanda birer tüketici konumundadırlar. Toplum ve tüketim arasında yadsınamaz bir ilişki vardır. Bu çalışmada, Adana ili Tufanbeyli ilçesi kırsal alanında (köylerinde) yaşayan ailelerin gıda tüketim alışkanlıklarında meydana gelen değişmeler ve bu değişmelerin sosyal, kültürel ve ekonomik nedenlerini ortaya koymak amaçlanmıştır. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 765

4 2. Materyal ve Yöntem Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim 2.1. Materyal Bu çalışmanın ana materyalini, Adana İli Tufanbeyli İlçesine bağlı 12 köyde 100 hanede yaşayan kadınlardan soru formları aracılığıyla yapılan bireysel görüşmeler sonucu elde edilen birincil veriler oluşturmaktadır. Bunun yanısıra, konuyla ilgili diğer kişi ve kurumlar tarafından yapılmış olan yerli ve yabancı literatüre ait ikinci veriler de kullanılmıştır. Araştırmada kullanılan soru formu dört ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde hanahelkı bilgileri, ikinci bölümde ailelerin şu anda tükettiği gıda ürünleri, üçüncü bölümde gıda tüketiminde meydana gelen değişmeler ve dördüncü bölümde de ailelerin tüketimlerinde değişme yaratan kaynaklar ile tüketim eğilimleri ele alınmıştır. Yaş, eğitim, meslek, çocuk sayısı gibi sosyo-ekonomik göstergeler gıda tüketiminde değişme yaratabilen unsurlar olduğu için, soru formunun hanehalkı bilgileri kısmında bu sorulara yer verilmiştir. Ailelerin gıda tüketimlerinin mevcut durumunu ortaya koyabilmek için, şu anda tükettikleri ürünler, satın alma sıklıkları, alışveriş yapılan birimler ve ödeme şekilleri incelenmiştir. Gıda tüketiminde değişme olup olmadığını ortaya koyabilmek için ailelere şu andaki tüketimleri ile ilk evlendikleri dönemi, yaklaşık olarak ortalama yıl öncesini, karşılaştırmaları istenmiş; yıl önce tükettikleri ürünler, satın alma sıklıkları, alışveriş yapılan birimler ve ödeme şekilleri sorulmuştur. Ailelerin gıda tüketiminlerinde değişme yaratabilecek kaynak olarak yazılı ve görsel basında yapılan yayınlar (reklam, sağlıkla ilgili programlar vb.) ele alınmış; tüketim eğilimleri için ise, ailelerin gelecekte gıda tüketimlerinde değişme (miktar ve çeşit olarak) yapıp yapmayacakları sorulmuş ve nedenleri araştırılmıştır. 2.2.Yöntem a. Araştırma Alanı Seçimi Araştırma alanı olarak Tufanbeyli İlçesi köyleri seçilmiştir. Bunun nedeni ilk olarak, dağlık alanlardaki (veya dışa kapalı kesimlerdeki) toplumsal değişme eğilimlerinin ova veya eşik sahaya göre daha yavaş olmasıdır. İkinci olarak, dağlık alanlardaki köylerden kente yapı Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

5 Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN lan göçler bu köylerde özellikle çocuk ve genç nüfusun az olmasına neden olmaktadır. Çocuk ve genç nüfusun az veya çok olması ise gıda tüketiminde değişme yaratabilen bir durumdur. Üçüncü olarak ise, bu ilçede yer alan köylerin araştırmacılar tarafından tanınması ve bunun da doğru bilgi alabilme ve yorumlamada önemli olmasıdır. b. Köylerin Seçimi Araştırma alanında yer alan köyler Muhacir, Çerkez, Alevi ve Yerli (Avşar) ailelerden oluşmaktadır. Yoğunluk yerli köylerdedir. Farklı kültürel alışkanlıkların gıda tüketimi üzerinde etkileri olabileceğinden hareketle, araştırma yukarıda bahsedilen 4 farklı köy grubunda yapılmıştır. Bununla birlikte, gerek bireysel görüşmeler sırasında gerekse elde edilen verilerin analizleri yapılırken, özellikle gıda tüketimi açısından köyler arasında önemli farklılıklar olmadığı saptanmıştır. Bu ailelerin uğraştıkları tarımsal ve tarım dışı faaliyetler, sahip oldukları meslekler, yaşam biçimleri, gıda tüketim alışkanlıkları gibi özelliklerin birbirleriyle benzer olduğu saptanmıştır. Bu nedenle, araştırmada elde edilen veriler tüm köyler için ortak olarak yorumlanmıştır. Bununla birlikte, köyler arasında saptanan farklı özellikler araştırmada ayrıca vurgulanmıştır. Araştırma yapılan köyler, alandaki coğrafi dağılım dikkate alınarak seçilmiştir. Tufanbeyli ilçesine bağlı 30 adet köyden 12 tanesinde araştırma yürütülmüştür. Bu köylerin 6 tanesi yerli (Avşar) köyü, 3 tanesi Çerkez Köyü, 2 tanesi Alevi köyü ve 1 tanesi de Muhacir köyüdür. c. Soru Formları Soru formları, düzenli olarak köyde yaşayan ailelere ve bu ailelerde yaşayan orta yaş üzeri ( en az 15 yıllık evli) kadınlara uygulanmıştır. Bunun nedeni, kadınların evdeki gıda tüketiminin yönlendirilmesinde ve temin edilmesinde birinci derecede role ve bilgiye sahip olmalarıdır. Orta yaş üzerinde olmaları ise, geçmişle karşılaştırma yapabilmeleri için tercih edilmiştir. Kadınların/ailelerin doğru cevaplar verebilmesi adına gönüllü katılımları dikkate alınmış ve 12 adet köyden toplam 100 adet kadınla bireysel görüşme yapılmıştır. Araştırmada %10 örnek hacmi ile çalışılmış ve araştırma 2009 yılı Mayıs ayında araştırıcılar tarafından tamamlanmıştır. Soru formlarında ele alınan ürün grupları kahvaltılık, yemek, yemek ve kahvaltılık olmak üzere 3 grupta incelenmiştir. Her bir ürün grubunda yer alan ürünler, bölgede araştırma yapıla- 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 767

