YOZGAT TAN G Y ML B R KADIN TORSOSU

Transkript

1 YOZGAT TAN G Y ML B R KADIN TORSOSU Ramazan Özgan (Konya) - Mustafa fiahin (Bursa) Normal insan boyutuna göre bir miktar küçük olan giyimli kad n torsosu (Res. 1-14) bir ihbar üzerine 1998 y l nda Yerköy lçesi, Uyuz Hamam Mevkiinde Yozgat Arkeoloji Müzesi nden bir grup arkeolog taraf ndan yap lan kurtarma kaz lar sonucunda bafl ( Res. 1-6), iki parçadan oluflan gövde (Res. 7-11), kaide (Res. 12) ile birlikte dört parça halinde gün fl na ç kart lm flt r. Kaz kay tlar na göre heykel parçalar n n ortaya ç kart ld alan n çevresinde yap lan de iflik sondajlar sonucunda buluntular aras nda yer yer duvar temelleri ile birlikte mimari kal nt lar ve Roma Dönemi ne ait birkaç bronz sikke de mevcuttur. Beyaz ince grenli mermerden yontulan heykele farkl üç envanter numaras verilmifltir. Ancak, mermerin cinsi, iflçilik ile birlikte ayn yerde bulunmalar ve ço- unlukla ara parçalar eksik olsa da k smen örtüflen k - r k yerleri her üç parçan n bir heykele ait olmas gerekti ine iflaret etmektedir. 673 envanter numaral genç kad n bafl toplam 27 cm yüksekli e 19 cm geniflli e ve 19 cm derinli e sahiptir (Res. 1-6). Çene al n aras yükseklik ise 17 cm dir. Bafl omuza ba land yerden kopmufltur. Çene ve burun uçlar nda zedelenme ve eksiklikler vard r. Sol kafl ve sol yanakta küçük kopmalar dikkati çekmektedir. Bafl cepheden olmas na karfl n çok hafif soluna bakar flekilde döndürülmüfltür (Res. 1). Yüz oval, dolgun ve yumuflakt r. Parlak al n k sa ve d flbükeydir. Yanaklar hafif dolgundur. Çene yuvarlak ve dolgundur. A z hafif aç k durmaktad r. Burun delikleri ve a z aç kl - n n ifllenmesinde matkap kullan lm flt r. Saçlar al n üzerinden ikiye ayr larak önce her iki yandan flakaklar üzerine, sonra kulak üzerinden ve kulak arkas ndan yukar ya do ru taranarak bir ip yard m yla ba lanm fl, oradan da üçerli kal n bukleler halinde bafl n her iki yan ndan afla ya do ru b rak lm flt r (Res. 2-3 ve 5-6). Ensede ise s rta birbirine paralel inen ince saç bukleleri yer almaktad r (Res. 5). Saç telleri ve bukleleri özenli ve sivri uçlu keski ile ifllenmifltir. Saç üzerinde yer yer k z l renkli boya izleri görülebilmektedir. Saç kumafltan bir bandana ile s k ca bir araya toplanm flt r. Bandanan n üzerinde sar renkli boya kal nt lar hala görülebilmektedir. 672 envanter numaral gövde parças - torso ise iki parça olarak korunmufltur (Res. 7-11). Torsonun toplam yüksekli i 102 cm, dirsek seviyesindeki geniflli i 34 cm, dirsek seviyesindeki derinlik 24 cm ve gö üs seviyesindeki derinlik 19 cm dir. K r k sa kar n sa ortas ndan sol gö üs alt na do ru çapraz ilerlemektedir. Üstte bafl boyundan itibaren, altta ayaklar bileklerinden bafllayarak k r kt r. Sa kol omuzdan kopuk ve eksiktir. Birisi sa kol alt nda, di eri sa gö üs alt nda bulunan destek noktalar -punktello k r kt r. Sol el bilek üstünden kopuk ve eksiktir. Sol bald r üzerinde de destek-punktello noktas bulunmaktad r. Vücudun arka k sm nda sa