TÜRKİYE DE NÜFUS GELİŞİMİ

Transkript

1 TÜRKİYE DE NÜFUS GELİŞİMİ Arş. Gör. Rüya KASARCI* GİRİŞ Geçmişte avcı toplayıcı kabilelerden, günümüzün modem toplumlarına gelene kadar nüfus ve onun giderek artan miktarı, dünyanın en önemli sorunlarından biri olmuştur. Hatta bazı dönemlerde artan nüfusa karşılık dünya kaynaklarının yetmeyeceği düşüncesi, birtakım önlemler almayı, bu konularda çeşitli fikirler üretmeyi zorunlu kılmıştır. Bugün devletlerin gelişmişlik düzeylerine bağlı olarak dünya üzerinde her yerde ve her zaman aynı olmamakla beraber dünya nüfusu, yılda ortalama %ol7 iken', geri kalmış ve gelişmeye çalışan ülkelerde %o23, hatta Ortadoğu daki bazı ülkelerde %o32'ye kadar çıkmaktadır2. Türkiye nüfusu ise son on yıllık dönemde %o23.6'lık değerle dünya ortalamasının üzerinde bir hızla artış göstermiştir. Dünya Gelişim Raporu (World Development Report 1980)'na göre de 2075 yılında 100 milyona ulaşacak ve bu yıldan itibaren %1'lik bir artış meydana gelmeye başlayacaktır3. Türkiye nüfusunun gelişimini ve bu gelişimin gösterdiği bölgesel farklılıkları ortaya koyabilmek için iller itibariyle nüfus artış miktarı ve hızlarının incelenmesi gerekmektedir. Biz de buradan yola çıkarak Hatay ın Anavatana katılmasından sonraki sayımı (1940 sayımını) başlangıç olarak kabul edip, 1990 yılına * A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. Türkiye Coğr. Anabilim Dalı. 1. D.t.E. Türkiye Sayım Yıllığı Uluslararası İstatistikler, s Ü. Sergün, 1988, Dünya Nüfus Artışının Ülkeler Düzeyinde İncelenmesinin Ortaya Koyduğu Sonuçlar, s Tablo: A.g.e. s.52 Tblo: 3.

2 248 Türkiye de Nüfus Gelişimi kadar, günümüz idari bölünüşünü geçmişe taşıyarak, illere göre yıllık ortalama artış hızlarını hesapladık4 ve onar yıllık beş dönem halinde ele alıp incelemeye çalıştık (Tablo: 1-2). Ancak her ne kadar nüfus artış hızlarını 1940 yılından itibaren haritaya aktardıysak da 1940'dan önceki durumu genel hatlarıyla ele alma ihtiyacını hissettik. Doğum, ölüm ve göç olaylarına bağlı olarak ortaya çıkan nüfus artışını etkileyen en önemli faktörlerden biri savaşlardır. Birbirini takip eden savaşlardan yeni çıkması nedeniyle sosyal ve ekonomik yönden yıpranan Türkiye de, Cumhuriyet in ilk yıllarında nüfus oldukça azdır (Tablo 3) yıllan arasında %cl9.6'lık artış hızına sahip ülkemizde, bu dönemlerde doğal artışa göçlerin de etkisi olmuştur. Anadolu ya göçmen ve mübadil olarak gelenlerle sığınanlann, dönemi nüfusundaki payı %o9.17 ve dönemindeki payı ise %o9.72 oranındadır5. Yıllar Türkiye Nüfusu Artış Hızlan %c Tablo 3: Yıllara Göre Türkiye Nüfusu ve Artış Hızı 1939 yılında Hatay ın da sımrlanmıza dahil edilmesiyle 1927'den 1940 yılına kadar geçen sürede nüfusumuz kişi artmıştır Dönemi 1940 yılında olan Türkiye nüfusu, gerek bebek ölümlerinin yüksek olması6, gerekse II. Dünya Savaşı sırasında 4. P= Po.ern (Bir dönemdeki son sayım ile ilk sayımın e tabanına göre logaritmaları farkının 10'a bölünmesi). 5. C. Geray, 1970, Türkiye de Göçmen Hareketleri ve Göçmenlerin Yerleştirilmesi, s: 11, Çiz: II ve s S. Cerit, 1989, Türkiye de Nüfus Doğurganlık Ölümlülük, s.71.