6 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim rak saptanmış; bireysel görüşmelerde de kontrol amacıyla test edilmiştir. Çerez, tatlı, turşu vb. temel besin unsuru olmayan ürünler araştırmaya dahil edilmemiştir. Araştırmada yer alan köyler, nüfus miktarları, hane sayıları, uygulanması gereken ve uygulanan soru formu sayısı Çizelge1 de verilmiştir. 3. Araştırma Bulguları ve Tartışma 3.1. Hanehalkı Bilgileri Araştırma alanında görüşülen hanelerde, aynı çatı altında yaşayan toplam 248 kişi bulunmaktadır. Hane başına düşen ortalama aile üyesi sayısı 2.48 kişidir. Araştırma alanındaki aile üyelerinin %79.2 si evli olup; ortalama ilk evlilik yaşı 18.8 olarak bulunmuştur. Bu oran kadınlar için 17.7, erkekler için ise 19.9 dur. Ailelerin ortalama evlilik süreleri 30 yıldır. Hane başına düşen ortalama çocuk sayısı 4.2 olup; araştırma alanındaki çekirdek aile oranı %99.9 dur. Araştırma alanında yaşayan kişilerin ortalama yaşı 44.6 dır. Bu değer, görüşme yapılan kadınlar için 48.9; aile reisi erkekler için 51.7 dir. Çizelge 1. Araştırmada Yer Alan Köyler, Nüfus Miktarları, Hane Sayıları, Uygulanması Gereken ve Uygulanan Soru Formu Sayıları Köyler Nüfus Miktarı* (Kişi) Hane Sayısı** (Adet) Uygulanması Gereken Soru Formu Sayısı (Adet) Uygulanan Soru Formu Sayısı (Adet) Güzelim Kayapınar Akpınar Polatpınar Akçal Doğanbeyli Karsavuran Damlalı Doğanlı Yeşilova Fatmakuyu Elemanlı TOPLAM *DİE,1999. **Türkiye kırsal alan ortalama hane halkı genişliği olan 5.4 e göre hesaplanmıştır (DPT,1993) Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

7 Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN Araştırma alanında görüşülen her dört kişiden biri ilkokul mezunudur. Eğitim durumu cinsiyete göre ele alındığında, okuma yazma bilmeyenlerin tamamı ile sadece okuma yazma bilenlerin %83.3 ü kadın olup; ortaokul mezunlarının %81.1 i, lise mezunlarının %66.7 si ve üniversite mezunlarının %78.5 i erkektir. Araştırma alanında yüksek lisans yapan bir kişi olup, kadındır. Araştırma alanındaki kadınların %64.8 i ev hanımı olup; %29.5 i ise ev hanımlığıyla beraber çiftçilik de yapmaktadır. Kendisini sadece çiftçi olarak tanımlayan kadın bulunmamaktadır. Araştırma alanındaki erkeklerin %64.4 ü çiftçi; %4.2 si serbest meslek; %13.4 ü de çiftçilikle beraber serbest meslekle de uğraşmaktadır. Araştırma alanında hane başına düşen ortalama aylık gelir TL dir Tüketilen Gıda Ürünleri ve Değişim Kahvaltılık Ürünler a. Kahvaltılık Ürünlerin Temin Yeri Görüşülen ailelerde kahvaltıda tüketilen ürünlerden, reçel, tarhana, kaymak ve yumurtanın önemli bir kısmı evde üretilmektedir. Bununla birlikte tulum peyniri, siyah ve yeşil zeytin, bal ve pekmezin önemli bir kısmı ise ilçelerden temin edilmektedir. Salamura peynirle, kaşar-edirne peynirinin yaklaşık yarısı aileler tarafından üretilmekte, diğer yarısı ise köy ve ilçeden temin edilmektedir. Süt çoğunlukla köyden temin edilmekte, bunu ailelerin kendi üretimleri takip etmektedir (Çizelge 2 ). Tahin ve helva ise aileler tarafından hiç üretilmeyen fakat düzenli olarak tüketilen kahvaltılık ürünlerdir. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 769

