TIBBİ İSTATİSTİK İST207 KISA ÖZET

Transkript

1 TIBBİ İSTATİSTİK İST207 KISA ÖZET

2 DİKKAT Burada ilk 4 sahife gösterilmektedir. Özetin tamamı için sipariş veriniz 1

3 1.ÜNİTE İstatistiğin Tanımı ve Temel Kavramlar GİRİŞ Bilimsel araştırma, belirli bir olgular kümesinin niteliği, ortaya çıkış nedenleri ile ortaya çıkardığı sonuçlar konusunda bilgilenme olarak tanımlanabilir. Araştırma amacının gerçekleştirilmesi için benimsenen genel yaklaşım araştırma yöntemi olarak ifade edilebilir. Bilimsel bir araştırma yöntemi soru biçiminde bir araştırma probleminin ortaya konulması, eldeki bilgilerin değerlendirilmesi, araştırmanın planlanması, araştırmanın gerçekleştirilmesi, elde edilen verilerin bilgiye dönüştürülerek yorumlanması, sonuçlara varılması ve sonuçların yarara sunulması aşamalarını içerir. Gözlem yapıldığında istatistik, bilimsel yöntemdeki yerini almaktadır. İSTATİSTİK KELİMESİNİN ANLAMI İstatistik kelimesi üç farklı anlamda kullanılmaktadır. Birinci anlamda istatistik kelimesi, çeşitli olaylar hakkında toplanan verileri belirtmek için kullanılmaktadır. Örneğin sağlık istatistikleri denildiğinde sağlık alanındaki olaylar hakkındaki sayısal veriler anlatılmak istenmektedir. Benzer biçimde eğitim istatistikleri, dış ticaret istatistikleri ve bir spor karşılaşmasına ilişkin istatistikler ifadelerindeki istatistikler kelimesi bu anlamda kullanılmaktadır. İSTATİSTİĞİN TANIMI VE İŞLEVİ İstatistik, belirli bir amaç için incelenen bir olayın (olgunun, gerçekliğin) sayısal doğasının anlaşılmasına ve başkalarına anlatılmasına yarar. Çeşitli bilim dallarındaki araştırmalarda, herhangi bir olayın sayısal yapısının anlaşılmasında ve elde edilen verilerden yararlanarak sonuçlar çıkarılmasında kullanılan bir araçtır. İstatistik sayılarla ilgilidir ve istatistiksel çözümlemelerin yapılabilmesi için sayısal verilere veya sayısal görünüm kazandırılmış verilere gereksinim vardır. İSTATİSTİĞİN BİLİM DALLARI VE HASTANE YÖNETİCİLİĞİ AÇISINDAN ÖNEMİ İstatistik yığın olayları, yani birbirine benzemeyen, bazı ortak özelliklere sahip olmakla birlikte genelde aralarında önemli farklılıklar da bulunan olayları, konu aldığı için bu tür olayları konu alan çeşitli alanlara uygulanabilmektedir. İstatistik, hangi amaçlar için, hangi verilerin toplanacağını, verilerin nasıl işleneceğini, çözümleme aşamasında amaca uygun olarak hangi teknik ya da tekniklerin kullanılacağını ve sonuçların nasıl yorumlanacağı konusunda araştırmacıya ışık tutmaktadır. TEMEL KAVRAMLAR Bu bölümde, istatistiğin öğrenilmesinde belirli bir temelin (alt yapının) oluşturulmasını sağlayacak bazı temel kavramlar açıklanacaktır. İstatistik öğrenilmek isteniyorsa öncelikle onun temel kavramları iyi bir biçimde öğrenilmelidir. Birim ve Türleri Araştırmanın amacına uygun olarak incelenen ve hakkında bilgi edinilmek istenen yığın olayların her birine birim adı verilir. Birimler canlı veya cansız varlıklar olabileceği gibi ortaya çıkan durumlar (fiili olaylar) da olabilir. Canlı varlıklara insan, hayvan, bitki, cansız varlıklara bina, otomobil, aile, banka, işletme gibi sosyal bir kuruluş, fiili olaylara ise doğum, ameliyat, trafik kazası örnek olarak verilebilir. 2