3 Türkiye de Nüfus Gelişimi 249 Tablo 1: İller İtibariyle Dönemlere Göre Nüfus Artış Hızlan (%o) İller Adana Adıyaman Afyon Ağrı Amasya Ankara Antalya Artvin Aydın Balıkesir Bilecik Bingöl Bitlis Bolu Burdur Bursa Çanakkale Çankırı Çorum Denizli Diyarbakır Edime Elazığ Erzincan Erzurum Eskişehir Gaziantep Giresun Gümüşhane Hakkari Hatay İsparta İçel İstanbul İzmir Kars Kastamonu Kayseri

4 250 Türkiye de Nüfus Gelişimi İller Kırklareli Kırşehir Kocaeli Konya Kütahya Malatya Manisa K. Maraş Mardin Muğla Muş Nevşehir Niğde Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirdağ Tokat Trabzon Tunceli Ş. Urfa Uşak Van Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Karaman Kırıkkale Batman Şımak İğdır Ardahan Bartın

5 Türkiye de Nüfus Gelişimi 251 Tablo 2: iller İtibariyle Dönemlere Göre Nüfus Artış Miktarları İller Adana Adıyaman Afyon Ağrı Amasya Ankara Antalya Artvin Aydın Balıkesir Bilecik Bingöl Bitlis Bolu Burdur Bursa Çanakkale Çankırı Çorum Denizli Diyarbakır Edime Elazığ Erzincan Erzurum Eskişehir Gaziantep Giresun Gümüşhane ^ 99 Hakkari Hatay İsparta İçel İstanbul İzmir Kars Kastamonu Kayseri

6 252 Türkiye de Nüfus Gelişimi İller Kırklareli Kırşehir Kocaeli Konya Kütahya Malatya Manisa K. Maraş Mardin Muğla Muş Nevşehir Niğde Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirdağ Tokat Trabzon Tunceli Ş. Urfa Uşak Van Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Karaman Kırıkkale Batman Şımak İğdır Ardahan Bartın

7 Türkiye de Nüfus Gelişimi 253 milyon kişi S Şekil 1: Sayım yılları itibariyle Türkiye nüfusu silah altına alınan erkek nüfusa bağlı olarak, doğum oranlarında meydana gelen azalmadan dolayı, %cl6.3'ük bir hızla artarak 21 milyona ulaşmıştır. İller itibariyle ele alındığında bu dönemde illerin büyük kısmı % o arasında bir hızla artarken, %o20'nin üzerinde değere sahip illerin Doğu Anadolu da, Akdeniz Bölgesinin doğusunda, İç Anadolu da, Orta Karadeniz de kümeleştiğini söylemek mümkündür. Yılda ortalama % c 37.9 ile Muş, döneminin en hızlı artışa sahip ili olurken, Kahramanmaraş, Bartın, Kırıkkale, Bingöl, Ankara ve Adana illeri de %o 30'un üzerinde bir hızla artış göstermişlerdir. %o10'un altında artış gösteren illerimiz ise; Gaziantep, Mardin, Siirt, Giresun, Trabzon, Rize, İsparta, Bilecik ve Tekirdağ olmuştur (Harita: 1). Bu dönemde dikkati çeken diğer bir konu ise; II. Dünya Savaşı sonrasında askeri birliklerin geri çekilmesine bağlı olarak Kırklareli başta olmak üzere (%o 28'lik bir azalma hızı göstermiştir), Edime, Çanakkale ve Şımak illerindeki nüfus kaybıdır (Tablo: 1) yılında Adana ( kişi), Ankara ( kişi), Kırıkkale ( kişi), Eskişehir ( kişi), Bartın (30 553