8 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim Çizelge 2. Kahvaltılık Ürünlerin Temin Yeri (%) Ürünler Kendisi Üretmeyenler Kendisi (Dışarıdan Temin Edenler) Köy İlçe İl Üretenler Salamura Peynir Tulum Peyniri Kaşar-Edirne Siyah Zeytin Yeşil Zeytin Bal Reçel Çorba (Tarhana) Süt Kaymak Tahin Pekmez Yumurta Helva Çizelge 2 incelendiğinde, ailelerin siyah ve yeşil zeytini dışarıdan temin etmelerindeki en önemli etmen, Tufanbeyli iklim koşullarının zeytin üretimine elverişli olmaması ve civarda çok az zeytin ağacının bulunmasıdır. Katılımcıların tamamı ilk evlendikleri zamanlarda tüm kahvaltılık gıda ürünlerini kendilerinin ürettiklerini belirtmişlerdir. Araştırma alanındaki tüm köylerde tüketilen kahvaltılık ürünler aynı olmakla birlikte, sadece Çerkez köylerinde sabah kahvaltısında yukarıdaki ürünlere ek olarak hamur kızartması ve Çerkez peyniri de tüketilmektedir. Her iki ürün sadece aileler tarafından üretilmektedir. b. Kahvaltılık Ürünlerde Satın Alma Sıklığı Kahvaltılık ürünleri, kendi üretimleri dışında köyden veya ilçeden temin eden ailelerin satın alma sıklıkları incelendiğinde, eğilimin yıllık ve aylık şeklinde yoğunlaştığı saptanmıştır Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

9 Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN Çizelge 3. Kahvaltılık Ürünleri Dışarıdan Temin Edenlerin Satın Alma Sıklığı (%) Ürünler Günlük Haftalık Aylık Yıllık İhtiyaç Oldukça Dışarıdan Temin Edenler (Sayı) Salamura Peynir Tulum Peyniri Kaşar-Edirne Siyah Zeytin Yeşil Zeytin Bal Reçel Çorba (Tarhana) Süt Kaymak Tahin Pekmez Yumurta Helva Buna göre salamura peynir, bal, pekmez ve reçel yıllık; tulum peyniri, kaymak, siyah ve yeşil zeytin ise aylık olarak satın alınmaktadır. Yumurta çoğunlukla günlük, süt ise haftalık olarak satın alınmaktadır. Tahin aylık ve yıllık olarak satın alınırken, helva sadece aylık satın alınmaktadır (Çizelge 3). Satın alma sıklığı üzerinde ürünlerin tüketime dayanıklılığı, ailelerin üretim yapıp yapmamaları ve dağlık alanlardaki iklim koşuları etkili olmaktadır. Salamura peynir, bal, pekmez ve reçel gibi ürünler uzun süre dayanabildiği ve dağlık alanlardaki iklim koşulları ürünlerin muhafazasına imkan verdiği için yıllık olarak satın alınmaktadır. Uzun süre saklamaya dayanıklı olmayan tulum peyniri ve aileler tarafından üretilemeyen siyah ve yeşil zeytin gibi ürünler ise aylık olarak satın alınmaktadır. Çorbalık tarhanayı kendi üretmeyen 3 kişi, yıllık olarak satın almaktadır. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 771

10 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim c. Kahvaltılık Ürünlerde Satın Alma Yeri Çizelge 4. Kahvaltılık Ürünleri Dışarıdan Temin Edenlerin Satın Alma Yeri (%) Ürünler Bakkal Market Toptancı Pazar Komşu DışarıdanTemin Edenler (Sayı) Salamura Peynir Tulum Peyniri Kaşar-Edirne Siyah Zeytin Yeşil Zeytin Bal Reçel Tarhana Süt Kaymak Tahin Pekmez Yumurta Helva Kahvaltılık ürünleri dışarıdan temin edenlerin satın alınma yerleri incelendiğinde, çoğunlukla ilçedeki marketlerden alış veriş yapıldığı saptanmıştır. Sayıları oldukça azalmış olmakla birlikte, araştırma alanında küçükbaş, büyükbaş ve kanatlı hayvan yetiştiriciliği yapan aileler süt, kaymak ve yumurta tüketimlerini kendileri karşılamakta, diğerleri de bu ihtiyaçlarını genellikle komşularından satın almaktadır. Pazardan yapılan alımlar yok denecek kadar az olup; toptancılardan alışveriş yapan aile sayısı da oldukça düşüktür (Çizelge 4). Ayrıca, hipermarketlerden alışveriş yapan aile de bulunmamaktadır. d. Kahvaltılık Ürünlerde Ödeme Şekli Kahvaltılık ürünleri dışarıdan temin edenlerin ailelerin büyük çoğunluğunun peşin ödeme yaptıkları, bir kısmının ise hem peşin hem de taksit şeklinde ödeme yaptıkları saptanmıştır Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