bölüm ince uçlu kalemle çok ince bir flekilde perdahlanm flken, sol yan belden afla olmak üzere kaba b rak lm flt r (Res. 11). Sa gö üs alt ndaki k vr mlar n aralar nda k rm z boya izleri bulunmaktad r. Omuz ve özellikle sol yanda mantonun kenar üzerinde 5 cm kal nl nda sar renkle boyanm fl bir bant mevcuttur. Ayn bant sol omuz ve s rtta da görülebilmektedir. Sa omuz alt nda deri ile giysi aras ndaki aral kta nokta matkap darbesi (Punkbohrung) izleri görülmektedir. Matkapla çal flma izleri sa gö üs alt ndaki k vr m aralar nda da izlenebilmektedir (Res. 7-8). 674 envanter numaras na kay tl olan oval kaide ise 9,5 cm yüksekli e, 28 cm geniflli e ve 43 cm çapa sahiptir (Res. 12). Sadece sol yar s korunan kaidenin üzerinde sandalet giymifl bir ayak parças ve bu aya n sol gerisinde olmak üzere 24 cm yüksekli inde bir pyxis korunmufltur. Pyxisin kapak tutama plastik olarak ifllenmifltir. Kapa n alt nda ve kaidede iki profil çizgisi bulunmaktad r. Her üç parça bir araya getirildi inde heykelimizin boyu 140 santimetreyi bulmaktad r. Durufl cephedendir. Vücudun tüm a rl sol bacak üzerinde durmaktad r. Rahat bir biçimde duran sa bacak dizden k r larak ayak hafif yana ve geriye do ru at lm flt r. Boyun k r na göre bafl hafif soluna dönüktür. Sol kol vücudun yan nda dirsekten bükülerek öne do ru uzat lm flt r. Omuzdan itibaren eksik olan sol kol ise k r k izlerinden anlafl ld kadar yla vücudun yan na do ru b - rak lm flt r. Sol el bile inin yan nda korunan ç k nt ve göbek ile sol bald r üzerinde korunan destek noktalar kad n n elinde bir obje tafl d na iflaret etmektedir. 285

2 Tek bir parça elbise giymifltir. nce kumafltan olmas ona fleffaf bir özellik kazand rm fl, bu da vücudun tüm güzelli inin gözler önüne serilmesinde etken olmufltur. K vr larak ilerleyen elbise kenar gö üsleri dikine iki eflit parçaya ay rm flt r. Sa gö üs ve omuz boyun ile birlikte aç kta kalm flt r. Kumafl zerine yerlefltirilen k vr m sistemi vücuda heybetli bir görüntü kazand rmaktad r. Etkili k vr mlar vücudun arkas nda da karfl m za ç kmaktad r. K vr mlar sa bacaktan bafllayarak uzun bir hat fleklinde sol bele kadar yükselmektedir. Çal flmam za konu olan kad n heykeli motif ve tip olarak Roma Ça n n moda olan tiplerinden birisidir. F. Eckstein n yapm fl oldu u baflar l çal flmada bu tipe ait befl repli in var oldu u ortaya konulmufltur. 1 Repliklerden birisi Brüksel de Musées Royaux du Cinquantenaire de korunan mermer torsodur (Res ). 2 Bir di eri Roma Conservatoren Palast da bulunmaktad r. 3 Roma torsosu de iflik zamanlarda müze yetkilileri taraf ndan yap lan restorasyonlarla de iflikli e u ram flt r. Örne in heykelin gövdesine 200 m mesafede bulunan k r k yerleri örtüflmedi i için arada 2 cm kal nl nda alç tamamlama vard r. Ayr ca ne bafl ne de bafl n bak fl yönü vücut ile organik bir bütünlük göstermemektedir. M s r dan getirilmifl olan Kopenhag repli i daha çok M.Ö. 4. yüzy l n kore tipleri ile benzerlik içerisindedir. 4 Mermer heykel fleklindeki di er bir replik tarihleri aras nda Bern de bir müzayede salonunda ortaya ç km fl, ancak flimdi nerede oldu u bilinmemektedir (Res ). 5 Son replik ise mermerden Louvre figürinidir (Res. 17). 6 Müze kay tlar na göre Philomelion (Akflehir) kökenlidir. Bu replikte sonraki dönemlerde yap lan restorasyonlarla oldukça de- iflikli e u ram flt r. Örne in omuz üzerinde bulunan bafl, Roma repli inde oldu u gibi yine organik bir bütünlük göstermemektedir. Bafl daha çok geç Hellenistik Dönem in Aphrodite fizyonomisini an msatmaktad r. Yozgat repli i ile örnek say s alt ya yükselmektedir. Bunlardan befli heykel fleklinde olup ölçüleri ve korunma durumlar hemen hemen birbirleri ile ayn - d r. Louvre de bulunan Philomelion repli i ise figürin fleklindedir. Sadece tek parça ince kumafltan fleffaf mantoya s - k ca sar lm fl olma, mantonun ucunun sa gö sü omuz ve boyun ile birlikte aç kta b rakacak flekilde sol omuza yükselip, oradan arkaya do ru afla ya b rak lmas, k vr larak ilerleyen manto kenar n n gö üsleri dikine iki eflit parçaya ay rmas, sa bacak rahat bir flekilde dururken vücudun tüm a rl n n sol bacak üzerine verilmesi her alt replik için de ortak özellik olarak karfl - m za ç kmaktad r. Ancak fikir verebilecek oranda korunmufl olan sol kolun hareketi, manto üzerinde bulunan k vr mlar n yap s ve püskül manto kenar na göre replikler aras nda baz farklar bulunmaktad r. Roma ve Philomelion replikleri, sol yanlar nda bulunan pyxis fleklindeki destek figürü nedeni ile benzer gibi gözükse de hem önde hem de arkada manto üzerinde bulunan çok say daki k vr m nedeniyle Yozgat repli ine göre farkl d r. Kopenhag repli i ise hem sol kolun yan afla ya b rak lmas, hem etek k vr mlar na göre manto alt nda di er bir giysinin giyilmifl olmas, hem de manto üzerindeki k vr m organizasyonu nedeni ile di er repliklere göre çok farkl bir flema göstermektedir. Bunlara karfl n Brüksel ve Bern de bulunan replikler hem sol kol hareketi hem say ca azalm fl ancak bir devaml l k gösteren k vr m hatlar, hem de sol omuzdan sol kola do ru inen tek tek say labilecek az say da, ancak etkili k vr m yap s ile Yozgat repli ine çok yak n benzerlik göstermektedir (Res ). Sol belden afla ya inen manto kenar nda yer alan püsküller ise Bern ve Yozgat repliklerini bir ad m daha birbirine yaklaflt rmaktad r. Bu yak n benzerlikten hareket ederek her üç repli in ayn orijinalden yontuldu unu dahi savlamak olas d r. Yozgat repli inin sa boyun üzerinde matkap kanallar ile birbirinden ayr lm fl üç adet saç buklesine ait olabilecek iz korunmufltur. Benzer durum di er replikler aras nda sadece Bern torsosunda karfl m za ç kmaktad r (Res ). P. Eckstein Bern repli ini tan tan baflar l çal flmas nda hem bu izlere göre saç n k sa ya da boyundan yukar do ru kald r lm fl olup olmad hem de Bern yontusunun bir portre heykel mi oldu u sorular na yan t bulamam flt r. 7 Paris ve Roma replikleri her ne kadar birer bafl ile birlikte görülmekte olsalar da, yukar da vurgulad m z gibi bunlar n orijinali yans tt klar konusunda ciddi kuflkular bulunmaktad r. Bern repli inin orijinal bafl ile birlikte korunan örne inin olmamas Yozgat repli inin önemini bir kat daha artmaktad r. Yozgat ta torso ile birlikte bulunan mermer bafla göre saç n k sa olarak omuz üzerine do ru düflürüldü ünü savlamak olas d r. Ayr ca, yüzün ve boynun deri k - r fl kl klar ndan ar nd r lm fl olmas bafl n idealize edildi ini göstermektedir. Bu nedenle Yozgat repli inin portre yontu olarak yontulmufl olma olas l ortadan kalkmaktad r. Bu sonuç Bern örne inin de portre yontu olamayaca olas l n güçlendirmektedir. Bu repli e ait bir di er sorun el hareketlerinin nas l oldu u ve ellerinde ne tafl d d r. Repliklerde ortak özellik olarak sa kol ço unlukla omuzdan itibaren eksiktir. Sol kol ise manto alt nda kalmak üzere bile e kadar korunmufltur. Ortak olarak birisi sol elin içine gelecek flekilde, di eri sol bald r üzerinde iki punktello bulunmaktad r. Bir üçüncüsü de kar n üzerinde yatay uzanmaktad r. Bu izler kar n üzerinde ba ms z olarak tafl nan bir alet veya nesneye iflaret etmektedir. Özellikle Yozgat repli inde korundu u kadar yla bir punktello da sa yanda gö üs alt ndad r. Bu iz ise sa kolun vücudun sa yan ndan ileriye do ru büküldü ünü gös- 286

3 termektedir. Demek ki, her iki kol birbirine do ru hareket etmektedir. Bu durumda akla gelen soru Brüksel, Bern ve Yozgat replikleri benzer flekildeki kol hareketleri ile acaba ellerinde ne tutmaktad r? H. Bulle ye göre bu tipte kad nlar sol elleri ile bir Lyra, sa lar nda ise plektron tutmaktad rlar. 8 Dolay - s yla bu tiple müzisyen bir kad n söz konudur. Ancak replikler aras nda bu sav destekleyecek herhangi bir ipucu mevcut de ildir. Paris figürininin sol kol ve karn üzerinde bu konuda bir ipucu olarak kullan labilecek bir iz korunmufltur (Res. 17). Korundu u kadar ile kar n üzerinde yer alan parça figürinin elinde y lan tutuyor olabilece ini göstermektedir. Roma Antiquario Comunale de bulunan bir kad n torsosu bu tipte elde y lan tafl mas n n olas oldu una iflaret etmesi aç s ndan kayda de erdir (Res. 18). 9 Roma, Pallavicini-Rospigliosi de bulunan di er torso replikte ise sa elde y lan, solda ise sunu tas tutulmaktad r (Res. 19). 10 Ancak bu replikte modern tamamlamalar a rl kta oldu u için de erlendirmede göz önünde bulundurmak çok zordur. Sonuç olarak bu tiple Hygeia n n temsil edildi ini savlamak olas gibi gözükmektedir. Ancak P. Eckstein n da vurguland gibi Hygeia n n yaln z de il de, Asklepios veya ailesinden birisi ile olmak üzere ço unlukla grup fleklinde betimlenmifl oldu u da göz ard edilmemelidir. 11 Yozgat repli inin bu tipin Philomelion kökenli Paris figürininden sonra ikinci Anadolu da bulunan örne idir. Birinci s n f iflçili e sahip ve kaliteli bir mermerden yontulmufl olan Yozgat repli inin nerede yontuldu u ve hangi atölyenin üretimi olabilece i sorular n yan tlamak bölgenin heykelt rafll üzerine yok denecek kadar az yay n olmas nedeni ile çok zordur. Bilindi i kadar ile Yozgat ve çevresinde böyle birinci s n f bir yontuyu üretmifl olabilecek bir atölye bulunmamaktad r. Bu nedenle yontu Yozgat a ithal edilmifl veya d flar dan davet edilen bir heykelt rafla Yozgat ta yontturulmufl olmal d r. Bu ba lamda Yozgat repli inin as l göz önünde bulundurulmas gereken özelli i ve önemi, tipin ne kadar genifl bir alana yay lm fl oldu- unu göstermesidir. Yozgat repli inin yeri tarih olarak di er repliklere göre neresi olmal d r? Yozgat heykelinde bafl hafif soluna do ru çevrilmifltir (Res. 1-4). Yüz oval ve etli, elmac k kemikleri genifltir. Al n ortas ndan ikiye ayr lan saç yanlardan kulaklar n yar s n aç kta b rakacak flekilde arkaya do ru taranm flt r. Her iki yandan arkaya gelen saç bafl n üzerine do ru kald r lm fl ve orada fiyonk fleklinde birbirine tutturulmufltur. Bir tutam saç ise enseye do ru indirilmifltir. Bafl n üzerine yerlefltirilen bir bandana saç n s k bir flekilde durmas na yard m etmektedir. Al n ortas nda yüzeysel bafllayan saç matkapla aç - lan derin olmayan kanallarla yanlarda uzun ve dolgun bukleler fleklindedir. Plastik ifllenmeyen gözler yüzeysel ifllenen kafllar alt nda yer almaktad r. Üst göz kapaklar etli ve genifltir. A z oldukça küçük, dudaklar etlidir. A z aç kl matkapla ifllendi inden, a z kuru, metalik ve cans z bir ifadeye sahiptir. Çene yuvarlakt r. Yüzde ve boyunda herhangi bir k r fl kl a yer verilmemesi bafl n idealize edildi ini, di er bir ifade ile portre olma olas l n n azalmas na neden olmaktad r. Bafl n üzerinde yer alan bandana da bu olas l artt rmaktad r. Göz bebe inin henüz ifllenmemifl oluflu Yozgat bafl için en geç M.S. erken 2. yüzy lda yontulmufl olabilece ini göstermektedir. Saç tuvaleti form olarak Julius-Cladiuslar Dönemi nden M.S. erken 2. yüzy la kadar görülebilir. dealize edilmifl oval, dolgun ve hareketsiz yüz, saç bukleleri aras nda yer yer görülen matkap çal flmas, a z ve burun deliklerinde kullan lan matkap, Yozgat bafl n n M.S. 1. yüzy l n ortalar na yaklaflt ran özelliklerdir. Gergin, d flbükey ve genifl al n yap s, matkap çal flmas ile oluflturulan burun delikleri ve a z aç kl, kuvvetli ve ya l çene, etli ve genifl bir bant gibi gösterilen üst göz kapaklar, afla ya çekik ince alt göz kapaklar, yumuflak ve üst göz kapaklar ndan bariz ay rt edilmifl orbital gibi stil özellikleri bize hemen mparator Caligula (M.S ) ve dönemi portrelerini an msatmaktad r. 12 Sonuç olarak repliklerin ço u M.S. 2.yüzy l n kopya çal flmalar yken, Yozgat repli i daha erkendir. H. Bulle nin de savlad gibi, 13 tipin en geç tarihli olan iflçilik ve stilistik özelliklerine göre Paris repli i olmal d r. Replikler içinde Brüksel, Bern ve Yozgat örnekleri ise di erlerine göre daha plastik ve kaliteli iflçili i ile dikkat çekmektedir. Eckstein n da vurgulad gibi tip, yap, durufl ve orant lar ile geç Klasik Ça n figürleri ile iliflki içerisindedir. 14 Ancak etkilenilen as l ön örnek özellikle mantonun yap s ve k vr mlar nedeni ile Archelaos kabartmas veya Delos lu Kleopatra örneklerinde oldu u gibi geç Hellenistik Ça dan olmal d r. 15 Tipin orijinalinin böylece Hellenistik Ça da yarat lm fl oldu unu savlamak olas d r. 16 Prof. Dr. Ramazan Özgan Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Konya Prof. Dr. Mustafa fiahin Uluda Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Bursa msahin25@hotmail.com 287

4 Dipnotlar 1 Eckstein_, 47 vdd.; Eckstein_, 105 vdd. 2 Cumont 1913, 21 vd. no. 15; Tranchant , 21 vdd.; Lippold 1950, 290, dn. 11; Eckstein_, 47 dn. 2 vdd., Taf Rom, Cons. Palast Orti Mec. 21; Jones Cat. 168, Lev.55; Bull. Com. 6, 1878, 4 vdd., Lev.1.; Bulle 1912, Taf. 134, Sp. 684; Eckstein_, 47 dn Kopenhag NCGI 312, Eckstein_, 50 dn Eckstein_, 105 vdd. Taf Louvre Müzesi, Env. no. MNC 996 Cat. Som 2598 Rép II 662 no. 3; Klein, Prax. Studien 33, dn. 1 Res. 9; Bulle 1912, Taf. 134, Sp. 684 H_ 952; Eckstein_, 50 res dn Eckstein_, 105 dn Bulle 1912, Sp. 684; Eckstein_, 52 dn Eckstein_, 107, Abb Eckstein_, 107 vd. dn , res Eckstein_, nan - Alföldi-Rosenbaum 1979, 78 vdd. Kat. 24, Taf. 20; Özgan 1995, 80 vdd. 13 Bulle 1912, Taf. 134 Sp. 684 H_ 952, ayr ca bkz. Eckstein _, 51 dn Eckstein _, 51, bu konuda ayr ca bkz. Krahmer 1925, 67 vdd.; Horn 1931; Kleiner Eckstein_, 52 dn. 30; ayr ca bkz. Bieber 1981, 127 vdd, 497 vdd. 16 Hellenistik Ça daki di er benzer örnekler için bkz. Eckstein_, 50 dn. 16. Kaynakça ve K saltmalar Bieber 1981 M. Bieber, The Sculpture of the Hellenistic Age (1981) Bulle 1912 H. Bulle, Der schöne Mensch im Altertum ( ) Cumont 1913 F. Cumont, Catalogue des Sculptures und Inscriptions Antiques (Monuments lapidaires) des Musées Royaux du Cinquantenaire (1913) Eckstein 1 F. Eckstein, Weibliche Gewandfigur in Brüssel, AntPl 4, , 47-58, Taf Eckstein 2 F. Eckstein, Nachtrag zum Typus Brüssel- Konservatorenpalast, AntPl 4, , , Taf Horn 1931 R. Horn, Stehende weibliche Gewandstatuen in der hellenistischen Plastik, RM Ergh. 2 (1931) nan - Alföldi-Rosenbaum 1979 J. nan - E. Alföldi-Rosenbaum, Römische und frühbyzantinische Porträtplastik aus der Türkei (1979) Kleiner 1942 G. Kleiner, Tanagrafiguren, JdI Ergh. 15 (1942) Krahmer 1925 G. Krahmer, Nachahmung des V. Jahrhunderts in pergamenischen Statuen, RM 40, 1925, Lippold 1950 G. Lippold, Die griechische Plastik, HdArch III,1 (1950) Özgan 1995 R. Özgan, Die griechischen und römischen Skulpturen aus Tralleis, AsiaMS 15 (1995) Tranchant H. Tranchant, in Fond. Arch. Univ. Brüssel Resim 1-6 Yozgat tan giyimli kad n heykeline ait bafl Resim 2 288

5 Resim 3 Resim 4 Resim 5 Resim 6 289

6 Resim 7-11 Yozgat tan giyimli kad n heykel torsosu Resim 8 Resim 9 Resim 10 Resim 12 Yozgat tan giyimli kad n heykeline ait kaide Resim 11 Resim Brüksel de Musées Royaux du Cinquantenaire de korunan mermer torso 290

7 Resim Bern torsosu Resim 17 Louvre Müzesi ndeki figürin Resim 18 Roma Antiquario Comunale de bulunan bir kad n torsosu Resim 19 Roma, Pallavicini- Rospigliosi de bulunan di er tors 291