8 254 Türkiye de Nüfus Gelişimi >1(0001*) Nvisıavone

9 Türkiye de Nüfus Gelişimi 255 kişi), K. Maraş ( kişi), Bingöl ( kişi), Muş ( kişi) ve Hakkari (6 892 kişi) illerinin nüfusları %25'in üzerinde artarken; Mardin ( kişi), İsparta ( kişi), Trabzon ( kişi), Giresun ( kişi), Gaziantep (21437 kişi), Bilecik (9 053 kişi), Siirt (5 555 kişi), Rize (8 748 kişi) illerinde 1940'dan 1950'ye kadar nüfus artış oranı %10'un altında kalmıştır. Bu dönemde Kırklareli, nüfusunun %34'ünü ( kişi), Edime %13'ünü ( kişi), Şımak %8'ini (4 666 kişi) ve Çanakkale %5'ini ( kişi) kaybetmiştir yılında nüfusu 1 milyonu geçen tek ilin İstanbul ( kişi) olmasına karşılık döneminde Türkiye ortalamasında bir artış hızına sahip olmuştur. Oysa, 1950 yılında en az nüfusa sahip Hakkâri ilinde ( kişi) nüfus artış hızı %c29.6'dır. Erzurum ili bir tarafa bırakılırsa Doğu Anadolu daki diğer iller de fazla nüfusa sahip olmamakla beraber hızlı bir şekilde artmaktadırlar. Nitekim, bu dönemde 'in altında nüfusa sahip iller, Karaman bir tarafa bırakılırsa, Doğu ve Güneydoğu Anadolu da yer almışlardır (Bitlis, Bingöl, Bayburt, Batman, Şımak, İğdır, Hakkâri) (Tablo: 2). Dönemler itibariyle ele aldığımızda döneminin Türkiye nüfus artış hızları içerisinde en düşük değere sahip olduğunu görüyoruz (Tablo: 2). Her ne kadar 1927 yılından 1965'e kadar nüfus artışını teşvik edici bir devlet politikası uygulansa da6, bu dönem içinde ortaya çıkan II. Dünya Savaşı nın tesirleri ve sağlık koşullarının yetersizliği gibi nedenlerle, bu dönemde Türkiye genelinde beklenen nüfus artışı görülmemiştir Dönemi döneminin sonlarına doğru II. Dünya Savaşının yurdumuz üzerindeki sosyal ve ekonomik yönden olumsuz tesirlerinin ortadan kalkması, tıbbi gelişmelere paralel olarak, ölümlerin azalması, ulaşım ve sanayinin gelişmeye başlaması ile hızlı bir kalkınma devresine adım atılmıştır döneminde daha da gelişen bu faaliyetler, şehirleşme hareketlerini de beraberinde getirmiştir. Nitekim, Türkiye nüfusu içinde önemli bir paya sahip olan kır kesiminin yüksek doğurganlık hızı ile aynı topraktan faydalanan insan sayısı artmış ve tarım alanları üzerinde meydana gelen nüfus baskısıyla, yeni açılan iş kollarına doğru bir hareket başlamıştır. İşte bu şekilde 1950'lerden sonra yoğunlaşan A S p A r î» ı n o n t 1:: _ ı, :» j «m ; _ ı. l î i s i î i i. _ - ı

10 256 Türkiye de Nüfus Gelişimi

11 Türkiye de Nüfus Gelişimi 257 kırdan kente göçlerle, kentler hızlı bir nüfuslanma sürecine girmişlerdir. Ancak kır kesiminden gelenler, şehir hayatına hemen uyum sağlayamadığı için, kent nüfusuna hem göç yoluyla hem de yüksek doğurganlık oranlarıyla katılmışlardır döneminde Ankara, İstanbul, Bursa, İzmir, Adana gibi büyük şehirlerin bulunduğu illerin, yılda ortalama %o40'ın üzerinde bir hızla artmalarının temelinde bu durum görülmektedir (Harita: 2). Cumhuriyet devrinin en hızlı kalkınma sürecine girdiği bu dönem, aynı zamanda en hızlı arttığı dönem de olmuş ve yıllık ortalama %o28.5'lik bir artış hızıyla 1960 yılında nüfusumuz 28 milyona yaklaşmıştır (Tablo: 3) döneminde Balkanlardan gelen göçmenlerin de Türkiye nüfusu üzerinde %8'lik de olsa bir payı vardır7. Özellikle, yıllan arasında bir gerilemenin olduğu Trakya da, nüfus artış hızının döneminde %c20'nin üzerine çıkması daha çok bu göçlerle ilgilidir (Tablo 4). Tablo 4: Bazı illerin nüfus artışında yerleştirilen göçmenlerin payı ( )7 İller Yerleştirilen Göçmen S. Nüfus Artışındaki P. Balıkesir Bilecik Bursa Çanakkale Edime İstanbul Kırklareli Manisa Niğde Samsun Tekirdağ Hiçbir ilde nüfusun azalmadığı bu dönemde hemen hemen bir kuşak halinde kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan 5 grup görmek mümkündür (Harita: 2). 1. Doğuda Kars dan başlayarak güney ve güneybatıda Karaman a kadar uzanan ve artış hızı %c30'un üzerinde olan iller, 7. C. Geray, 1970, Türkiye de Göçmen Hareketleri ve Göçmenlerin Yerleştirilmesi s