11 Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN Çizelge 5. Kahvaltılık Ürünleri Dışarıdan Temin Edenlerin Ödeme Şekli (%) Ürünler Peşin Taksitle Peşin+ Taksitle Ayni Dışarıdan Temin Edenler (Sayı) Salamura Peynir Tulum Peyniri Kaşar-Edirne Siyah Zeytin Yeşil Zeytin Bal Reçel Tarhana Süt Kaymak Tahin Pekmez Yumurta Helva Görüşülen kadınlar, evliliklerinin ilk zamanlarında kendi ürettikleri ürünleri tükettikleri için herhangi bir ödeme yapmadıklarını, ancak şu anda çoğunlukla dışarıdan satın aldıkları için peşin ya da taksitle ödeme yaptıklarını belirtmişlerdir (Çizelge 5). e. Kahvaltılık Ürün Çeşitlerinde Değişme Durumu Kahvaltılık ürünlerde, ailelerin eski ile yeni tüketim alışkanlıklarını kıyaslamaları istenmiş ve özellikle tulum, kaşar ve edirne peynir çeşitlerine eğilimin arttığı, diğer bir ifadeyle pozitif yönde değişme olduğu tespit edilmiştir. Ailelerin büyük çoğunluğu, kahvaltılık ürün tüketimlerinde eskiye göre çeşit açısından değişiklik olmadığını belirtmişlerdir (Çizelge 6). 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 773

12 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim Çizelge 6. Kahvaltılık Ürün Çeşitlerinde Değişme Durumu (%) Ürünler Pozitif Yönde Değişim Var Negatif Yönde DeğişimVar DeğişimYok Salamura Peynir Tulum Peyniri Kaşar-Edirne Siyah Zeytin Yeşil Zeytin Bal Reçel Tarhana (Çorba) Süt Kaymak Tahin Pekmez Yumurta Helva Yemeklik Ürünler a. Yemeklik Ürünlerin Temin Yeri Ailelere yemeklik gıda ürünlerini nereden aldıkları sorulmuş, özellikle bulgur, un, yoğurt ve kurutulmuş sebze üretimlerini çoğunlukla kendilerinin yaptıkları tespit edilmiştir. Gündelik tüketim için yoğurt mayalama, kışlık tüketim (veya yıllık tüketim) için sebze kurutma, un ve salça yapma, bulgur, nohut ve kuru fasulye gibi bakliyatları hazırlama hala vazgeçemedikleri alışkanlıkları arasındadır. Bununla birlikte taze sebze ve meyve, pirinç, şeker, kırmızı ve beyaz et ise ilçeden temin edilmektedir (Çizelge 7) Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

13 Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN Çizelge 7. Yemeklik Ürünlerin Temin Yeri (%) Ürünler Kendisi Üretmeyenler K e n d i s i (Dışarıdan Temin Edenler) Köy İlçe İl Üretenler Bakliyat Un Şeker Pirinç Meyve Taze Sebze Kurutulmuş Sebze Salça Kırmızı Et Beyaz Et Yoğurt Bulgur Araştırma alanında görüşülen ailelerin şarküteri ürünlerini (salam, sosis, sucuk, pastırma vb.) tüketmedikleri saptanmış; tarhananın ise yemek olarak değil sadece kahvaltıda tüketildiği tespit edilmiştir. b. Yemeklik Ürünlerde Satın Alma Sıklığı Araştırma alanında meyve, sebze, beyaz ve kırmızı et gibi taze tüketilmesi gereken ürünler çoğunlukla haftalık ya da aylık; bakliyat grubuna giren gıda ürünleri ise yıllık olarak satın alınmaktadır. Saklanması kolay olan salça ve kurutulmuş sebze gibi bozulmayacak ürünler de yine yıllık olarak hazırlanmakta ya da satın alınmaktadır. Günlük olarak en çok satın alınan ürün yoğurttur (Çizelge 8). 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 775