4 Birimler öncelikle belirli bir maddi varlığa sahip olup olmamasına göre maddi birim veya maddi olmayan birim biçiminde sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflama biçiminde birimlerin boyutlarının olup olmaması dikkate alınır. Birimleri incelendikleri zaman diliminde hazır oluş durumlarına göre de sınıflandırmak mümkündür. Ömür süreleri oldukça uzun olan, dolayısıyla herhangi bir anda incelenebilecek durumdaki birimler devamlı birim, çok kısa bir ömür süresine sahip, dolayısıyla ortaya çıktığı anda incelenebilecek birimler ani birim olarak sınıflandırılır. Genel olarak maddi birimler aynı zamanda devamlı birimler, maddi olmayan birimler ise ani birimler niteliğindedir. Ana kütle (Popülâsyon) ve Örneklem Üzerinde araştırma yapmak amacıyla hakkında bilgi elde edinilmek istenen ve belirli bir tanıma uyan, yani yığın olay niteliğindeki birimlerin tamamının oluşturduğu topluluğa ana kütle adı verilmektedir. Ana kütleyi oluşturan birimlerin aralarında farklılıklar olmakla birlikte biçimsel homojenlik açısından bazı ortak özellikleri bulunmalıdır. Ana kütle ve örneklemi oluşturan birimlerin zaman ve mekân bakımından sınırlandırılması zorunluluğu vardır. Araştırmanın amacına uygun olarak belirli bir tanıma uyan belirli bir mekândaki (hastane, şehir, bölge, ülke v.b.) birimler ile ilgilenildiğinde kütle mekân bakımından, benzer biçimde belirli bir zaman noktası veya zaman aralığındaki (gün, hafta, ay, yıl v.b.) birimler ile ilgilenildiğinde ise kütle zaman bakımından sınırlandırılmış olur. Değişken ve Türleri İncelenen birimlerin sahip olduğu ve birimden birime farklı değerler alabilen, dolayısıyla birimlerin ayırt edilmesini sağlayan niteliklerine değişken adı verilir. Örneğin, insanlar için yaş, cinsiyet, öğrenim durumu, medeni durum, bir bina için inşaat türü, oda sayısı, kullanım alanı, bir hastane işletmesi için yatak sayısı, hizmet verdiği servisler, doktor sayısı v.b. değişken olarak sayılabilir. Sayısal ve Sayısal Olmayan Değişken Düzeyleri sayılarla ifade edilebilen ve matematiksel işlemlere elverişli olan değişkenlere sayısal (nicel) değişken adı verilir. Matematiksel işlemlere elverişlilik, incelenen değişkene ilişkin elde edilen veriler üzerinde aritmetik işlemlerin bir anlam ifade etmesidir. Örneğin yaş, boy uzunluğu, ağırlık, işletmenin geliri, yatan hastaların yatış süresi sayısal değişkenlerdir. Sayısal değişkenler ayrıca sürekli sayısal değişken ve kesikli sayısal değişken olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Bağımsız, Bağımlı ve Kontrol Edilecek Değişken Araştırmalarda ele alınan problemler genellikle çok değişkenli yapıdadır. Dolayısıyla bazı araştırmaların amacı değişkenler arasındaki nedensellik (sebep-sonuç) ilişkisini belirlemek olabilir. Değişkenler bu tür bir araştırmada üstlendikleri işlevlere göre bağımsız, bağımlı ve kontrol edilecek (etkisi arındırılacak) değişken olarak üç grupta toplanabilir. Değişkenin Ölçülmesi ve Ölçekler Bir araştırmada ele alınan belirli bir değişkenin birimlerde ortaya çıkış biçimi olan düzeyler değişkenin ölçülmesiyle belirlenebilir. Ölçme, herhangi bir değişkene ilişkin gözlem sonuçlarının sayı ve simgelerle gösterilmesidir. Birimlerin ele alınan değişken ya da değişkenlerin hangi düzeyine karşılık olduklarının ölçme yoluyla belirlenmesi sonucu sayısal ve sayısal olmayan değerlere ulaşılır. Bilimsel araştırmalarda bu değerler veri (gözlem değeri) olarak isimlendirilir. Sınıflayıcı Ölçek Sınıflayıcı ölçek, incelenen değişken bakımından birimlerin eşdeğer olup olmadıklarını ortaya koyan ölçme düzeyidir. Bu ölçekte incelenen değişken bakımından benzer birimlere diğer birimlerden ayırmak için aynı simge verilir. 3

