Adli Týp ve Ýnsan Haklarý

Transkript

1 Adli Týp ve Ýnsan Haklarý Dr. Gürol Cantürk* Özet Adli týp, týp ve hukukun iþbirliðiyle yürütülen bir bilim dalý olup, týp ve hukukun ortak çalýþma alanýdýr. Adli týp, insan haklarý ihlalleriyle savaþýmýn önemli yöntemlerinden biridir. Günümüzde insan haklarý, insanlýðýn yüzyýllar boyunca süren savaþýmlardan sonra ulaþtýðý bir haklar ve özgürlükler demetidir. Ýnsan haklarý ihlalleri, günümüzde ne yazýk ki, sýk karþýmýza çýkan bir olgudur Dünya Tabipler Birliði Tokyo Bildirgesi'ne göre iþkence; yalnýz baþýna ya da bir yetkilinin emri altýnda davranan, bir ya da birden çok kiþinin; bilgi edinmek, itiraf almak ya da bir baþka nedenle, kasýtlý, sistemli ya da kayýtsýzca bir baþka kiþiye zor kullanmasý, ona fiziksel ya da ruhsal yönden acý çektirmesidir. Adli Týp Hizmetleri Ülkemizde adli hekimlik hizmetleri yasalara dayanarak, Saðlýk Bakanlýðý na baðlý baþta saðlýk ocaklarý olmak üzere, saðlýk birimlerince, Adalet Bakanlýðý na baðlý Adli Týp Kurumu nca ve üniversitelerde adli týp bilim dallarý ve adli týp enstitülerince yerine getirilmektedir sayýlý Umumi Hýfzýssýhha Kanunu'nun 215 ve 216 maddeleri ile defin ruhsatý tanzimi ve 10. maddesi ile Yüksek Saðlýk Þurasý nýn kurulmasý belirtilirken, bu dönemde hükümet tabibi kadrosunda görev yapan hekimler adli hekimlik görevini de üstlenmiþlerdir (1) tarihli 2659 sayýlý Adli Týp Kurumu Kanunu çýkarýlarak adalet iþlerinde bilirkiþilik yapmak üzere Adalet Bakanlýðý na baðlý Adli Týp Kurumu kurulmuþtur. Adli Týp Kurumu söz konusu Kanun'un 2. maddesi ile; mahkemeler, hakimlikler ve savcýlýklar tarafýndan gönderilen adli týp ile ilgili konularda bilimsel ve teknik görüþlerini bildirmekle görevlendirilmiþtir (2). Saðlýk Bakanlýðý ve Adalet Bakanlýðý'nýn yaný sýra, üniversitelerimiz de bünyelerinde bulunan adli týp enstitüleri ve adli týp anabilim dallarý ile ülkemizdeki adli hekimlik hizmetlerinin yerine getirilmesinde üzerlerine düþeni yapmaktadýrlar (3). Adli týp, týp ve hukukun iþbirliðiyle yürütülen bir bilim dalý olup, týp ve hukukun ortak çalýþma alanýdýr. Üniversitelerin adli týp anabilim dallarý ve Adli Týp Kurumu, mahkemeler, hakimlikler ve cumhuriyet savcýlarýnýn kendisine gönderdiði konularda, hukuki uyuþmazlýklarýn çözümünde ve aydýnlýða kavuþturulmasýnda çok büyük bir görev yerine getirmektedir. Yalnýzca ceza hukukuyla ilgili konularda deðil, özel hukukla ilgili konularda da adli týbbýn yapacaðý analiz ve tespitlerin, varacaðý sonuçlarýn önemi büyüktür. Böylelikle adli týp, adaletin tecellisi bakýmýndan çok büyük bir hizmet üstlenmiþ bulunmaktadýr. Bilirkiþilikte incelenen olaylarý genel olarak ölüm olgularý ve canlý kiþilerde incelenen olaylar olmak üzere iki baþlýkta toplayabiliriz. Ölüm olaylarýnda keþif ve otopsi çalýþmalarý vardýr. Canlý kiþilerdeki olaylar ise baþlýca müessir fiile baðlý meydana gelen durumlarýn incelenmesi ile maðdur ve suçlunun ruhsal durumlarýnýn deðerlendirilmesidir. Ayrýca týpla ilgili hukuksal iþlemlerin bulunduðu her türlü olayda bilirkiþilik, adli týbbýn ilgi alaný içindedir (4). Adli týp insan haklarý ihlalleriyle savaþýn önemli yöntemlerinden biridir. Çünkü çoðu kez bir insana iþkence yapýlýp yapýlmadýðý, bir insana insan haklarýna ve insan onuruna aykýrý *Yrd. Doç.; Ankara Ü. Týp Fak. Adli Týp AD, Ankara 2004 cilt 13 sayý

2 küçültücü bir muamele yapýlýp yapýlmadýðý adli týbbýn yapacaðý deðerlendirmelerle ortaya çýkacaktýr. Bu deðerlendirmelerin en saðlýklý biçimde yapýlmasý gerekir. Bu bakýmdan adli týbbýn ortaya koyacaðý veriler, bir insan hakký ihlali olup olmadýðýný belirlemek bakýmýndan vazgeçilmez unsur niteliðini taþýr. Ýnsan haklarý ihlallerini önlemek için, insan haklarý ihlallerinin nasýl saptanacaðý, böyle durumlarda otopsi ve muayenenin nasýl yapýlacaðý, bu tür olaylarda karþýlaþýlan sorunlarýn nasýl çözüleceði konularý adli týp uzmanlarýnýn uðraþ alanlarýdýr. Adli týp alanýnda son yýllarda büyük geliþmeler olmuþtur. Ülkemizde emniyet ve jandarma örgütleri gibi baþka kurumlardaki kriminal laboratuvarlar da, yine hazýrlýk soruþturmasýna temel olabilecek önemli hizmetler yapmaktadýr. Artýk sanýktan kanýta deðil, kanýttan sanýða gitmek gerektiði kabul edilmektedir. Bunu gerçekleþtirebilmek için yeterli olanaklarýn saðlanmasý gerekir. Bu, polis ve jandarmada önemli ölçüde gerçekleþmiþtir Adli týp, günümüzde insan haklarý ihlallerinin önlenmesi bakýmýndan görev üstlenmiþtir. Çünkü birçok durumda bir insan haklarý ihlali olup olmadýðý, örneðin bir kimseye iþkence yapýlýp yapýlmadýðý, bir ölümün insan hakký ihlali niteliði taþýyýp taþýmadýðý, adli týp uzmanlarýnýn yapacaðý çalýþmayla ortaya çýkacaktýr. Ýnsan haklarý kavramý, yüzyýllardýr yapýlan mücadelelerden sonra bugün bütün insanlýk tarihindeki en yüksek deðer olarak kabul edilmiþtir. Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi, Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi ve bu alandaki çok çeþitli uluslararasý antlaþmalar, bütün uygar toplumlarýn, uygar ülkelerin anayasalarý, insan haklarýný en yüksek deðer olarak göstermektedir. Gerçekten herkesin hiçbir ayýrým gözetilmeksizin insan haklarýndan tam olarak yararlanmasý gerekir. Her insan, doðuþtan, vazgeçilemeyecek, devredilemeyecek insan haklarýna sahiptir. Bunlarýn korunmasý, geliþtirilmesi, bütün toplumun görevidir, devletin görevidir. O bakýmdan, insan haklarý ihlalinin önlenmesi de devletin görevidir. Anayasa mýzda Cumhuriyet in deðiþmez niteliklerinin baþýnda insan haklarýna saygýlý olmak yer almaktadýr. Anayasa mýza göre iþkence ve kötü muamele yasaktýr. Anayasa'mýzýn 38. maddesine 4709 sayýlý Kanun'la eklenen yeni bir fýkraya göre, "Kanuna aykýrý olarak elde edilmiþ bulgular, delil olarak kabul edilemez". Nitekim Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu'nun 135/a maddesi, ifade verenin ve sanýðýn yapacaðý açýklamalarýn onun özgür iradesine dayanmasý gerektiðini; iþkence, kötü davranma, zorla ilaç verme, yorma, aldatma, cebir ve þiddet yöntemleri uygulanamayacaðýný; yasak yöntemlerle elde edilen ifadelerin kanýt kabul edilemeyeceðini hükme baðlamýþ durumdaydý. Bu hüküm, bugün de yürürlüktedir. Ayrýca Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu'nun 254. maddesinde de soruþturma ve kovuþturma makamlarýnýn hukuka aykýrý biçimde elde ettikleri kanýtlarýn hükme esas alýnamayacaðý açýklýða kavuþturulmuþtur yýlýnda Türk Ceza Kanunu'nun 243, 245 ve 354. maddeleri deðiþtirilmiþ; iþkence, Ýþkence ve Onur Kýrýcý Muamelelerin Önlenmesine Dair Birleþmiþ Milletler Sözleþmesi doðrultusunda yeniden tanýmlanmýþ; iþkenceye verilen ceza, 8 yýla kadar aðýr hapse çýkartýlmýþ, kamu hizmetlerinden sürekli ya da geçici yoksunluk bir kez daha vurgulanmýþ; kötü muamele bakýmýndan verilecek ceza, 3 aydan 5 yýla kadar hapse çýkartýlmýþ; gerçeðe aykýrý saðlýk raporu düzenlenmesinin, iþkence ya da kötü muameleyi gizlemek ya da bir suçun iþlendiðini saklamak amacýyla yapýlmasý 2004 cilt 13 sayý

3 durumunda bir aðýrlaþtýrýcý neden olarak 4 yýldan 8 yýla kadar hapis cezasý verilmesi (TCK madde 354) öngörülmüþtür. Öte yandan Türkiye, Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi'ni imzalamýþ bir ülke olarak Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi'nin de yetkisini kabul etmiþtir. Dolayýsýyla Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi, hukukumuzun bir parçasý olduðu gibi; Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi de yargý sistemimizin bir parçasý durumuna gelmiþtir (4). Ýþkence 1975 Dünya Tabipler Birliði Tokyo Bildirgesi'ne göre iþkence; yalnýz baþýna ya da bir yetkilinin emri altýnda davranan, bir ya da birden çok kiþinin; bilgi edinmek, itiraf almak ya da bir baþka nedenle, kasýtlý, sistemli ya da kayýtsýzca bir baþka kiþiye zor kullanmasý, ona fiziksel ya da ruhsal yönden acý çektirmesidir (5). Birleþmiþ Milletler'in 1984 tarihli Ýþkenceye Karþý Sözleþmesi'nde iþkence; bir kiþiden ya da üçüncü bir kiþiden bilgi almak, o kiþinin ya da üçüncü bir kiþinin itiraf etmesini saðlamak, o kiþiyi ya da üçüncü bir kiþiyi iþlediði ya da iþlediðinden kuþkulanýlan herhangi bir eylemden dolayý cezalandýrmak, her tür ayrýmcýlýktan kaynaklanan herhangi bir nedenle söz konusu kiþiyi ya da üçüncü bir kiþiyi korkutmak ya da zorlamak amacýyla, kamu görevlisi ya da resmi görevli olarak hareket eden herhangi bir kiþinin rýzasý, emri ya da göz yummasýyla, söz konusu kiþiye acý vermek ya da canýný yakmak kastýyla yapýlan zihinsel ve/ya da fiziksel herhangi bir harekettir. Yasal yaptýrýmlarýn doðal ya da arýzi sonucu olarak çekilen acý, iþkence kapsamýnda deðildir. Uluslararasý insan haklarý hukuku ve insancýl hukukun iþkenceyi her koþulda yasaklamýþ olmasýna karþýn, dünya ülkelerinin yarýsýndan fazlasýnda, kötü muamele ve iþkence yapýlmaktadýr (6). Ýþkence hiçbir koþulda kabul edilmeyen bir durumdur. Ýþkence yapýlmasý her koþulda yasaklanmýþtýr. Bir kimseye, ne savaþ sýrasýnda, ne de baþka bir olay nedeniyle iþkence yapýlamaz. Hangi nedenle olursa olsun, resmi makamlarýn iþkence uygulamasý ya da yapýlan iþkencelere göz yummasý aðýr bir suç niteliðini taþýr (7). Ýþkence Ýle Ýlgili Hukuki Belgeler Uluslararasý hukukta "iþkence görmeme hakký" net ve kesin bir biçimde belirlenmiþtir. Evrensel Ýnsan Haklarý Bildirgesi, Uluslararasý Sivil ve Siyasal Haklar Sözleþmesi, Ýþkence ve Diðer Zalimane, Ýnsanlýk Dýþý, Aþaðýlayýcý Muamele ya da Cezalara Karþý Sözleþme iþkenceyi açýk bir biçimde yasaklar. Bölgesel sözleþmelerde de "iþkence görmeme hakký" tanýnmýþtýr. Amerikan Ýnsan Haklarý Sözleþmesi, Afrika (Banjul) Ýnsan Haklarý ve Temel Özgürlüklerin Korunmasý Sözleþmeleri'nin hepsinde, iþkencenin yasak olduðu açýkça belirtilmiþtir (6). Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi: (1948): Madde 5: Hiç kimse iþkenceye, zalimane, insanlýk dýþý, onur kýrýcý cezalara ve uygulamalara tabi tutulamaz. Birleþmiþ Milletler'in Ýþkenceye Karþý Bildirgesi (Cenevre-1975): Madde 1: Bu bildirgenin amacýna göre iþkence; Bir kimseden ya da üçüncü kiþilerden bilgi ya da itiraf elde etmek, yaptýðý ya da yaptýðýndan kuþkulanýlan bir eylem için onu cezalandýrmak; ya da onu ya da diðer kiþileri yýldýrmak gibi amaçlarla bir resmi görevlinin buyruðu ile ya da onun tarafýndan maksatlý olarak uygulanan fizik ya da mental olarak þiddetli acý verici herhangi bir eylem demektir. Bu kavram yalnýzca Hükümlülere Davranýþta Asgari Standartlar a uygun düzeydeki yasal yaptýrýmlara baðlý acýyý içermez. Ýþkence, acýmasýz, insanlýk dýþý ya da aþaðýlayýcý muamele ya da cezalandýrmanýn aðýr ve kasýtlý bir biçimidir. Madde 3: Hiçbir devlet, iþkenceye ya da diðer acýmasýz, insanlýk dýþý ya da aþaðýlayýcý muamele ya da cezalandýrmaya izin veremez ya da hoþgörü gösteremez. Savaþ durumu ya da savaþ tehdidi, iç siyasal karýþýklýk ya da diðer genel tehlike durumlarý, iþkence ya da diðer acýmasýz, insanlýk dýþý ya da aþaðýlayýcý muamele ya da cezalandýrmanýn haklýlýðý için bir özür olamaz. Avrupa Parlamentosu Temel Haklar ve Özgürlükler Bildirisi (1989): Madde 2:... Ýþkence, insanlýk dýþý uygulama ve ceza, aþaðýlayýcý uygulama ve ceza yasaktýr. Yeni Bir Avrupa Ýçin Paris Þartý (1990): ".. Hiç kimse keyfi tutuklama ya da gözaltýna alýnmaya, iþkence ve diðer zalimce, insanlýk dýþý ya da aþaðýlayýcý uygulama ve cezaya maruz býrakýlamaz." AGÝK (Avrupa Güvenlik ve Ýþbirliði Konferansý) Ýnsan Boyutu Konferansý Moskova 2004 cilt 13 sayý

4 Toplantýsý Belgesi (1991): Bölüm 2, Madde 23: Katýlýmcý Devletler; a) Özgürlüðünden yoksun býrakýlan kiþilere, I- Ýnsanca ve II- Ýnsan kiþiliðine, yerleþik onuruna saygý göstererek iþlem yaparlar ve b) Uluslararasý olarak tanýnmýþ, I- Yargý usulüne ve II- Gözaltýna alýnanlarýn insan haklarýna iliþkin standartlarýna saygý gösterirler. Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi: Madde 3: Ýþkence yasaktýr. Birleþmiþ Milletler'ce 1982'de; Týbbi bilgi ya da tekniðin acý vermekte kullanýlmasý yasaklanmýþtýr. Türkiye Cumhuriyeti Anayasasý: Madde 17: "..Kimseye iþkence ve eziyet yapýlamaz, kimse insan haysiyetiyle baðdaþmayan bir cezaya ya da muameleye tabi tutulamaz. Türk Ceza Kanunu: Madde 243: "Mahkemeler ve meclisler reis ve azalarýndan ve sair hükümet memurlarýndan biri maznun bulunan kimselerin cürümlerini söyletmek için iþkence eder yahut zalimane ya da gayriinsani ya da haysiyet kýrýcý muamelelere baþvurursa beþ seneye kadar aðýr hapis ve müebbeden ya da muvakkaten memuriyetten mahrumiyet cezasý ile mahkum olur. Fiil neticesinde ölüm vukua gelirse 452., sair hallerde 456. maddeye göre tertip olunacak ceza üçte birden yarýya kadar artýrýlýr. Dünya Tabipler Birliði Hasta Haklarý Bildirgesi (Lizbon 1981): 2- Hasta, hiçbir dýþ etki altýnda kalmadan özgürce klinik ve etik kararlar verebilen bir hekim tarafýndan bakýlabilme hakkýna sahiptir. 5- Her hastanýn onurlu bir biçimde ölme hakký vardýr. Avrupa'da Hasta Haklarýnýn Geliþtirilmesi Bildirgesi (Amsterdam, Mart.1994) 1.1- Kadýn ya da erkek herkesin insan olmasý dolayýsýyla saygý görmeye hakký vardýr Herkes fiziksel ve mental bütünlüðe sahip olmaya ve kiþi olarak güvenli bir yaþam sürdürme hakkýna sahiptir Saðlýk kurumuna kabul edilen hastalar, kendilerine bakan saðlýk personelinin kimliði, mesleki durumu, o kurumda kaldýðý ve bakýldýðý sürece uyacaðý kurallar ve rutin iþlemler konularýnda bilgilendirilmelidir Hastalar, saðlýk kurumundan taburcu edildiklerinde tanýlarý, tedavileri ve bakýmlarýný içeren bir yazýlý özet alma ve isteme hakkýna sahiptir Hastalar, taný, tedavi ve bakýmlarý sýrasýnda saygý görme, kültür ve deðerlerine uygun biçimde davranýlma hakkýna sahiptir Bu haklarýn kullanýlmasý ayýrým olmaksýzýn saðlanmalýdýr Bu haklarýn uygulanmasýnda, hastalar yalnýzca insan haklarý belgeleri ile uyumlu sýnýrlýlýklarýn ve yasa ile belirlenen prosedürlerin hükmü altýndadýr. Hekim Sorumluluðu Hekim CMUK'nin bilirkiþilikle ilgili maddeleri uyarýnca, iþkence iddiasý olan olgularda da bilirkiþilik (öykü alma-muayenerapor düzenleme) yapmakla yükümlüdür. Burada konuyla ilgili olarak; bilirkiþinin dosya incelemesi yapmak, tanýklarý dinlemek, (iþkence sanýðýnýn) sorgusunda hazýr bulunmak ve bunlara doðrudan soru sormak (Md. 73) hakký bulunduðu ve gerek görülen durumlarda uzmanlýðý olan resmi dairelerin görüþlerinin de alýnabileceðinin (Md. 76) vurgulanmasýnda yarar vardýr (5). II. Dünya Savaþý sýrasýnda týbbýn da kullanýlmasýyla gerçekleþtirilen insanlara acý çektirme ya da insan yaþamýna yönelik çeþitli uygulamalar sonrasýnda, Dünya Tabipler Birliði'nin desteði ile birlik oluþturulmuþtur. Özellikle II. Dünya Savaþý'nda, Alman doktorlarýnýn da katýldýðý bir takým insanlýk dýþý araþtýrmalar yapýlmýþtýr ve 1970'li yýllarda, bazý ülkelerde hapishanelerdeki iþkence ve insani olmayan yöntemler içinde doktorlarýn da yer aldýðý saptanmýþtýr yýlýnda Tokyo'da 27. Dünya Tabipler Birliði toplantýsýnda, iþkence, insani olmayan tedavi ve tutuklularýn cezalandýrýlmasý ile ilgili olarak týp doktorlarýna þu önerilerde bulunulmuþtur: a. Her ne koþulda olursa olsun doktor iþkence, insani olmayan yöntemler ve diðer zulümler içerisinde hiçbir biçimde yer almamalýdýr. b. Bu deklarasyonun amacý, iþkencenin bir kiþi ya da bir otorite tarafýndan baþka bir kiþiye yavaþ, kasti, sistematik bir biçimde mental ya da fiziksel bir acý çektirmek olduðunu tanýmlamaktýr. c. Doktor iþkence için bilgi, alet, yer ya da herhangi bir baþka destek saðlamamalýdýr cilt 13 sayý

5 d. Doktor iþkence sýrasýnda görevli olarak yer almamalýdýr. e. Doktor hastanýn bakýmý ile ilgili tek baþýna denetimsiz karar vermemelidir. f. Bir tutuklunun beslenmeyi kabul etmediði açlýk grevlerinde, doktor tarafýndan bu davranýþýnýn sonuçlarý ile ilgili saðlýklý muhakeme yürütebileceði kabul edilirse, tutuklu yapay olarak beslenmemelidir. Tutuklunun bu tip bir muhakeme yapýp yapmayacaðý bir baþka doktor tarafýndan onaylanmalýdýr. g. Dünya Tabipler Birliði, iþkence, diðer zulümleri ve yýkýcý tedavi uygulamayý kabul etmeyen doktorlar, onlarý destekleyen diðer doktorlarý her türlü tehdit karþýsýnda uluslararasý komiteler ve ulusal tabip birliði aracýlýðýyla yüreklendirecek ve destekleyecektir. h. Doktor, her koþulda meslektaþýnýn sýkýntýsýný hafifletme amacýyla yanýnda olmalýdýr. Bu kiþisel ve politik her türlü yüksek deðerini üzerinde düþünmelidir (8). Türk Tabipleri Birliði'nin "Hekimlik Meslek Etiði Kurallarý" nýn 33. Maddesi "Her hekim, baþta Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi olmak üzere tüm insan haklarý belgelerine ve hekimlikle ilgili ortak kurallara uymakla yükümlüdür." 34. Madde: "Hekim, týbbi bilgi ve becerisiyle, iþkence ve benzeri uygulamalara katýlamaz, yardýmcý olamaz, gerçeðe aykýrý rapor düzenleyemez. Ýþkence iddiasý olan olgularla karþýlaþan hekim, mesleki bilgi ve becerilerini gerçeðin ortaya çýkarýlmasý için kullanýr (9). Ýnsan haklarý ile ilgili temel ilke, kiþinin dokunulmazlýðýdýr. Bu nokta insan haklarýnýn esasý olup 18. yüzyýlýn sonundan beri anayasalarda yer almýþtýr (7). Ýnsan haklarý ihlallerini ortaya çýkarmak için adli týp incelemesi gereklidir. Adli týp uzmanlarý lezyonlarýn nedenlerini, yaþlarýný ve bunlarýn ölüm öncesi mi, yoksa ölüm sonrasý mý meydana geldiklerini deðerlendirirler. Bir lezyonun meydana getirildiði sýrada onu gören bir kimse bulunmuyorsa, onun yumruk darbesi ile oluþtuðunu söylemek olanaklý deðildir. Ancak lezyonun böyle olabileceðini söylemek olanaklýdýr. Adli týp, týp bilgisini adaletin saðlanmasýna yardýmcý olmak amacýyla kullanýr. Adli týp uzmanlarý, hem canlýda, hem de ölüde iþkencenin izlerini deðerlendirebilirler. Bu izler arasýnda hematomlar, ekimozlar, kontüzyonlar, kýrýklar, sýyrýklar yer alýr. Yakma ve elektrik uygulama sonucu iþkence lezyonlarýna sýklýkla rastlanýr. Adli týp uzmanlarý, bu tür olgularý deðerlendirirken, psikiyatristler, diþ hekimleri, patologlar, genetikçiler, toksikologlar ve diðer branþlardaki uzmanlarla çalýþýrlar. Her olgunun kendine özel noktalarý bulunmaktadýr. Bu nedenle, her olgu kendi özelliðine göre ele alýnarak incelenmelidir. Kaynaklar 1- Umumi Hýfzýsýhha Kanunu. Ýçinde: Saðlýk Mevzuatý. 1. Baský. Seçkin Yayýnevi; Ankara: Adli Týp Kurumu Kanunu ve Uygulama Yönetmeliði. Ýstanbul: Temel Matbaacýlýk Ltd. Þti. 1989: 9 3- Kök AN. Adli hekimlik hizmetlerinin yerine getirilmesinde Saðlýk Bakanlýðý (saðlýk ocaklarý) ve Adalet bakanlýðý (Adli Týp Kurumu) hizmetlerinin karþýlaþtýrýlmasý, Yýllýk Adli Týp Toplantýlarý-2002 Kitabý, Adli Týp Kurumu Yayýnlarý. 6. Ýstanbul: Özgün Ofset. 2002: 19-22) 4- Türk HS. Adli Týp Konuþmalarý. Ýstanbul: Özgün Ofset Reklamcýlýk&Matbaacýlýk; 2002: Gürpýnar S, Fincancý ÞK. "Ýnsan Haklarý Ýhlalleri ve Hekim Sorumluluðu" Ýçinde: Birinci Basamak Ýçin Adli Týp El Kitabý, Ankara: Polat Matbaasý; 1999: Ýþkence ve Diðer Zalimane, Ýnsanlýk Dýþý, Aþaðýlayýcý Muamele ya da Cezalarýn Etkili Biçimde Soruþturulmasý ve Belgelendirilmesi Ýçin El Kýlavuzu. Ýstanbul Protokolü. Türkiye Ýnsan Haklarý Vakfý Yayýnlarý:24, Ýstanbul: Kitap Matbaasý;Ocak 2001: Eke M, Soysal Z. Ýnsan Haklarýnýn Ýhlali. Ýçinde: Soysal Z, Çakalýr C. (Eds): Adli Týp Cilt III, Ýstanbul Üniversitesi Cerrahpaþa Týp Fakültesi Yayýnlarýndan, Rektörlük No: 4165, Fakülte No:224, Ýstanbul: Üniversitesi Basýmevi ve Film Merkezi; 1999: Polat O. Adli Týp. Der Yayýnlarý, Ýstanbul;2000: Hekimlik Meslek Etiði Kurallarý. Türk Tabipleri Birliði Merkez Konseyi. Ocak 2002: cilt 13 sayý