14 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim Çizelge 8. Yemeklik Ürünleri Dışarıdan Temin Edenlerin Satın Alma Sıklığı (%) Ürünler Günlük Haftalık Aylık Yıllık İhtiyaç Oldukça Dışarıdan Temin Edenler (Sayı) Bakliyat Un Şeker Pirinç Meyve Taze Sebze Kurutulmuş Sebze Salça Kırmızı Et Beyaz Et Yoğurt Bulgur c. Yemeklik Ürünlerde Satın Alma Yeri Araştırma alanında, kahvaltılık ürünlerde olduğu gibi, yemeklik ürünler de çoğunlukla marketlerden satın alınmaya başlanmıştır. (Çizelge 9). Kırmızı ve beyaz etin ilçedeki marketlerden satın alınması, bölgede hayvancılığın azalmasından kaynaklanmaktadır. Çizelge 9. Yemeklik Ürünleri Dışarıdan Temin Edenlerin Satın Alma Yeri (%) Dışarıdan Temin Bakkal Market Toptancı Pazar Komşu Edenler Ürünler (Sayı) Bakliyat Un Şeker Pirinç Meyve Sebze Kurutulmuş Sebze Salça Kırmızı Et Beyaz Et Yoğurt Bulgur Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

15 Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN d. Yemeklik Ürünlerde Ödeme Şekli Ürünler Çizelge 10. Yemeklik Ürünleri Dışarıdan Temin Edenlerin Ödeme Şekli (%) Peşin Taksitle Peşin+ Taksitle Ayni Dışarıdan Temin Edenler (Sayı) Bakliyat Un Şeker Pirinç Meyve Sebze Kurutulmuş Sebze Salça Kırmızı Et Beyaz Et Yoğurt Bulgur Görüşülen ailelerin en çok kullandıkları ödeme şeklinin peşin ödeme olduğu tespit edilmiştir. Hem peşin hem de taksitle ödeme yapanlar ikinci sırada gelmektedir (Çizelge 10). e. Yemeklik Ürün Çeşitlerinde Değişme Durumu Araştırma alanında tarımsal üretimin azalması dolayısıyla bakliyat, un ve kırmızı et gibi ürünlerin tüketimlerinin de azaldığı saptanmıştır. Görüşülen aileler, hem hayvansal üretimin olmaması hem de kırmızı et fiyatlarının çok yüksek olması nedeniyle, kırmızı et tüketimlerinin negatif yönde değiştiğini belirtmişlerdir. Negatif yöndeki bu değişimin nedenlerinden bir tanesi olarak da, özellikle yaşlılıktan kaynaklanan sağlık sorunlarını göstermişlerdir. Beyaz etin hem fiyatının daha düşük olması, hem de daha sağlıklı olması pozitif yönde tüketiminin artmasına yol açmıştır. Aileler eskiden sadece bulgur tüketirken, son yıllarda pirinç tüketimlerinin arttığını ve pozitif yönde değiştiğini belirtmişlerdir. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 777

16 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim Çizelge 11. Yemeklik Ürün Çeşitlerinde Değişme Durumu (%) Ürünler Pozitif Yönde Değişim Var Negatif Yönde Değişim Var Değişim Yok Bakliyat Un Şeker Pirinç Taze Meyve Taze Sebze Kurutulmuş Sebze Salça Kırmızı Et Tavuk Yoğurt Bulgur Ailelerin çoğunluğunun, taze sebze ve meyve, kurutulmuş sebze, salça, yoğurt ve bulgur tüketimlerinde değişme bulunmamaktadır (Çizelge 11). Un tüketiminde meydana gelen %44 lük negatif değişim, ailelerin hane genişliklerinin düşük olması nedeniyle fazla miktarda yufka ekmek yapmaya ihtiyaç duymamalarından kaynaklanmaktadır Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürünler a. Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürünlerde Temin Yeri Araştırma alanındaki aileler yufka ekmek üretiminin tamamını, tereyağının ise önemli bir kısmını kendileri üretmektedir. Zeytinyağı tüketenlerin tamamı ilçeden alış veriş yapmakta, nar ekşisi tüketenlerin bir kısmı kendisi üretirken, çoğunluğunun ilçeden aldığı görülmektedir. Bu ürünlerde il merkezinden yapılan alım bulunmamaktadır (Çizelge 12) Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