12 258 Türkiye de Nüfus Gelişimi 2. Önceki grubun batısında yine kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan ve %c30'un üzerinde hızla artış gösteren iller, 3. Orta Karadeniz de Samsun dan başlayarak, güneybatıya doğru uzanıp İzmir i de içine alan %o30'un üzerinde artış hızına sahip iller, 4. Sinop tan başlayarak Balıkesir ve Çanakkale yi de kapsayan yılda ortalama %c20'nin altında hızla artan iller, 5. Ülkenin kuzeybatı ucunda %o20'nin üzerinde artış hızına sahip iller, Bir önceki dönemde ( döneminde) illerin büyük çoğunluğu %c arasında bir artış hızına sahip olmasına karşılık, bu dönemde hakim artış hızı, %o20-30 arasına yükselmiştir. Hızlı nüfus artışının görüldüğü bu dönemde %ol0'un altında artan sadece iki il vardır. En çok göç veren bu illerimizden Kastamonu, yılda ortalama %c5.1, Bilecik %o6.2'lik bir hızla artmıştır yılında Adana ( kişi), Adıyaman ( kişi), Amasya ( kişi), Ankara ( kişi), Bitlis ( kişi), Hakkâri ( kişi), Hatay ( kişi), İstanbul ( kişi), Muş ( kişi), Sakarya ( kişi) Van ( kişi), Kırıkkale ( kişi), Batman ( kişi), Şımak (28 48 kişi) illeri %30'un üzerinde artarken, Sinop ( kişi), Kastamonu ( kişi) ve Bilecik (8 669 kişi) illeri ise sadece %10 oranında artış göstermişlerdir (Tablo 2, Harita 2) yılında nüfusu 1 milyonu geçen il sayısı üçe çıkmıştır (İstanbul, Ankara, İzmir). Bu yılda da İstanbul ili, kişi ile, en fazla nüfusa sahip olmuştur. Bu dönemde aldığı iç ve dış göçlere bağlı olarak nüfus artış hızı yılda ortalama %o 49'a yükselmiştir. Buna karşılık kişi ile Hakkari ili 1960 yılında nüfusu en az olan ilimiz iken, yılda ortalama %c 54 ile en yüksek artış hızına sahip olmuştur. Hakkari, Muş; Kırıkkale, Amasya illeri dışında yılda ortalama %o40'm üzerinde artış gösteren diğer illerimizin (Adana, Ankara, Hatay, Sakarya ve İstanbul un), nüfusu 'in üzerindedir. Buna karşılık ülkemizin doğusunda nüfusu civarında olan

13 Türkiye de Nüfus Gelişimi 259 pek çok ilimiz (Ağrı, Hakkari, Batman, Bitlis vb.) batıda daha fazla nüfusa sahip olan illerden (örneğin; Balıkesir, Çanakkale, Bolu, Çankırı vb.) daha hızlı bir şekilde artmışlardır. Böylece, döneminde özellikle doğu ve güneydoğuda hızla artan illerimizin; yüksek doğurganlık hızına, batı ve kuzeyde hızlı artan illerimizin ise gelişen sanayi faaliyetlerinin de etkisiyle aldığı göçlere bağlı olarak ortaya çıktığını görüyoruz Dönemi Türkiye nin yıllan arasında sahip olduğu hızlı nüfus artışı dönemine gelindiğinde gerileyerek %c25.2'ye düşmüştür. Bu dönemde Türkiye nüfusunu etkileyen en önemli olay, başta Batı Avrupa ya olmak üzere, yurt dışına işçi göçleri olmuştur yıllannda başlayan şehirleşme hareketleri, döneminde daha da kuvvetlenmiştir. Bu dönemde kırdan kente gelenlerin uyum sağlaması daha kolay olmuş, kadının da iş hayatına atılması ve eğitimine bağlı olarak, doğurganlık oranlannda önemli ölçüde azalma meydana gelmiştir. Böylece dönemin başında 27.8 milyon olan Türkiye nüfusu dönemin sonunda 35.6 milyona ulaşmıştır. Bu dönemde, yıllan arasında tesbit ettiğimiz, artış gruplarında birtakım değişiklikler meydana gelmiş hızlı artışa sahip illerimiz ülkenin güneyine doğru kaymıştır. Nitekim, 1. grupta yer alan iller, döneminde Kars dan başlıyorken, bu dönemde Ağrı ilinden başlamış ve güneyde %c 30'un üzerinde artış hızına sahip illerin oluşturduğu bir kuşak halinde uzanmıştır. 2. grupta ise daha önce hemen hemen bir homojenlik varken, bu dönemde, artış kuşağının kuzeydoğusunda nüfus artış hızında bir gerileme görülmüş (%o arasında artış hızı hakim olmuştur), güneybatısı ise %c20-30 arasındaki artış hızını korumuştur. 3. grupta ise değişiklikler daha da artmıştır. Orta Karadenizde Samsun, Ordu, Tokat %c arasında artış hızına sahipken, batıya doğru bir düşüş gözlenmiş, daha sonra Ankara, Kırıkkale, Eskişehir illeri %o20'nin üzerinde bir hızla artmışlardır. Daha batıda ise, Ege bölgesinin hemen hemen tamamını kaplayan ve %c10-20 arasında artış hızına sahip yeni bir grup meydana gelmiştir.

14 260 Türkiye de Nüfus Gelişimi 4. grupda yine özellik korunmakla beraber bazı illerin artış hızlarında gerilemeler meydana gelmiştir. 5. grup ise; İstanbul, Sakarya, Kocaeli, Zonguldak illerini içine alırken (%c20'nin üzerinde), kuzeybatıda yılda ortalama artış hızı %o0-10 arasında olan, yeni bir grup daha ortaya çıkmıştır (Harita 3) yılları arasında meydana gelen diğer bir değişiklik de nüfus büyüklükleri üzerinde olmuştur. Bu dönemde nüfusu 1 milyonun üzerinde olan il sayısı 5'e yükselirken (İstanbul, İzmir, Ankara, Adana, Konya), 'in altında nüfusa sahip iki il (Hakkari, İğdır) kalmıştır. Yine nüfus en az olan (73 915) ve en hızlı artışa sahip ilimiz (yılda ortalama %<48.5), Hakkari olmuştur. 3 milyonu aşan nüfusu ile İstanbul, bu dönemde de hızlı artışını sürdürmüştür yılından 1970 yılına kadar Hakkâri ( kişi), Diyarbakır ( kişi), Bitlis ( kişi), Van ( kişi), Batman ( kişi) illerinin nüfusu %30'un üzerinde artarken, Tekirdağ ( kişi), Sivas ( kişi) Sinop ( kişi), Çanakkale ( kişi), Çankırı ( kişi), Kırklareli ( kişi) ve Kastamonu ( kişi) illeri ise %10'un altında bir oranla artmışlardır. Bu dönemde Bilecik verdiği göçlere bağlı olarak (6 843 kişi) %5 oranında nüfus kaybeden tek ilimiz olmuştur döneminde illerin nüfusları büyümekle beraber, ülkenin doğusunda, batısına göre daha az nüfusa sahip iller hızlı artışlarını korumaya devam etmişlerdir (Harita 3) Dönemi 1970 yılma gelindiğinde Türkiye nüfusu olmuş, on yıl içinde ortalama %o23.1 hızla artarak 1980 yılında 'ye ulaşmıştır. Batı Avrupa ya olan işçi göçleri, 1973 petrol krizinden sonra, bozulan ekonomik ilişkiler nedeniyle büyük oranda azalmıştır. Bu dönemde Arap ülkelerine gönderilen işçi sayısı ise Batı Avrupa ya gidenlerle kıyaslanamayacak kadar az olmuştur8. 8. S. Üner, 1984, Türkiye Nüfusu, s.35.

15 Türkiye de Nüfus Gelişimi 261

16 262 Türkiye de Nüfus Gelişimi döneminde devam eden iç göçlere karşılık, bir önceki döneme göre nüfus artış hızındaki gerileme oldukça hissedilir (Harita: 4). Daha önce Doğu Anadolu dan başlayarak, güneybatıya uzanan artış kuşağının bozulduğu, nüfusu %o30'un üzerinde artış hızına sahip illerin; ülkenin güneydoğusunda, Adana bölümünde, Marmara bölgesinin hemen hemen doğu yansında, Orta Anadolu nun kuzeyinde, Batı Anadolu da İzmir de toplandığını görüyoruz. Yılda ortalama %e47 ile Hakkari ili başta olmak üzere bu dönemde %c40'ın üzerinde hıza sahip iki il daha (İstanbul ve Kocaeli) vardır. Ülkenin kuzey kesiminde nüfus artışında meydana gelen gerileme devam etmiş, Orta Anadolu nun daha ziyade doğusundaki, Doğu Anadolu nun kuzeyindeki ve batısındaki, Güneydoğu Anadolu nun da batısındaki illerin büyük çoğunluğunu kapsamıştır. Hatta bu dönemde Kastamonu (3759 kişi), Çankın (1439 kişi), Gümüşhane (1630 kişi) illerinin nüfusları %1 oranında, Bayburt (5417 kişi) ilinin nüfusu %5 oranında azalma göstermiştir döneminde Batı Anadolu da görülen artış hızı (%ol0-20 arasında), bu dönemde de aynı kalmıştır yılları arasında Adana, Ankara, Bursa, İstanbul, İzmir, Konya, Samsun illeri 1 milyondan fazla nüfusa sahipken, nüfusu 'in altında olan hiçbir il kalmamıştır. Bu dönemde de en fazla nüfusa sahip İstanbul ( ) ili %c40'ın üzerinde bir hızla artmaya devam ederken kişi ile en az nüfuslu ilimiz Bayburt olmuş ve bu dönemde yılda ortalama %o5'lik bir azalma hızı göstermiştir Dönemi yılları arası ise, Türkiye de daha önce görülen sosyal ve ekonomik karışıklıkların nisbeten ortadan kalktığı, ekonomik alanda yeni birtakım yatırımların yapılmaya başlandığı bir dönem olarak karşımıza çıkar. Bu nedenle, bir önceki döneme göre daha hızlı bir artış göstererek (%o23.6) 1980'de 44.7 milyon olan nüfusu, 1990 yılında 56.4 milyona yükselmiştir. Bu dönemde nüfusu hızlı artan illerimizin daha ziyade ülkenin güneyinde ve batısında toplandığını görüyoruz. Doğuda Van dan başlayarak güneybatıda Hatay a kadar olan ve kabaca üçgene benzeyen bir alanda %o30'un üzerinde artış hızı gösteren iller çoğunluktayken, Ankara dan güneydoğuda Gaziantep e kadar olan

17 Türkiye de Nüfus Gelişimi

18 264 Türkiye de Nüfus Gelişimi hattın kuzeyi ve doğusu nüfusun en fazla %o arasında artış hızı gösterdiği geniş bir alan yer alır. Bu alanda Kastamonu, Sinop, Tunceli, Gümüşhane, Rize, Artvin, Kars, Ardahan illerinde negatif değerler dikkati çeker (Harita: 5). Kenarlan, Ankara dan güneydoğuda Gaziantep de, güneybatıda Antalya ili batısında bulunan ve tabanını %<40'ın üzerinde artış hızına sahip illerin oluşturduğu kabaca bir üçgeni andıran ikinci alanda da Türkiye ortalamasının üzerinde hızla artış görülür dönemine kadar nüfus artış hızı %ol0-20 arasında olan Batı Anadolu da bu dönemde de İzmir ve güneyi %o20-30 arasında artış hızı gösterirken, Marmara bölgesi bu yıllar arasında da hızlı artışını korumaya devam etmiştir. 1 milyonun üzerinde 14 ilin (Adana, Antalya, Bursa, Diyarbakır, Gaziantep, Hatay, İçel, Konya, Manisa, Samsun, Şanlıurfa, İzmir, İstanbul, Ankara) bulunduğu döneminde de 'in altnda nüfusa sahip il yoktur döneminde yılda ortalama %c44.2 artarak 'a ulaşan İstanbul iline karşılık, 1990 sayımlannda kişi olan Bayburt ili %ol.9'luk bir artış hızına sahip olmuştur. SONUÇ Türkiye nüfusu 1927 yılından 1990 yılına kadar geçen 63 yıllık sürede yılda ortalama %o22.8'lik bir hızla kişi artarak, 13.6 milyondan 56.4 milyona çıkmış ve 4.4 katı artmıştır. Dönemler itibariyle ele alındığında da bölgelere göre değişmekle beraber, Türkiye nüfusu, her dönemde hızlı bir artışa sahip olmuştur. Son yıllarda özellikle büyük şehirlerin bulunduğu illerde hızlı nüfus artışı dikkat çekicidir. Aslında kadının eğitim seviyesinin yükselmesi, çalışma hayatına katılması ve evlenme yaşının büyümesi gibi nedenlerle şehirlerde doğurganlık oranında azalma meydana gelse de gelişen sağlık koşullarına bağlı olarak, ölüm oranlarında meydana gelen azalmalar ve kentin cazibesine bağlı olarak, kır kesiminden aldığı göçlerle şehirlerde nüfus artış hızı yüksek olmuştur yılından 1990'a kadar, her dönemde yüksek artış hızına sahip olan bölgelerimizin başında Doğu Anadolu gelmektedir. Yine

19 Türkiye de Nüfus Gelişimi 265 BULGAR İS TAK Nüfus Büyüklükleri

20 266 Türkiye de Nüfus Gelişimi Akdeniz bölgesinin doğu kesimi, Ankara ve çevresi ile İstanbul ve çevresi de aynı özelliktedir. Buna karşılık, doğal koşulların geniş düzlüklere nadiren yer verdiği Karadeniz bölgesi, bazı yıllarda, kurulan sanayi tesislerinin etkisiyle, artış gösterse de genelde Türkiye ortalamasının altında kalmıştır. Türkiye nin batısı ve doğusu ile kuzeyi ve güneyi arasında farklı artış hızlarına sahip olması dikkat çekicidir. Özellikle doğuda yüksek doğum oranlarına bağlı olarak hızlı bir artıştan sözedilirken, batıdaki artışın temelinde alman göçler yatmaktadır. Yapılan araştırmalar gösteriyor ki, ülkemizin doğu ve güneydoğusunda doğal artış oranı çok yüksektir. Bu da pek çok problemi ortaya çıkarmaktadır. Burada hızla artan genç nüfusun her şeyden önce eğitimi için okula ve mezun olduktan sonra da işe ihtiyacı vardır. Bu nedenle, doğuya yapılan yatırımların arttırılması gerekmektedir. Böylece, batıya olan göçler de azalacak ve nüfusumuz daha dengeli bir gelişim gösterecektir. KAYNAKÇA Cerit, S. (1989). Türkiye'de Nüfus, Doğurganlık, Ölümlülük. Yeniçağ Basımevi, Ankara. Doğanay, H. (1994) Türkiye Beşeri Coğrafyası, Gazi Büro Kitabevi, Ankara. Geray, C. (1970) Türkiye'de Göçmen Hareketleri ve Göçmenlerin Yerleştirilmesi" Amme İdaresi Derg. C: 3, S: 4, T.O.D.A.I.E., s.8-37, Ankara. Gümüş, E. (1992). İllerimizin Doğal Nüfus Artış Hızları Konusuna Bir Yaklaşım Türk Coğrayfa Derg. S: 27, s: , İstanbul. Sergün, Ü. (1977) Türkiye de Nüfus Artışı ve Sorunları, Üst. Üniv. Coğ. Enst. Derg. S: 20-21, s: , İstanbul. Sergün, Ü. (1992) Dünya Nüfus Artışının Ülkeler Düzeyinde İncelenmesinin Ortaya Koyduğu Sonuçlar" Coğrafya Derg., İst. Üniv. Ed. Fak. Coğ. Böl., S: 3, s: 37-61, İstanbul. Tandoğan, A. (1994) Türkiye Nüfusu. Eser Ofset Matbaacılık Yay. Trabzon. Tunçdilek, N. - Tümertekin, E. (1959). Türkiye Nüfusu. İst. Üniv. Yay. No: 802, Coğ. Enst. Yay. No: 25, İstanbul. Tümertekin, E. (1968) Türkiye'de İç Göçler, İst. Üniv. Yay. No: 1371, Coğ. Enst. Yay. No: 54, İstanbul. Üner, S. (1984) Türkiye Nüfusu (Boyutlar, Sorunlar, Yorumlar). Hacettepe Üniv. Nüf. Enst. Yay. Ankara., , D.t.E. Genel Nüfus Sayımlan, Ankara.