5 Sıralayıcı Ölçek Sıralayıcı ölçek ele alınan birimlerin incelenen değişken bakımından sınıflandırılması yanında önem sıralarını da belirleyen ölçektir. Bu ölçekte gözlem sonuçları sayı ile ifade edildiğinde bunlar sıra sayılarıdır. Örneğin bir yerleşim yerinde en çok tercih edilen hastaneye 1., ondan sonra tercih edilene 2., sıra sayılarının verilmesiyle tercih sırasının oluşturulması durumunda sıralayıcı ölçek söz konusu olur. Burada sayıların sırasının bir anlamı olmakla birlikte, bunlar arasındaki farkın bir anlamı yoktur. Aralıklı Ölçek Aralıklı ölçekte değişkenler için elde edilen gözlem değerleri sayılarla ifade edilirler ve bunlar arasındaki farklar bir anlam taşımaktadır. Ele alınan bir değişkenin aralıklı ölçekle ölçülebilmesi için bir ölçü biriminin tanımlanması gerekir. Ayrıca aralıklı ölçme düzeyinde gözlem değerleri için bir başlangıç noktasının belirlenmesi gerekir. Oranlı Ölçek Oranlı ölçekte aralıklı ölçeğin özellikleriyle birlikte sıfır değerinin bir başlangıç değeri olması söz konusudur. Buna bağlı olarak sıfır değeri yokluk anlamı ifade eder ve herhangi iki değer arasındaki katın (veya oranın) bir anlamı vardır. Bu ölçme düzeyinde ölçülebilen değişkenlere ilişkin elde edilen gözlem değerleriyle sınıflama, sıralama ve aritmetik işlemler yapılabilir. Likert Ölçeği Sosyal bilimlerde bireylerin duyguları, düşünceleri, tutumları, beğeni düzeyleri, kaygıları ile ilgili veriler anket yoluyla toplanmaktadır. Buna bağlı olarak elde edilen veriler genellikle sınıflayıcı ve sıralayıcı ölçme düzeyinde olmaktadır. Likert ölçeği, insanların belirli bir konudaki tavırlarını ölçmek amacıyla geliştirilmiş bir yaklaşımdır. Likert ölçeğinin oluşturulmasında yanıtlayıcılara belirli bir konuya ilişkin çeşitli ifadeler (maddeler) sunulur ve bunlara karşı tavırlarını ifade eden seçeneği işaretlemeleri istenir. 4 2.ÜNİTE Verilerin Derlenmesi, İşlenmesi ve Grafiklerle Gösterimi GİRİŞ Modern yaşamda karşılaşılan birçok sorunun çözümü için istatistiksel veriye ve istatistiksel çözümleme tekniklerine gereksinim vardır. İstatistiksel teknikleri öğrenmek kolaydır, zor olan doğru ve veri için uygun tekniğin doğru yerde kullanımıdır. Bu nedenle, yeni bilgilerin verilerin özenle derlenmesi, analiz edilmesi ve yorumlanmasıyla elde edilebileceğini dikkate alarak, maksimum bilginin mümkün olan en düşük maliyette sağlanabilmesi için verilerin derlenmesiyle ilgili kullanılacak tekniklerin seçiminde özenli davranılması gerekir. VERİ VE DERLEME Bir problemi çözmek, bir olayı aydınlatmak ya da belli bir konuda planlama yapmak amacıyla; istatistik birimlerinin ilgilenilen değişken ya da değişkenler dikkate alınarak yapılan gözlem, ölçme ve sayma yoluyla elde edilen özelliklerine veri denmektedir. Veriler sayısal, sözel, simge ya da herhangi bir şekil ile gösterilebilir. Veriler, belirli bir amaca göre biraraya getirilip düzenlendikten sonra istatistiksel tekniklerle analiz edilmesi sonucu bilgiye dönüşür. Bilgi, çok sayıda rakam topluluğundan oluşan verinin istatistiksel teknikler kullanılarak daha az sayıda rakamla özetlenmesinden oluşur. Sağlık yöneticileri için veri kaynakları ölümler, doğumlar, hastalıklar ve sağlık hizmetleri konusunda sürekli olarak tutulan kayıtlar veya deneylerle saptanan veriler olabilir. İstatistikte toplanan ilk veriler ham veri olarak tanımlanır. Ham veriler üzerinde herhangi bir düzenleme ve işlem yapılmamış verilerdir.

6 Derlemenin yapılabilmesi için derlemeye ilişkin konu ve gözlenecek birimlerin açık bir şekilde tanımlanması gerekir. Bir kütleyi oluşturan öğelere birim adı verilmektedir. Bir olayın birim olabilmesi için ölçülmeye ve sayılmaya uygun olması gerekir. Derleme Türleri Derlemeleri farklı kriterlere göre sınıflandırmak mümkündür. Derlemenin ilk sınıflandırılması verilerin elde ediliş biçimine göre doğrudan(dolaysız) ve dolaylı derlemedir. Araştırılması söz konusu olan ana kütle birimleri doğrudan gözlenip kayıt altına alınıyorsa doğrudan derleme, ilgilenilen ana kütle birimlerinin gözlenmesi yerine farklı bir ana kütlenin birimleri gözlenerek asıl ana kütle hakkında veri derlenmesi ise dolaylı derleme türü olarak tanımlanır. Derleme genel ve kısmi olarak da sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırma istatistiksel açıdan oldukça önemlidir. Ana kütleyi oluşturan birimlerin tamamının gözlenmesi genel derleme olarak tanımlanmaktadır. Nüfus sayımları genel derlemeye ilişkin en belirgin örnektir. Bazı durumlarda üzerinde araştırma yapılan ana kütlenin tamamının gözlenmesi maliyet, zaman ve işgücü açısından imkânsızdır. Verinin Özellikleri Derlenen verilerden anlamlı sonuçlar çıkarabilmek için verinin taşıması gereken bazı özellikler vardır. Bu özellikler verinin yararlılık derecesinin belirlenmesini sağlamaktadır. Öncelikle bir veri doğru olmalı ve var olan durumu objektif bir biçimde yansıtmalıdır. Doğruluk, en basit tanımıyla gözlenen veya ölçülen bir olgunun gerçeği en yakın biçimde yansıtmasıdır. Bir hastanede yürütülen hasta memnuniyeti çalışmasında söz konusu hastanenin hizmetlerinden hiç faydalanmamış bir kişiye anket uygulayarak elde edilen verinin doğruluğu tartışmalıdır. Hastane Afet Planı na ilişkin eğitim almamış ve hiç tatbikata katılmamış yönetici hemşirelerin, deprem afet planları konusundaki görüşlerinden oluşan veriler var olan durumu objektif olarak yansıtmadığından doğru veri değildir. Veri Derleme Teknikleri Araştırma sorununun çözümlenebilmesi için gerekli olan veri farklı kaynaklardan sağlanabilir. İstatistik yayınları, dergiler, raporlar ve arşivler hazır veri kaynaklarıdır. Bir istatistiksel araştırmada hazır veri; iç veya dış kaynaklardan sağlanabilir. Örneğin bir hastanenin acil servisine gelen hastaların şikâyet nedenlerini araştırmak isteyen bir yönetici gereksinim duyduğu verileri hastanenin kayıtlarından sağlayabilir, böyle bir araştırmada iç veri kaynağı kullanmış olacaktır. Sistematik Veri Toplama Teknikleri Sağlık alanında kullanılan sistematik veri kaynakları, kayıtlar, sayımlar ve özel bildirimlerdir. Sistematik veri toplama tekniğinde hazır veri kaynaklarından faydalanılır. Özel bildirimler; sağlık kurum ve kuruluşları ile sağlık personelinin bazı sağlık olaylarını (doğum, anne ölümleri, ölümler, bulaşıcı hastalıklar vb.) gözledikleri anda belirli süre içinde sağlık otoritelerine bildirmeyle elde edilen verilerdir. Bazı sağlık olayları sağlık bakanlığınca, bildirimi zorunlu olaylar ya da hastalıklar olarak tanımlanmıştır. Bu sağlık olayları gözlendiği an ya da her ayın sonunda ilgili birimlere bildirilmesi zorunludur. Sağlık-NET bünyesinde Aralık 2011 tarihine kadar hazırlanmış olan Minimum Sağlık Veri Seti adedi 46 tanedir. Bu veri setlerinin listesine ve içeriklerine Ulusal Sağlık Veri Sözlüğü Web Browser üzerinde ulaşabilmektedir. Veri setlerini ana gruplar halinde ifade etmek gerekirse 10 farklı veri seti grubundan bahsetmek mümkündür; Kayıt Veri Setleri, Doğum-Ölüm Veri Setleri, Bebek- Çocuk setleri, Kadın Sağlığı Veri Setleri, Bulaşıcı Hastalık Veri Setleri, Muayene Grubu Veri Setleri, Yatan Hasta Veri Setleri. Özel Veri Toplama Teknikleri 5

7 Veri kaynakları çok çeşitli olmakla birlikte her zaman yeterli olmayabilir. Bazen gerekli olan veri, iç ve dış veri kaynaklarından elde edilemeyebilir. Bu gibi durumlarda yeni veri derlemek zorunlu hale gelir. Gözlem Tekniği Gözlem tekniği, veri derleme teknikleri arasında en yaygın olarak kullanılanıdır. Gözlem bakma ve dinleme olarak tanımlanabilir. Her araştırıcının dikkatli gözlemler yapabilmesi gerekir. Gözlem tekniğinin sağladığı yararlar; 1. Bu veri derleme tekniğinde ölçme işlemi ilgilenilen birim üzerinde doğrudan doğruya yapıldığı için, veri derlemesi sırasında eksik hatırlama veya gerçeklerin çarpıtılması gibi sorunlar ortaya çıkmaz. 2. Gözlem tekniği uygulanarak veriler oldukça uzun bir zaman aralığı boyunca sürekli olarak elde edilebilir. Gözlem tekniğinin sakıncaları ise; 1. Gözlem tekniğini benimseyen araştırmacı yanlı davranabilir, ilgilenilen değişken veya değişkenlere ilişkin ölçüm değerlerini doğru bir biçimde kaydetmeyebilir. Görüşme Tekniği Görüşme tekniğiyle veri derlemede görüşmeci daha önce hazırlanmış olan soru kâğıdındaki soruları ilgiliye sorar, yanıtları da soru kâğıdında yanıtlara ayrılmış olan yerlere kaydeder. Görüşmeci ve yanıtlayıcı kişi arasındaki doğrudan ilişkiyle derlenen verilerin birtakım yararları olduğu gibi sakıncaları da olabilir; 1. Kendileriyle doğrudan ilişki kurulan kişiler, yöneltilen sorulara cevap verme eğilimindedir. Görüşülen kişilerin büyük bir bölümü yararlı yanıtlar verebilir. Anket Tekniği Anket tekniği doğrudan yanıtlayanın doldurması gereken bir soru kâğıdına dayandırılmış bir veri derleme tekniğidir. Anketler; yanıt ya da yanıtları yazmayı gerektiren açık uçlu sorulardan oluşabileceği gibi daha önceden belirlenmiş yanıt seçeneklerinden birini veya birkaçını işaretlemeyi gerektiren kapalı uçlu sorulardan oluşur. Soru kâğıdı yanıtlayıcıya posta veya başka bir şekilde kendisine ulaştırılır. Görüşme tekniğinde görüşmeci nedeniyle ortaya çıkan yanılgılar anket yoluyla veri derlemede ortadan kalkar; ancak bu defa da görüşmecinin olmaması nedeniyle bazı sorunlar ortaya çıkabilir: 1. Anket soruları bir kuruma veya bir aileye ulaştırıldığında, yanıtlayıcı konusunda bir denetim uygulanması söz konusu değildir. Taramalar Toplumda görülen veya görülebilecek sağlık olaylarının tespiti için çeşitli araştırmalar yapılır. Bu araştırmalarda özel veri derleme tekniği olarak taramalar kullanılır. Bulaşıcı hastalıkların tespitinde en çok kullanılan bu teknikte; 1. Risk altındaki grupların belirlenmesiyle araştırmanın sınırları çizilir, 2. Taramada kullanılacak teknik ve formlar tespit edilir Muayeneler Toplumda görülen hastalıkların durumu ve seyrinin nasıl devam ettiğini tespit etmek için uygulanan veri toplama tekniğidir. Muayenede hangi tekniklerin uygulanacağı, hangi tetkiklerin yapılacağı ve bireylere hangi soruların sorulacağı önceden belirlenir. Tablolar ve Grafikler İstatistiğin üç temel işlevi betimleme, çözümleme ve tahmindir. Betimleme işlevinin temel amacı istatistiksel verilerin özetlenerek en iyi şekilde kullanıma sunmaktır. Gözlenen 6