17 Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN Çizelge 12. Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürünlerde Temin Yeri (%) Ürünler Kendisi Üretmeyenler Kendis (Dışarıdan Temin Edenler) Köy İlçe İl Üretenler Tereyağı Zeytinyağı Nar Ekşisi Yufka Ekmek Yufka ekmek yapan katılımcıların yarısı (%50.0) aylık ekmek yaparken; %26.7 si yılda bir kez; %23.3 ü ise haftalık olarak ekmek yapmaktadır. Aylık ve haftalık olarak ekmek yapan aileler aynı çatı altında kalabalık yaşayan, aynı zamanda ekmek yapacak üyesi (kol gücü) olanlardır. b. Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürünlerde Satın Alma Sıklığı Aileler tereyağı satın alımlarını çoğunlukla aylık; zeytinyağı ve nar ekşisi alımlarının ise aylık ya da yıllık olarak yapmaktadırlar. Bu ürünlerde günlük satın alma bulunmamaktadır (Çizelge 13). Çizelge 13. Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürünlerde Satın Alma Sıklığı (%) Ürünler Günlük Haftalık Aylık Yıllık İhtiyaç Oldukça Dışarıdan Temin Edenler (Sayı) Tereyağı Zeytinyağı Nar Ekşisi c. Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürünlerde Satın Alınan Birim Araştırma alanında zeytinyağı ve nar ekşisi tüketen ailelerin çoğunluğunun ilçedeki marketlerden alış veriş yapmaktadır. Bu ürünlerde hipermarket, toptancı ve pazardan satın alma yapılmamaktadır (Çizelge 14). 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 779

18 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim Çizelge 14. Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürünlerde Satın Alınan Birim (%) Dışarıdan Temin Bakkal Market Komşu Edenler Ürünler (Sayı) Tereyağı Zeytinyağı Nar Ekşisi d. Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürünlerde Ödeme Şekli Ürünler Çizelge 15. Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürünlerde Ödeme Şekli (%) Peşin Taksitle Peşin+ Taksitle Dışarıdan Temin Edenler (Sayı) Tereyağı Zeytinyağı Nar Ekşisi Aileler dışarıdan satın aldıkları yemeklik ve kahvaltılık olabilen ürünlerde çoğunlukla peşin ödeme yapmaktadırlar (Çizelge 15). Bu ürünler marketten alındığı için, doğal olarak ayni ödeme yapılmamaktadır. e. Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürün Çeşitlerinde Değişme Durumu Araştırma alanında görüşülen aileler, kalp sağlığına olumsuz etkileri nedeniyle tereyağı tüketimlerinin oldukça düştüğünü; yine sağlık açısından sağladığı faydalar nedeniyle de zeytinyağı tüketimlerinin arttığı ifade etmişlerdir. Zeytinyağı ve nar ekşisinde önemli ölçüde tüketim artışı yani pozitif yönde değişme bulunmaktadır. Yufka ekmek tüketiminde ailelerin %57 sinde değişme olmamakla birlikte; %43 ünde yine pozitif yönde değişme bulunmaktadır (Çizelge 16) Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

19 Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN Çizelge 16. Yemeklik ve Kahvaltılık Olabilen Ürün Çeşitlerinde Değişme Durumu (%) Ürünler Pozitif Yönde Değişim Var Negatif Yönde Değişim Var Değişim Yok Tereyağı Zeytinyağı Nar Ekşisi Yufka Ekmek Ailelerin Tüketim Davranışlarının Değişmesini Etkileyen Kaynaklar Görüşülen ailelere gıda ürünleri tüketimlerine yön verirken hangi kaynaklardan etkilendikleri sorulmuş ve en çok etkilendikleri kaynağın televizyonlarda yayınlanan sağlıklı yaşam programlarının olduğu tespit edilmiştir. Ailelerin etkilendiği kaynaklar çoğunlukla görsel medya kaynakları olup; komşu ve akrabaların diğer bir deyişle çevrenin etkisi oldukça düşüktür. Araştırma alanındaki yaklaşık her on kişiden biri (%11.0) alışveriş birimlerinden etkilenmektedir (Çizelge 17). Çizelge 17. Ailelerin Tüketim Davranışlarının Değişmesini Etkileyen Kaynaklar (%) Kaynaklar Reklamlar (TV, Radyo vb.) Sağlıkla İlgili Yayınlar (TV, Radyo vb.) Etki düzeyi Çok Orta Hiç Etkisi Düzeyde Yok Var Etkisi Var Komşu ve Akrabalar (Çevre) Alışveriş Birimleri (Promosyon, kampanya vb Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 781

20 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim 5. Ailelerin Gıda Tüketim Eğilimleri Ailelerin gıda tüketim eğilimleri, tüketim miktarı ve çeşit açısından incelenmiş ve ailelerin yaklaşık yarısı değişiklik olmayacağını ifade etmiştir (Çizelge 18). Miktar ve çeşit olarak tüketimlerinin azalacağını söyleyen aileler, neden olarak ilerleyen yaşlarını ve sağlık sorunlarını belirtmiştir. Ailelerin önemli bir kısmı (%86.0) şu anda alışveriş yaptıkları birimleri değiştirmeyeceklerini belirtirken %14.0 ı ise bu birimlerin değişebileceğini vurgulamışlardır. Çizelge 18. Ailelerin Gıda Tüketim Eğilimleri (%) Değişme türü Artacak Eğilimler Azalacak Aynı kalacak Bilmiyor Miktar olarak Çeşit olarak Sonuç ve Öneriler Araştırma alanında incelenen köylerde, geleneksel köy ailesinin bazı özelliklerinde değişmeler olduğu ve kentsel nitelik kazandığını saptanmıştır. Araştırma köylerinde hane halkı ortalaması giderek düşmüş, geleneksel büyük aileden, daha küçük ve hatta tek ebeveynli ailelere kadar çeşitlenen aile tiplerine rastlanılmıştır. 15 yıl öncesinde boşanma olayının hiç olmadığı bölgede, boşanan ve tek başına ya da ailesiyle yaşayan kadınlar bulunmaktadır. Sanayileşme, kentleşme ve kente göç gibi unsurların bu değişiklikte büyük rolü olmuş; bu unsurlara bağlı olarak köy nüfusu 80 li yıllardan sonra hızla azalmış, büyük tarım arazileri olan çiftçiler bile kente göç etmiştir. Tufanbeyli den kente göçün artmasıyla beraber hanelerdeki nüfusun azalması, eskiden geniş aile olan aile yapısının artık çekirdek aileye dönüşmüş olması, ilçede ve köylerde gerek hayvancılığın gerekse bitkisel üretimin oldukça azalmış olması nedeniyle, ailelerin üretimleri azalmış ve aileler üretmedikleri ürünleri ilçedeki marketlerden ya da köy içinde üreten komşularından temin etmeye başlamışlardır. Bir diğer etken ise, kırsalda yaşayan kadınların kent hayatına özenerek tarla işleri ve hayvancılık gibi yoğun emek gerektiren işlerde çalış Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

21 Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN mak istememelerinden kaynaklanmaktadır. Nüfusun azalmasıyla birlikte evde yapılan üretimin artık çok fazla ekonomik olmaması da bunda etkilidir. Geleneksel olarak devam eden ve değişmeyen tek üretim, çorbalık tarhana üretimidir. Ailelerin %97.0 ı hala kendi ürettikleri tarhanaları tüketmekte; geri kalanı da köydeki tanıdıklardan satın almaktadır. Ürünlerin satın alma sıklığı üzerinde, ürünlerin tüketime dayanıklılığı, ailelerin üretim yapıp yapmamaları ve dağlık alanlardaki iklim koşuları etkili olmaktadır. Ürünler bu koşullara bağlı olarak günlük, haftalık, aylık vb. sıklıklarla alınmaktadır. Genellikle salamura peynir gibi dayanıklı ürünler yıllık olarak alınmakta, aksi takdirde haftalık ve/veya aylık alımlar yapılmaktadır. Bununla birlikte, araştırma alanındaki ortalama aile genişliği kırsal alanlar için oldukça düşük (2.48 kişi) olup, ortalama yaş da yüksektir (44.6). Dolayısıyla aileler kalabalık nüfuslu ailelere göre daha az tüketime sahiptirler. Bu da ailelerin, özellikle zahmetli ürünleri, artık evde üretmeyip hazır almasına ve yaşlılığa bağlı olarak daha az tüketmelerine neden olmaktadır. Bu durum köylerde yardımlaşma eğilimini de azaltan bir unsurdur. Aileler kalabalık olmadıkları için fazla üretime gerek duymamakta dolayısıyla evde ürettikleri az miktardaki ürünler için komşularla yardımlaşmaya da ihtiyaçları kalmamaktadır. Köydeki bakkallar, nüfusun azalması ve ilçelere ulaşım hizmetlerinin artmasıyla birlikte köylerdeki eski varlıklarını yitirmişlerdir. Dolayısıyla aileler tüketimlerini çoğunlukla köylerine yakın ilçelerdeki marketlere kaydırmışlardır. Henüz il merkezlerinde yer alan büyük ölçekli hiperpermarket vb. yerlerden alışveriş yapma alışkanlığı oluşmamıştır. Ailelerin alışverişlerini köyden ilçe merkezlerine, bir diğer ifadeyle marketlere kaydırması ise köylerde sık rastlanan ayni ödeme biçimini de oldukça azaltmıştır. Aileler çoğunlukla peşin ödeme ile gıda ürünlerini satın almaya başlamışlardır. Kırmızı et ve beyaz etin ilçedeki marketlerden satın alınması, bölgede hayvancılığın azalmasından kaynaklanmaktadır. Bölgede görülen önemli değişimlerden bir diğeri ise, eskiden büyük ölçekli alanlarda meyve ve sebze üreten ailelerin artık üretim yapmamaları ve çoğunluk- 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 783

22 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim la ilçedeki pazardan meyve-sebze satın almalarıdır. Buna neden olarak da özellikle ekonomik ve eğitim amaçlı iç göçün artmasıyla, nüfuslarındaki azalmayı göstermektedirler. Bundan daha önemli olan unsur ise ailelerin ihtiyaç duydukları tüm sebze ve meyvelerin istenilen miktar, çesit ve zamanda pazarda bulunabilme durumudur. Eskiden önemli bir şeker pancarı üreticisi konumunda olan Tufanbeyli ilçesi ve köylerinde artık neredeyse şeker pancarı üretimi bitmiş durumdadır. Aileler buna neden olarak tarım politikalarının yetersizliği ve desteklenmemelerini göstermektedirler. Şeker pancarı üreten aileler eskiden Pancar Bölge Birliği ne teslim ettikleri şeker pancarı karşılığında ihtiyaçları olan yıllık şekeri alırken; günümüzde üretim yapmadıkları için şeker ihtiyaçlarını tamamen merketlerden karşılamaktadırlar. Nüfusun azalması dışında ailelerin gıda tüketim alışkanlıklarının değişmesinde etkili olabilen bir diğer unsur ise görüşülen kişilerin yaşlılıklarına bağlı olarak sağlıklı beslenmeye özen göstermeleridir. Bu nedenle ailelerin çoğunluğu gelecekte tüketimlerinin aynı kalacağını veya azalacağı belirtmişlerdir. Ailelerin tüketim davranışlarının değişmesinde komşu ve akrabaların etkisinin oldukça az olması ve bunun yerine özellikle görsel medya kaynaklarının geçmesi ise köylerin kapalı toplum yapısının da değiştiğinin bir göstergesidir. Sonuç olarak, ülkemiz ve kırsal kesim için en önemli sorunun topraksızlaşma ve göç olduğu dikkate alınırsa, kırsal reform anlayışı içinde bütünsel bir yaklaşımla sorunlara çözüm bulunması gerekmektedir. Kırsal alanda bir reform çalışmasının yapılması, ihtiyaç ve önceliklerin belirlenmesi, alternatif istihdam alanlarının yaratılması şarttır. Aksi taktirde tarımsal üretim büyük oranda azalmaya devam edecek, kentlere göç artacak, hem köyler hem de kentler bundan olumsuz etkilenmeye devam edecektir. Sürdürülebilir üretim gelecek için öncelikli amaçlardan biri olmalıdır. Devlet politikalarının başında, toprağın verimli olarak işletilmesi, korunması ve çiftçilere tarımı özendirecek yayım hizmetlerinin götürülerek, gelir düzeylerini Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı

23 Fazilet BEKTAŞ - Müge K.DAVRAN arttıracak üretim deseni oluşturmak gelmelidir. Aksi takdirde her geçen gün kötüye giden tarım sektörünü kurtarmak mümkün olmayacak, bunun gıda sektörüne yansımasını da tüketici açısından olumsuz sonuçlar doğuracaktır. Küresel ısınma ve onun kuraklık etkisinin ülkemizde meydana getirdiği rekolte düşüşü göz önüne alındığında tarım arazilerinin tarımsal üretimde kullanılması, tarım dışı amaçlarla kullanılmaması gerektiğinin önemi çok net bir şekilde ortaya çıkmıştır. Özellikle dağlık alanların tarımsal girdi açısından ova kesimlere göre kirlenmemiş olması, organik üretim için çok önemli bir avantaj olup; mutlaka plan ve programlara alınmalı ve genç kuşaklar için istihdam yaratma amaçlı kullanılmalıdır. Ayrıca sağlık konusundaki hassasiyetleri nedeniyle ailelere mantar gibi besin değeri yüksek, sağlıklı, kolay ve düşük maliyetle yetiştirilebilecek ürünler önerilmelidir. Bu gibi önlemlerle hem istihdam hem de sağlıklı tüketim üzerinde olumlu etki yaratılabilir; uzun vadede yerinde kalkınma sağlanabilir. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 785

24 Gıda Tüketim Davranışlarında Değişme ve Kırsal Kesim KAYNAKÇA ALTINTAŞ, H., 2001., Tüketici Davranışlarını Etkileyen Güncel Konular Ve Tüketici Davranışlarındaki Teorik Değişimler, ( İş Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, Yıl:2001, Cilt:3, Sayı:1, Sıra:9, No: 104. DİE, Genel Nüfus Tespiti, İdari Bölünüş, Yayın No: 2281, Ankara. DPT,1993. Türk Aile Yapısı Araştırması, Sosyal Planlama Genel Müdürlüğü, Yayın No: DPT:2313-SPGM:421, Ankara. OLUÇ, M.,1991. Alıcıların Davranışlarının Dinamikleri I, Pazarlama Dergisi, Yıl:5, Sayı:27,Mayıs 1991,s.2. WALTERS, C.G., Consumer Behavior Theory and Practice, Richard D.Irwin, Inc.,1974, s Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı