T.C. GENELKURMAY BAŞKANLIĞI ANKARA

Transkript

1 T.C. GENELKURMAY BAŞKANLIĞI ANKARA Vatandaşlık Bilgisi Hazırlayan Dr.Öğ.Alb.Zekeriya TÜRKMEN Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları ANKARA GENELKURMAY BASIMEVİ 2. BASKI

2 ISBN: NSN: Yayın Kurulu Başkanı Hv.Plt.Korg.Abidin ÜNAL Yayın Kurulu Kur.Alb.İskender ÖZBAY Tar.Uzm.Gülru ÇELEN Tar.Uzm.Dilek ÇAVUŞ Düzelti/Sayfa Düzeni Düz.Uzm.İlkay SARIKAYA Kapak Tasarım Ceyhan KURHAN GENELKURMAY BASIMEVİ YAYIN NUMARASI: 2009/ III

3 IV

4 SUNUŞ Toplumsal bir varlık olan insan, ait olduğu grupta varlığını sürdürebilmesi için birtakım sosyal davranış kuralları çerçevesinde hareket etmek zorundadır. Bu, toplumsal düzenin bir gereğidir. Bu kurallar, insanın doğumundan itibaren yaşamı boyunca aile ve çevresiyle olan ilişkilerle güçlenir. İnsan, ancak kuralların egemen olduğu bir toplum içinde güvenli, huzurlu ve mutlu bir yaşama sahip olur. İnsanlarını devlete karşı hak ve sorumlulukları konusunda iyi eğitebilmiş ülkeler, dayanışma ve huzur içinde yaşama ve gelişme imkânına sahip olacaktır. Geleceğe umutla bakan ve içinde bulunduğu coğrafyada dimdik ayakta durmaktan başka hiçbir yolu bulunmayan Türkiye Cumhuriyeti'nin her ferdinin de öncelikle vatandaşlık bilinci ile yetiştirilmesi bu açıdan büyük önem taşımaktadır. Anayasamıza göre aile, Türk toplumunun temelidir. Devlet, yasalarla aileyi koruma altına almıştır. Çok çeşitli şekillerde tanımı yapılan devlet, bir ülke üzerinde yerleşmiş millet niteliğindeki bir toplumun beraber yaşama amacı ile meydana getirdiği, siyasi ve hukuki bir düzen şeklidir. Bu yönüyle bakıldığında devletin vatandaşa, vatandaşın da devlete karşı birtakım sorumlulukları vardır. Türk Silahlı Kuvvetleri hemen hemen nüfusumuzun yarısına yakınını belirli dönemlerde eğitmek amacıyla kendi çatısı altında toplayan önemli bir kurumdur. Bu kurumda bireyler sadece ülke savunması için gerekli bilgileri öğrenmekle kalmamakta, aynı zamanda ileride karşılaşacakları durumlarla ilgili birtakım bilgiler de almaktadır. Ülke çıkarlarını gözeten, toplumsal düzene uyum sağlamış, üretken bireyler yani diğer bir ifadeyle iyi vatandaş yetiştirmek bu eğitimin en önemli amaçlarından biridir. Bu maksatla; askerlik hizmetini yapmakta olan gençlerimizde vatandaşlık bilincinin geliştirilmesinde kullanılmak üzere Vatandaşlık Bilgisi kitabı hazırlanmıştır. Kitapta, vatandaşlık eğitiminde lider personel tarafından hedef kitlenin (yedek subay adayları ile erbaş ve erlerin) yetiştirilmesinde kullanılacak eğitimin en somut ürününün iyi vatandaş olduğu daima göz önünde bulundurulacaktır. Dr.Öğ.Alb.Zekeriya TÜRKMEN tarafından üstün gayret ve titizlikle hazırlanan ve ikinci baskısını yayımladığımız bu eser; sosyal bir varlık olan insanın diğer insanlarla ilişkilerini ele almakta, bireylerin devletle olan ilişkilerini incelemekte, insanların sosyal hayatta karşılaşacakları her türlü durumla ilgili hususları açıklamayı hedeflemektedir. Abidin ÜNAL Hv.Plt.Korg. ATASE ve Dent. Başkanı

5 Sunuş İçindekiler... BİRİNCİ BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR 1.Temel Kavramların Açıklanması Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin Anayasası Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin Yönetim Yapısı İKİNCİ BÖLÜM VATANDAŞIN SAHİP OLMASI GEREKEN TEMEL DEĞERLER 1. Genel Konular Bağlılık Vazife Saygı Kendini ve Çıkarlarını Düşünmeden Hizmet Şeref (Onur) Doğruluk Kişisel Cesaret Askerlik Mesleğinin Değerleri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İNSAN HAKLARI VE KORUNMASI 1.Kavramlar İnsan Haklarının Uluslararası Gelişimi Türkiye Cumhuriyeti nde İnsan Haklarının Gelişimi Türkiye'de İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri İnsan Hakları ve Uluslararası Örgütler Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Helsinki Nihai Senedi ve Paris Şartı Avrupa İşkencenin Önlenmesi Sözleşmesi Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ne Göre Türkiye'nin Yükümlülükleri Türkiye'nin İşkencenin Önlenmesine Yönelik Sözleşmelerden Doğan Yükümlülükleri İnsan Haklarının Korunmasında Karşılaşılan Engeller III III

6 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DİN, MORAL, AHLAK BİLGİSİ 1. Din Kavramı Şeriat Kavramı ATATÜRK ve İslam Dini ATATÜRK ve Laiklik İrtica ve Tarikatçılık. 99 BEŞİNCİ BÖLÜM AİLE YAPIMIZ VE AİLE PLANLAMASI 1. Aile ve Aile Hayatı Aile Planlaması Aile Planlaması Yöntemleri Çok Doğumun Anne ve Çocuk Sağlığı Üzerine Etkileri Akraba Evliliği Aile Planlamasında Göz Önünde Bulundurulacak En Önemli Zührevi Hastalığın (AIDS) Belirtileri ve Bulaşma Yolları Aile Planlamasının Aile Sağlığı Üzerindeki Etkileri Aile Planlamasının Toplumsal Yönleri Nüfus Artışı ve Eğitim ALTINCI BÖLÜM ÇEVRE VE İNSAN 1. Çevre ve İnsan Çevre Sorunları Kirliliğin Önlenmesi Atıkların Depolanması ve Arıtma Doğal Hayatı Koruma Erozyon ve Erozyonla Mücadele Günlük Yaşamda Çevre Türk Silahlı Kuvvetleri ve Çevrecilik Ülkemizde Çevre İle İlgili Gerçekler Okuma Parçası ATATÜRK ve Çevre IV

7 YEDİNCİ BÖLÜM DOĞAL AFETLER VE VATANDAŞ SORUMLULUĞU 1. Doğal Afet Nedir? Başlıca Doğal Afetler Doğal Afetlerde Vatandaş Sorumluluğu SEKİZİNCİ BÖLÜM TRAFİK, TRAFİK KURALLARI VE TRAFİK KAZALARI 1. Trafik Kavramı Trafiğin Unsurları Trafik Kuralları Trafik Kazaları ve Nedenleri DOKUZUNCU BÖLÜM TASARRUF TEDBİRLERİ 1. Genel Türk Silahlı Kuvvetlerinde Tasarruf Tasarruf Tedbirleri Tasarruf Tedbirlerine Yönelik Özlü Sözler V

8 BİRİNCİ BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR 1.Temel Kavramların Açıklanması a. Devlet Kavramı İnsanlar, toplu hâlde yaşarlar. Aile, okul, fabrika, dernek, vakıf gibi yerlerde bir arada bulunurlar. Her birinde insanın kendine özgü bir statüsü ve bu statüye uygun bir rolü vardır. Çünkü insanlar, toplumsal rollerini yerine getirirken birbirleriyle ilişki ve etkileşim içinde bulunurlar. Bu ilişkiler birebir olduğu gibi gruplar arasında da olabilir. Bu ilişkilerin düzenlenmesi ve sağlıklı yürütülmesi için devlete gereksinim vardır. Çağdaş insan toplumlarında, en büyük örgütlenme olan devlet, insanların bütün ilişkilerini düzenleyen bir kurumdur. Devletin sosyolojik ve felsefi anlamda çeşitli tanımları yapılmıştır. Sözlük anlamı ile devlet, kamu yararını hukuk kurallarına uygun olarak yerine getirmek üzere belirli bir toprak üzerinde, belirli bir siyasi iktidara yani hükûmete bağlı olarak yaşayan, milletler ya da milletler topluluğu tarafından kurulmuş siyasi topluluktur. Bir başka ifadeyle devlet, bir hükûmete ve ortak kanunlara bağlı teşkilatlı millet veya milletler topluluğudur. Devletin, basit, birleşik, federasyon ve konfederasyon vb. değişik türleri vardır. Daha özlü bir şekilde belirtmek icap ederse devlet, milletin örgütlenmiş biçimidir. Bu örgütlenmenin olabilmesi için insanların bir toprak parçası üzerinde yerleşmiş bulunması gereklidir. Devlet, toprak bütünlüğüne dayalı, siyasi bakımdan örgütlenmiş, millet veya milletler topluluğunun oluşturduğu hukuki bir varlıktır. Devletlerin yönetimi yasalarla sağlanır. Devlet, bir toplumda düzeni sağlar. Sosyal yaşamda, bireylerin ilişkilerini belirleyen kurallar, yasalar ve bu yasalara uyulması için gerekli yaptırımlar belirli bir düzen içinde gerçekleşir. Yasaların ve yaptırımların hepsini bir araya getiren ise hukuk sistemidir. Bu hukuk sistemini, insanların yararına işleten ve uygulayan da devlettir. DEVLET, ÜLKE ÜZERİNDE YAŞAYAN MİLLETİN ÖRGÜTLENMİŞ ŞEKLİDİR. Devlet, soyut bir kavramdır. Ancak seçilenlerin oluşturduğu hükûmet, devlet adına siyasi iktidarı, denetimi, otoriteyi kullanır. Böylece devletin sahip olduğu bayrak, cumhurbaşkanlığı, yasama, yürütme, yargı organları, Silahlı Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri (polis - jandarma) gibi birimler, devleti daha somut hâle getirir. Devlet, sosyal bir varlık olarak kendi yapısının kanunlarına dayanan sürekli bir kurumdur. Bu sürekliliğini otoritesiyle sağlar. Otorite gücünü de yasalardan alır. Devlet aynı zamanda siyasal bir kurumdur ve egemenlik ilkesi üzerine kurulmuştur. Devlet, toplumun en önemli örgütü, siyasi kurumların en büyüğüdür. Hukuksal ve siyasal niteliği ile ülke içinde buyruklar ve yaptırımlar koyarak güvenliği sağlar, sosyal düzeni korur. Devlet, diğer devletlere karşı tam bağımsızdır. Kendi içinde ise ortak kabul 1

9 etmeyen bir karar verme ve yürütme yetkisine sahiptir. Dış devletlere karşı toplumun, manevi kişiliğini ve bağımsızlığını temsil eder. b. Ülke (Vatan) Devletin varlık unsurlarındandır. Ülke yani vatan, bir devletin hak ve yetkilerini kullandığı hâkimiyet alanıdır. Bu alan kara, deniz ve hava sahasını da içine alır. Ülke, bir başka ifadeyle üzerinde o devlete bağlı vatandaş ve diğer kimselerin yaşadığı yer parçasıdır. Bugün genellikle kabul edilen modern görüş, ülkeyi sadece devlet etkinliğinin yer aldığı alan olarak vasıflandırmaktadır. Bu tanım bulunduğu coğrafi konuma göre de değişiklik arz edebilir. Denizlere kıyısı olmayan bir toplum için üzerinde yaşadığı kara parçası vatandır. Ülkesiz bir devletin var olması mümkün değildir. Milletin bir arada yaşaması ancak ülke üzerinde gerçekleşebilir. Bu yüzden ülkenin, insanları birleştirici bir rolü vardır. İnsanlar vatan bildiği yerlerin ekonomik kaynaklarından yararlanarak ihtiyaçlarını giderirler. O yerler üzerinde devamlı yaşamakla, acı tatlı olaylarla birbirlerine bağlanırlar. Vazgeçilmez tarihî ve kültür bağları böyle ortaya çıkar. Bütün bunlar ülkeyi vatan hâline getirir. İnsanları birleştirerek devlet kurmaya yöneltir. Ülke, devletin hâkimiyet alanını meydana getirir. Devletin ülke üzerinde hâkimiyet hakkı vardır. Kimi zaman da vatan denilen coğrafya yurt olarak da adlandırılabilir. Yurt daha dar kapsamlı alanı ifade ederken çoğunlukla ülke veya vatan kavramları kullanılmaktadır. c. Millet (Ulus) Millet, devletin varlık unsurlarından biridir. Devlet ile millet birbirini tamamlar. Milletin bugüne kadar pek çok tanımı yapılmıştır. Genelde kabul edilen tanım ise şudur: Geçmişte bir arada yaşamış, şu anda bir arada yaşayan ve gelecekte de bir arada yaşama inancında olan; aralarında dil, kültür, tarih ve ülkü birliği gibi objektif, tarihî ve psikolojik unsurlar olan fertlerden oluşan topluluğa millet denir. Bazı tanımlarda dinin de birleştirici unsur olduğu ve millet tanımında yer aldığı görülürse de çağdaş - laik devletin tanımında din yer almaz. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nda yer alan tanımda da modern millet tanımı benimsenmiş; din - ırk birliği gibi ifadeler yer almamıştır. Dil, milletin dayandığı en önemli unsurlardan birisidir. Dil, millet üyelerinin birbiri ile anlaşmasını sağlar. Aynı dili konuşan insanlar birbirlerine yakınlık gösterirler. Ortak dil ile insanlar birbirlerinin dertlerini, kederlerini öğrendikleri gibi acı ve sevinçleri de paylaşırlar. Diğer taraftan toplumları, millet olmaya yönelten faktörlerin başında tarihî ve psikolojik sebepler gelir. Uzun yıllar bir arada yaşayan fertler, ortak değer yargıları geliştirirler. Kültür ise maddi - manevi ortak değer yargılarıdır. Beraber yaşama, aynı şeylerden zevk alma, giyim kuşam, müzik, davranış tarzları vb. özellikler de kültürün içerisinde yer alır. Her milletin kültürel özellikleri farklı farklıdır. Yardımseverlik, yaşlı ve kimsesizleri, muhtaçları koruma - kollama, hoşgörü gibi hususlar Türk milletinin kültürel özellikleri 2

10 arasında yer alır. Halk müziğimiz, halay ve zeybek oyunumuz, yemek pişirme şekilleri, düğün törenleri gibi konular da kültürel özellikleri yansıtır. Her milletin bu özellikleri farklı boyuttadır. Mimari tarz, sanat anlayışı da kültürün dışa yansıyan, estetik yönünü gösteren özelliklerindendir. ç. Demokrasi Kavramı Demokrasi, halkın, halk tarafından, halk için yönetimidir. Kısaca, halkın kendi kendini yönetmesidir. Siyasal otoritenin, millete ait olduğunu kabul eden bir siyasi sistemdir. Buna göre demokrasi, halkın egemenliği, halkın iktidarı demektir. Genel siyasetin, halkın kendisi tarafından yönlendirilip halkın eliyle tespit olması anlamını taşır. Demokrasi denilince aklımıza, egemenliğin halka ait olduğu bir yönetim biçimi gelir. Halk, bu hakkı ya doğrudan doğruya ya da seçeceği temsilcileri aracılığı ile kullanır. Demokrasi yönetiminde devlet ve bütün kurumlar, birlikte demokratik nitelik taşır. Demokraside, yönetilenlerin ana hak ve özgürlükleri geniş ölçüde tanınır. Yönetenlerin ise yetkileri sınırlanır, eylem ve işlemleri denetlenir. Demokrasi; halkın egemenliği temeline dayanan yönetim biçimidir. DEMOKRASİ MİLLÎ EGEMENLİĞE DAYALI, HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN EN GENİŞ ÖLÇÜDE TANINDIĞI BİR YÖNETİMDİR. Uygulama Biçimlerine Göre DEMOKRASİ Doğrudan Yarı Doğrudan Temsilî Demokrasi Demokrasi Demokrasi (1) Doğrudan Demokrasi: Toplumlarda, ortaya ilk çıkan demokrasi örneğidir. Egemenliğin sahibi olan millet, devlet işlerini kendisi görür. Halkın tümü, zaman zaman toparlanarak devlet işlerini görüşüp kabul eder. Yasaları da kendisi yapar. Günümüzde kalabalık ve büyük toplumlar oluşturan insanların, hepsinin toplanması ve kararlar alması zordur. Bu yönetim şekli İlk Çağ da uygulanmıştır. 3

11 (2) Yarı Doğrudan Demokrasi: Bu demokrasilerde halkı temsil eden seçimle gelmiş yöneticiler vardır. Bu yöneticilerin yetkileri sınırlı olduğundan kendi başlarına karar veremezler. Alınan kararlar, hazırlanan yasalar halkın oyuna sunulur. Bu yasalar, halk tarafından kabul edilirse uygulanır. Halkın veto etme yetkisi de vardır. Ayrıca halktan kişiler de yasa teklifinde bulunabilirler. (3)Temsilî Demokrasi: Günümüzde en yaygın olarak uygulanan demokrasi şeklidir. Halk bu sistemle yönetime katılabilmektedir. Çünkü halk, belirli bir süre için temsilcilerini seçer. Yönetim yetkisi, geçici bir süre için bu temsilcilere verilmiştir. Seçilenler, milleti temsil etmek durumundadır. Seçilenler, sadece kendine oy verenlerin, ilin veya bölgenin temsilcileri değil tüm milletin temsilcileridir. Milletvekilleri mecliste gerekli görevleri yerine getirerek tüm millete hizmet vermeye çalışırlar. Çalışmaları millet tarafından başarılı görülenler yeniden seçilme şansına sahiptir. d. Vatandaş Kavramı Vatandaş, bir ülkede yaşayan ve o devlete vatandaşlık bağı ile bağlı olan kişi demektir. Vatandaşlık, kişi ile bağlı bulunduğu devlet arasındaki hukuki ilişkidir. Bunun yanında çifte vatandaşlık kavramı da yeni bir statü olarak karşımıza çıkmaktadır. Vatandaşlar, yaşadığı ülkenin yasalarına karşı görev ve sorumluluklar üstlenir. Herkes yasalar önünde özgür ve eşittir. Türkiye Cumhuriyeti Devleti, vatandaşına yasa açısından ayrım yapmadan eşit hizmet vermekle yükümlüdür. Haklar, vatandaşlıkla başlar. Vatandaşlık, kişiyi devlete bağlayan siyasal ve hukuksal bağdır. Bu bağ sağlandıktan sonra kişi, devletin vatandaşı olur ve onun kanunlarına uymak zorundadır. Türkiye Cumhuriyeti nin 1982 tarihli Anayasası nın 66 ncı maddesinde, vatandaş olmanın sınırları çizilmiştir. Buna göre Türk Devleti ne vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türk tür. Türk babanın veya Türk ananın çocuğu Türk tür. Yabancı babadan ve Türk anadan olan çocuğun vatandaşlığı kanunla düzenlenir. Hiçbir Türk, vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça vatandaşlıktan çıkarılamaz. TÜRK DEVLETİ NE VATANDAŞLIK BAĞI İLE BAĞLI OLAN HERKES TÜRK'TÜR. Türk toplumunda olduğu gibi demokrasi ile yönetilen diğer ülkelerde de vatandaşlıktan çıkma veya vatandaşlığa girme yasalarca belirlenmiştir. Kimin, hangi koşullarda vatandaşlıktan çıkarılacağı yasalarda yazılır. e. Kamu Kavramı Kamu kavramı, toplumun tümünü kapsar. Devletlerin vatandaşlarına tanıdığı, sınır çerçevesini anayasa ve yasalarla çizdiği haklara da kamu hakları denir. Devletler, kamu haklarının sınırlarını çizerken sınırsız bir yetkiye de sahip değildir. Özellikle yaşama hakkı, devletler üstü haklardandır. Devlet, 4

12 bu haklar konusunda kamuyu bilgilendirmelidir. Bir devletin ve milletin, psikolojik, sosyal, kültürel gücü ile ilgili başlıca etkenlerden biri kamuoyudur. Kamuoyu, halkın belirli bir konu ve sorun üzerinde oluşan genel kanısı şeklinde tanımlanır. İnsanlara bağlı bir oluşumdur. İnsanların mantıkları yanında, duygu ve heyecanları da onların belirli konulardaki düşünce ve davranışlarını büyük ölçüde etkiler ve yönlendirir. Bu yönlendiriş, kamuoyu duyarlılığı olarak da tanımlanabilir. f. Sivil Toplum Kavramı Sivil toplum kavramı Devletin müdahalesi dışında kalmış ve bireylerin kendi kendilerini yönlendirebildikleri demokratik bir yapıdır. şeklinde tanımlanabilir. Burada kendiliğinden bir oluşum söz konusudur. Sivil toplum, özgür vatandaşlardan meydana gelir. Oluşturulmuş bir kamuoyunun, demokratikleşmeye katkısı büyüktür. Sivil toplum kuruluşları da belirli yasalar çerçevesinde kurulur ve bu kuruluşların uymak zorunda oldukları sorumluluklar vardır. Sivil toplum örgütleri arasında özerk bir ilişki ağı ve dayanışmanın bulunduğu söylenebilir. Ancak sivil toplum örgütlerine katılma çok önemlidir. Katılmayı; kamu yaşamında yer almak, kamu yaşamının bir parçası olmak diye tanımlayabiliriz. Katılmanın evde, okulda, sosyal yaşamın öteki alanlarında önemi oldukça büyüktür. Çevrenizi gözlediğiniz zaman birçok sivil toplum kuruluşu görebilirsiniz. Bunlar, ortak amaçlar için bir araya gelmiş gruplardır. Sendikalar, dernekler, çeşitli gönüllü kuruluşlar sivil toplum örgütleridir. SİVİL TOPLUM, ÖZGÜR VATANDAŞLARDAN MEYDANA GELİR. OLUŞTURULMUŞ BİR KAMUOYUNUN, DEMOKRATİKLEŞMEYE KATKISI BÜYÜKTÜR. İnsanlar, bazı zamanlar tek başına sorunları çözemezler. Sorun çözmekte zorlandıkları zaman, yardımlaşarak bu sorunların içinden çıkabilirler. Sivil toplum kuruluşları da birlikte hareket etmek, sorunlarını çevremizdeki bireylere daha iyi duyurup kamuoyu oluşturmak için kurulmuş örgütlerdir. Sivil toplum örgütlerinde, örgüt içi demokrasi vardır. Örgüt içi demokrasinin var olması, sivil toplum örgütünü daha güçlü ve daha etkin yapar. Örgüt üyelerinin düşüncelerini özgürce açıklama hakları bulunmaktadır. Buna fırsat verilmediği zaman sivil toplum örgütü gücünü ve etkinliğini kaybeder. 2. Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin Anayasası Türkiye Devleti, anayasa ile idare edilen bir cumhuriyettir. Yönetim yapısı merkezî yönetim, il yönetimi ve yerel yönetimler olmak üzere üçe ayrılmıştır. Bu yönetim şekilleri anayasaya göre yasaların verdiği yetkiye dayanılarak kurulur. a. Anayasanın Önemi Anayasa temel bir kanundur; devletin temel organları ile bunların görev ve yetkilerini düzenler. Devleti idare edenlerin seçim usullerini ve 5

13 onların görev ve yetkilerini düzenler. Milleti oluşturan bireylerin hak ve hürriyetlerini düzenlediği gibi bunları güvence altına alır. Anayasa temel bir kanun olduğu için millet tarafından yaptırılıp halkoyu ile kabul edilir. Normal kanunlarda bu özellik yoktur; çünkü normal kanunlar milletin temsilcisi olan yasama organı tarafından yapılır. Anayasa, temel kanun olduğu için her şeyden üstündür. Çünkü onu millet kabul etmiştir. Milletin kabul etmiş olduğu kurallar olan anayasaya hiçbir kanun aykırı olamaz. Anayasanın değiştirilmesi normal kanunlar gibi değildir. Ancak milletin oyu ile değiştirilebilir. Temsilî demokrasilerde anayasa devletin temel kanunudur. Toplumların en üst düzeyde ve siyasal nitelikte örgütlenmiş biçimi olan devletin, işleyişini sağlar. Anayasa, devletin yönetim şeklini, kişilerin haklarını ve ödevlerini, devlet organlarını ve bu organlar arasındaki ilişkileri belirten en soyut ve en genel hukuk kurallarını içeren yazılı kanundur. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nda devletin şekli, cumhuriyetin nitelikleri, devletin bütünlüğü, resmî dili, bayrağı, millî marşı ve başkenti değişmez hükümlerdir. Devlet, iş ve işlemlerin yürütülmesini sağlamak için anayasaya uygun olarak yasalar yapar. Bu yasalar anayasaya aykırı olamazlar. Çağdaş anlamda anayasa, yönetilenler ile yönetenler arasında yazılı veya sözlü olarak anlaşılıp kararlaştırılan ilkelerden oluşur. Bu anlamda politik, hukuksal, ekonomik teknik ilke ve kuralları kapsayan temel bir belgedir. Bir başka söyleyişle anayasa, bütün vatandaşların uymak zorunda olduğu hukuksal ve politik içerikli toplum sözleşmesidir. Anayasa, toplumun ihtiyaçları ve gelişmesi doğrultusunda değişebilir. Anayasanın diğer yasalara göre hazırlanması, kabul edilmesi ve değiştirilmesi farklıdır. Yasalar, TBMM de kabul edilip Cumhurbaşkanının onayı ile yürürlüğe girer. Oysa anayasa TBMM de kabul edildikten sonra halkoyuna sunulur, kabul edilirse yürürlüğe girer. ANAYASA; BÜTÜN VATANDAŞLARIN UYMAK ZORUNDA OLDUĞU TOPLUM SÖZLEŞMESİDİR. 6

14 Anayasalarımız sırasıyla: 1921, 1924, 1961, 1982 yıllarında değişmiştir. Bugün yürürlükte olan Anayasamız, 7 Kasım 1982 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası dır. b. Anayasanın Hazırlanmasını Gerektiren Nedenler Yürürlükte olan bir anayasa toplumun ihtiyaçlarına cevap veremez hâle gelirse toplum o anayasa ile kendini güvencede hissedemez ve yeni bir anayasa arayışı içine girer. Türkiye Cumhuriyeti, kuruluşundan itibaren üç anayasa değiştirmiştir. Bunlardan ilki 1924 Anayasası dır. Daha sonra 1961 ve nihayet şu anda uygulamada olan 1982 Anayasası kabul edilmiştir. Son anayasa değişikliğine baktığımızda 1961 Anayasası, toplumda büyük değişmeler nedeniyle ortaya çıkan olaylara cevap veremeyecek bir duruma geldiğinden yani kısacası toplum için yetersiz kaldığından değiştirilmiş ve 1982 Anayasası hazırlanmıştır. c. Yeni Anayasanın Halkoyuna Sunulması ve Geçerlilik Kazanması 1982 Anayasası, Kurucu Meclis tarafından hazırlanarak 7 Kasım 1982 tarihinde halkoyuna sunuldu. Yapılan oylama sonunda Türk halkının %95 e yakın bir kısmının kabulü ile yeni anayasa uygulamaya konmuş oldu. (1) 1982 Anayasası Türkiye Devleti bir cumhuriyettir. Türkiye Cumhuriyeti 1982 yılında kabul edilen Anayasa ile idare edilmektedir Anayasası yedi kısımdan oluşmakta olup bu kısımlarda yer alan hususlar aşağıda kısaca açıklanmıştır: Başlangıç Kısmı Birinci Kısım Genel esasları açıklamıştır. İkinci Kısım Temel hak ve ödevler, kişinin hakları ve ödevleri, sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler, siyasi haklar ve ödevler bölümlerini içermektedir. Üçüncü Kısım Yasama, yürütme ve yargı bölümlerinden oluşmaktadır. Dördüncü Kısım : Mali ve ekonomik yükümlülükler ile ilgili konular yer almaktadır. Beşinci Kısım İnkılap kanunlarının korunması hakkındaki maddeden oluşmaktadır. Altıncı Kısım Geçici hükümler bölümüdür. Yedinci Kısım 7

15 Anayasanın değiştirilmesi, seçimlere ve halk oylamasına katılma ile anayasanın yürürlüğe girmesi hakkındaki maddeleri ihtiva eden son bölümdür. (2) 1982 Anayasası nın Dayandığı Temel İlkeler (a) Türk Milletinin Kendi Özelliklerinden Gelen Temel İlkeler (I) ATATÜRK Milliyetçiliği ATATÜRK milliyetçiliğinde devlet, bütün fertleri ile Türk milleti, dünya milletleri içinde en şerefli ve en yüksek yere ulaşma azmindedir. (II) ATATÜRK İlkelerine Bağlılık Anayasamız fikrî içerik olarak Atatürkçülüğü esas kabul etmiştir. ATATÜRK ilkeleri, devletin halkçı, laik, inkılapçı, cumhuriyetçi, milliyetçi ve ileri medeniyetçiliği, Türk millî menfaatlerinin üstünlüğü, bütün fikir ve düşüncelerden önce gelmektedir. ANAYASAMIZ KUVVETLER AYRILIĞI İLKESİNİ BENİMSEMİŞTİR. (III) ATATÜRK İnkılaplarının Korunması Anayasamız, ATATÜRK inkılaplarının yerleştirilmesini sağlamak için Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren ATATÜRK döneminde çıkarılmış olan inkılap kanunlarını koruyan hükümler getirmiştir. (b) Anayasamızın Demokratik Rejim ile İlgili Temel İlkeleri (I) Temel Hak ve Hürriyetlere Dayanma Anayasamızın dayandığı temel ilkelerden biri, temel hak ve hürriyetlerdir. Anayasamız kişi hürriyetini ön planda tutar. Anayasamıza göre her birey doğuştan hür bir kişiliğe sahiptir. Kişisel hürriyet hiçbir şekilde kısıtlanamaz, devredilemez; ondan vazgeçilemez. (II) Temsilî Sistem Anayasa mız, temsilî demokrasiyi benimsemiştir. Temsilî demokrasi, egemenliğin sahibi olan milletin, egemenliğini kendisinin kullanmamasından dolayı temsilcileri aracılığı ile kullandırması esasına dayanır. TÜRKİYE CUMHURİYETİ; TOPLUMUN HUZURU, MİLLÎ DAYANIŞMA VE ADALET ANLAYIŞI İÇİNDE, İNSAN HAKLARINA SAYGILI, ATATÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNE BAĞLI, BAŞLANGIÇTA BELİRTİLEN TEMEL İLKELERE DAYANAN, DEMOKRATİK, LAİK VE SOSYAL BİR HUKUK DEVLETİDİR. ç. Anayasanın Değiştirilemeyecek Hükümleri Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin kuruluşundan itibaren kabul edilmiş olan üç anayasamızda da değiştirilemez hükümler vardır. Bu hükümler millet 8

16 ve devletimizin bir yerde varlık sebebidir. Anayasamızda hiç değiştirilemez hükümler şunlardır: (1) 1 inci maddede yer alan hükümler: Türkiye Devleti bir cumhuriyettir. (2) 2 nci maddede Cumhuriyet in nitelikleri ifade edildikten sonra değiştirilemeyecek olan nitelikler şu şekilde sıralanmaktadır: (a) Toplumun huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde insan haklarına saygılı, (b) ATATÜRK milliyetçiliğine bağlı, (c) Başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, (ç) Demokratik, (d) Laik ve Sosyal Hukuk Devleti. (3) 3 üncü maddede düzenlenen, (a) Türkiye Cumhuriyeti ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. (b) Bayrağı, şekli kanunla belirtilen beyaz ay yıldızlı al bayraktır. (c) Millî marşı İstiklal Marşı dır. (ç) Başkenti Ankara dır. Anayasamızın yukarıda sıralanan maddelerin hükümlerinin değiştirilemeyeceği yine Anayasamızın 4 üncü maddesi ile düzenlenmiştir. Bundan dolayıdır ki Türk milleti, ülkeyi idare edenlerden devamlı olarak bu maddelerde belirtilen özelliklere sahip bir Türkiye Cumhuriyeti nin devamını istemektedir. d. Anayasamızın Genel Esasları (1) Devletin Şekli 1982 Anayasası nın Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluş şekli ile ilgili esası 1 inci maddede Türkiye Devleti bir cumhuriyettir. ifadesiyle belirlenmiştir. Böyle bir devlette ise devlet başkanı seçimle belirlenir. Kanunları da seçim yoluyla tayin edilenler yapar ve bu devlette bütün devlet idaresi bu şekilde yapılan kanunlarla yürütülür. Türkiye Cumhuriyeti Devleti de bu esaslara göre kurulup işleyen bir devlettir. (2) Cumhuriyetin Nitelikleri Anayasamız, Türkiye Cumhuriyeti nin bazı niteliklere sahip olmasını şart koşmuştur. Cumhuriyetin nitelikleri Anayasada şu şekilde belirlenmiştir: (a) Anayasanın başlangıcındaki esaslara dayanması, (b) Toplum huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde insan haklarına saygılı olması, 9

17 (c) ATATÜRK milliyetçiliğine bağlı olması, (ç) Demokratik olması, (d) Laik devlet olması, (e) Sosyal devlet olması, (f) Hukuk devleti olması. Bu nitelikleri kısaca açıklamak gerekirse şunları ifade etmek gerekir: Türkiye Cumhuriyeti, ATATÜRK milliyetçiliğine dayanır. ATATÜRK milliyetçiliği, bütün vatandaşları uzun yıllardan beri aynı tarihî bağlarla birbirine bağlı insanlardan oluşan bir millet kabul eder. Türkiye Cumhuriyeti böyle bir milletin kurduğu devlettir. Türk milletini din, dil, ırk, sınıf, zümre, fikir ve düşünce farklılıkları bölemez. Türk milleti, dünya milletler ailesinin eşit ve şerefli bir üyesidir. Millet iradesi her şeyin üstündedir. Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir. Türk millî birlik ve beraberliği, bütün fikir ve düşüncelerin üstündedir. Türk milletinin kurduğu Türkiye Cumhuriyeti nin amacı, milleti refaha ve çağdaş milletler düzeyine ulaştırmaktır. Türkiye Cumhuriyeti, demokratik bir cumhuriyettir. Egemenlik milletindir. Millet, egemenliğine dayanarak kendi siyasi teşkilatını kendisi kurmaktadır. Demokratik bir devlette bütün bireyler temel hak ve hürriyetlere sahiptir. Sınıf ve zümre farkı gözetmeksizin herkes kanunlar karşısında eşittir. Siyasi haklar demokrasinin vazgeçilmez unsurudur Anayasası demokratik devlet esasını kabul etmek suretiyle yukarıda belirtilen esasları benimsemiştir. Laik devlet, din karşısında tarafsızdır. Devlet işleri ile din işleri birbirinden ayrılmıştır. Devlet hiç kimseye inandığı dinden dolayı farklı işlem yapamaz. Herkes bir dine inanmakta ve inandığı dinin ibadetini yapmakta serbesttir. Hiç kimse bir dine inanmaya zorlanamaz. Laik devlette, devlet dinden dolayı bazı hizmetler yapabilir. Bu uygulama şekli ülkemizde de mevcut olan durumdur. Devlet din adamlarını yetiştirmek, dinî öğretimi çağın gereklerine göre verebilmek gibi birtakım sorumlulukları yüklenmiştir. Anayasamızın 2 nci maddesine göre Türkiye Cumhuriyeti Devleti sosyal bir devlettir. Sosyal devlet kendi toplumunda sosyal ve ekonomik bir düzen meydana getirir. Bu sosyal ve ekonomik düzende herkes insanca yaşama imkânı bulur. Sosyal devlette özel mülkiyet ve ferdî teşebbüs vardır. Fakat bu mülkiyetin ve ferdî teşebbüsün aşırılıkları, diğer insanların zarar görmesi alınan tedbirlerle önlenir. Bu yüzden devlet, sosyal devlet ilkesi gereği birtakım tedbirler alır. Anayasamızın 2 nci maddesine göre Türkiye Cumhuriyeti bir hukuk devletidir. Hukuk devleti demek, bütün karar ve faaliyetlerini hukuka uygun olarak yapan devlet demektir. Bir devletin hukuk devleti sayılabilmesi için şu özelliklere sahip olması gerekir: 10

18 Hukuk devletinde, devletin yazılı bir anayasası olmalıdır. Bu anayasa, millet oyu ile kabul edilmiş olmalıdır. Bu anayasada temel hak ve hürriyetlere yer verilmelidir. Anayasa üstünlüğü kabul edilmelidir. Hukuk devletinde mahkemeler bağımsız olmalıdır. (3) Devletin Bütünlüğü, Resmî Dili, Bayrağı, Millî Marşı ve Başkenti Bir devletin var olabilmesi için bir ülke ve bu ülke üzerinde yaşayan bir milletin olması ve bunların bir bütün teşkil etmesi gerekir. Ülke ve millette çözülme olursa devlet yıkılır. Anayasamızın 3 üncü maddesi bu husus ile ilgilidir. 3 üncü madde; Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir der. Türkiye Devleti nin var olması, ancak Türkiye üzerinde yaşayan Türk milletinin kaynaşarak bölünmeden, parçalanmadan bütünlük meydana getirerek yaşaması ile mümkündür. Türkiye Devleti bir bütündür parçalanamaz. Türk milleti kaynaşmış bir insan grubudur, bölünemez. Anayasamız dilin Türkçe olduğunu açıklar. Türkiye de oturan Türk milletinin asırlardan beri konuştuğu dil Türkçedir. Türkçe ile konuşur ve birbirimizi anlarız. Sevinç ve kederlerimizi anlatırız. Dil bir milleti millet yapan ve insanlar arasında anlaşmayı sağlayan en önemli araçtır. O hâlde dilimizin özelliğini bozmadan korumamız gerekir. Konuştuğumuz Türkçe, bizim milletimizin, birlik ve beraberliğimizin simgesidir. Türk Devleti nin bir de bayrağı vardır. Bayrağımız da Anayasa ile güvence altına alınmıştır. Türk bayrağı, şekli kanunla belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Bayrak aynı zamanda bir devletin hür ve bağımsız olduğunun sembolüdür. Anayasamızın 3 üncü maddesi millî marşa da yer vermiştir. Böylece İstiklal Marşı mız güvence altına alınmıştır. Türkiye Cumhuriyeti nin başkenti Ankara şehridir. Ankara 23 Nisan 1920 de Türkiye Büyük Millet Meclisinin açılışından bugüne kadar devletimize başkentlik etmiştir. e. Yasama Yetkisi Yasama yetkisi kanun yapma yetkisi olup Anayasamızın 7 nci maddesine göre "Yasama yetkisi Türk milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez." f. Yürütme Yetkisi ve Görevi Yürütme yetkisi; devletin işlerinin kimler vasıtasıyla ne şekilde yürütüleceği konusu olup Anayasanın 8 inci maddesine göre "Yürütme yetkisi ve görevi Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından Anayasaya 11

19 ve kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir." şeklinde açıklanmıştır. g. Yargı Yetkisi Yargı yetkisi; adli kuruluşlarca yerine getirilen yargılama konusu olup Anayasanın 9 uncu maddesinde "Yargı yetkisi, Türk milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır." şeklinde açıklanmaktadır. Devletin önemli görevlerinden biri de yargı görevidir. Fertlerin devletle veya birbirleriyle olan ilişkilerinde ortaya çıkan uyuşmazlıkların çözümü yine devlete aittir. Devlet, bu uyuşmazlıkları çözümlemek üzere yargı görevini üstlenir. Uyuşmazlıklar, ilişkileri düzenleyen kanunların hükümlerine göre haklıyı haksızı ayırmakla çözülür. Bu çözüme adalet denir. Bir toplumda adalet, ancak devlet tarafından konan kanunlara göre haklıyı haksızı ayırmakla sağlanır. Devlet bunu kendi kurduğu bağımsız mahkemeler vasıtasıyla yapar. (1) Yargı Bağımsızlığı Devletin yargı görevini ancak bağımsız mahkemeler yerine getirir. Buna yargı yetkisi denir. Anayasamızın 9 uncu maddesinde Yargı yetkisi, Türk milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır. ifadesi yer almaktadır. Anayasaya göre mahkemelerin şu özelliklere sahip olması gerekir: Hâkimler görevlerinde bağımsız olmalıdır. Hâkimler, anayasa, kanun ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine göre hüküm vermelidirler. Hiçbir organ, makam, merci veya kişi mahkemelere ve hâkimlere yargı yetkisinin kullanılmasında emir veremez. Yasama, yürütme organları ile idare, mahkemeler tarafından verilen karara uymak zorundadırlar. Bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını değiştiremezler ve bunların yerine getirilmesini geciktiremezler. (2) Mahkemeler Mahkemeler tarafından verilen kararların anayasa ve kanunlara aykırı olmaması gerekir. Bu da mahkeme kararlarının da denetlenmesi ile olur. Bu nedenle mahkemeler ikiye ayrılır. Normal ve yüksek mahkemeler. Normal mahkemeler, uyuşmazlıkların çözümü ile ilgili karar verir. Bu kararlara itiraz edilirse yüksek mahkeme devreye girer. Normal mahkemelerde verilen kararın kanunlara uygunluğunu araştırır. Karar uygun değilse gerekli düzeltmeyi yaparak bir yerde normal mahkemelerin kararını denetlemiş olur. Askerî mahkemeler, sivil mahkemelerden ayrıdır. Anayasaya göre kurulmuş olan yüksek mahkemeler şunlardır: (a) Anayasa Mahkemesi, (b) Yargıtay, (c) Danıştay, 12

20 (ç) Askerî Yargıtay, (d) Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, (e) Uyuşmazlık Mahkemesi. 3. Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin Yönetim Yapısı TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLETİ NİN YÖNETİM YAPISI Merkez Yönetimi Taşra Yönetimi Yerel Yönetim a. Merkez Yönetimi TÜRKİYE CUMHURİYETİ MERKEZÎ YÖNETİM TEŞKİLATININ BAŞINDA CUMHURBAŞKANI, BAKANLAR KURULU BULUNUR. BAKANLAR KURULU, BAŞBAKAN VE BAKANLARDAN OLUŞUR. Devletin ana yönetim görevleri, merkezî yönetimi oluşturan kuruluşlar tarafından yürütülür. (1) Cumhurbaşkanı: Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin başıdır. Türkiye Cumhuriyeti ni ve milletin birliğini temsil eder. Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından yedi yıl için seçilir. Cumhurbaşkanı seçilmek için kırk yaşını doldurmuş ve yüksek öğrenim yapmış olmak gerekir. TBMM üyesi olması ya da TBMM dışından ise milletvekilli seçilme yeterliliğine sahip Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları arasından seçilir. Cumhurbaşkanlığına, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri dışından birinin aday gösterilebilmesi için Meclis üye tamsayısının en az beşte birinin yazılı olarak o kişiyi önermesi gerekir. Cumhurbaşkanı, TBMM üye tam sayısının üçte iki çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir. Cumhurbaşkanı seçilen kişinin varsa partisi ile ilişiği kesilir. Bu, tarafsız olması açısından önemlidir. Aynı kişi iki defa cumhurbaşkanı seçilemez. Cumhurbaşkanının görevleri arasında; devleti yurt içinde ve dışında temsil etmek, yasaları yayımlatmak, yasaları tekrar görüşmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisine geri göndermek, bazı yüksek memurları atamak, uluslararası anlaşmaları onaylamak ve yayımlatmak sayılabilir. 13

21 Cumhurbaşkanı yürütme organında önemli bir şahsiyettir. Sorumluluk, cumhurbaşkanı ile birlikte işlemde imzası bulunan başbakana ve ilgili bakanlara düşer. Dolayısıyla, cumhurbaşkanı, yürütmenin sorumsuz kanadını, hükûmet ise sorumlu kanadını oluşturur. Ancak hükûmetin birçok kararı, cumhurbaşkanının imzası ile geçerlilik kazanır. Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler de vardır. Genelkurmay başkanının atanması cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemlerdendir. Cumhurbaşkanının geçici olarak görevinin başında bulunmaması veya cumhurbaşkanlığının boşalması durumunda, cumhurbaşkanlığına TBMM başkanı vekillik eder. (2) Başbakan ve Bakanlar Kurulu: Bakanlar Kurulu, başbakan ve bakanlardan oluşur. Başbakan, TBMM üyeleri arasından cumhurbaşkanınca atanır. Bakanlar, başbakan tarafından seçilir. Atamaları cumhurbaşkanınca yapılır. Meclis dışından bakan ataması da yapılabilir. Bakanlar Kurulu oluşturulduktan sonra, en geç bir hafta içinde hükûmet programı TBMM de okunarak güvenoyuna sunulur. Yapılan güven oylaması sonucu hükûmet yeterli çoğunluğa ulaşarak güvenoyu alırsa görevine başlar. Başbakanın görev ve sorumlulukları Anayasa da belirtilmiştir. Başbakan Bakanlar Kurulunun başkanı olarak; bakanlıklar arasında iş birliği sağlar ve hükûmetin genel siyasetinin yürütülmesini gözetir. Başbakan ve bakanlar arasında ast - üst ilişkisi yoktur. Ancak uygulamada başbakan, hükûmetin bütün yükünü taşımakta ve bakanlar üzerinde etkisini göstermektedir. Bakanlar Kuruluna, başbakan başkanlık eder. Cumhurbaşkanı da gerekli gördüğü durumlarda Bakanlar Kuruluna başkanlık edebilir. Devletin önemli işleri, Bakanlar Kurulunda görüşülüp karara bağlanır. Bakanlar Kurulu, kararlarını oy birliği ile alır; oy çokluğu ile karar alma yolu yoktur. Başbakanlık örgütünde; başbakanlık müsteşarı ve müsteşar yardımcıları ile ana hizmet birimleri, danışma ve denetim birimleri ve yardımcı birimler vardır. (3) Bakan ve Bakanlıklar: Her bakanlığın başında bir bakan bulunur. Adları bilinen bakanlıklar dışında, devlet bakanlıkları da vardır. Bunları yöneten bakanlara devlet bakanı denir. Devlet bakanlarının, devlete ait hangi işleri yapacakları Başbakan tarafından belirlenir. Anayasamızın 113 üncü maddesi Bakanlıkların kurulması, kaldırılması, görevleri, yetkileri ve teşkilatı kanunla düzenlenir. diyerek bakanlıkların oluşum ve işleyişini açıklamıştır. Her bakan, başında bulunduğu bakanlığın en yüksek yöneticisidir. Bakanlığı temsil eder. Bakanlığın hükûmet ve yasama ile olan ilişkilerini sağlar. (4) Merkezdeki Yardımcı Kuruluşlar: Bu kuruluşlar, hükûmet ve bakanlıklara görevlerinde yardımcı olmak, görüş bildirmek üzere kurulmuştur. Bunlar; Millî Güvenlik Kurulu, Devlet Planlama Teşkilatı, Danıştay, Sayıştay ve Yargıtaydır. 14

22 (a) Millî Güvenlik Kurulu (MGK): Millî Güvenlik Kurulu, hükûmete yardımcı olan bir kuruluştur; kararların uygulanmasından hükûmet sorumludur. Millî Güvenlik Kurulu, Cumhurbaşkanının başkanlığında, Başbakan, Genelkurmay Başkanı, Millî Savunma, İçişleri, Dışişleri Bakanları, Kara, Deniz ve Hava kuvvetleri Komutanları ve Jandarma Genel Komutanından oluşur... MGK görüldüğü gibi asker ve sivillerden oluşan bir kuruluştur. Millî Güvenlik Kurulu anayasal bir kuruluştur. Anayasanın 118 inci maddesi uyarınca MGK Devletin millî güvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanması ile ilgili kararların alınması ve gerekli koordinasyonun sağlanması konusundaki görüşlerini Bakanlar Kuruluna bildirir. Kurulun, devletin varlığı ve bağımsızlığı, ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği, toplumun huzur ve güvenliğinin korunması hususunda alınmasını zorunlu gördüğü tedbirlere ait kararlar, Bakanlar Kurulunda öncelikle dikkate alınır... (b) Devlet Planlama Teşkilatı (DPT): Devlet Planlama Teşkilatı, başbakana bağlıdır. Kurumun toplantılarına gerektiğinde ilgili diğer bakanlar da katılabilir. Başbakan, bu kurumla ilgili yetkilerini bir devlet bakanı eliyle kullanabilir. DPT nin ana görevi ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınma konularının planlamasında hükûmete yardımcı olmak, danışmanlık yapmak, önerilerde bulunmak, plan ve program hazırlamak ve bunların uygulanmalarını izlemek ve koordine etmektir. (c) Danıştay: Danıştay bir Anayasa kurumudur. Bağımsız bir kuruluştur. Bir yandan en yüksek yönetsel mahkeme, diğer yandan da devletin en yüksek danışma ve inceleme organıdır. Danıştayın hükûmet ve bakanlıklarla olan ilişkileri, başbakanlık aracılığı ile yürütülür. (ç) Sayıştay: Sayıştay, Anayasa ile öngörülmüş mali bir denetim organıdır. Anayasaya göre Sayıştay, genel ve katma bütçeli kuruluşların gelir ve giderleri ile mallarını TBMM adına denetleyen, sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlayan bir kuruluştur. Sayıştayın yargı yetkisi de vardır. (d) Yargıtay: Türkiye Cumhuriyeti Anayasası na göre adliye mahkemelerince verilen karar ve hükümlerin son inceleme mercisi olan, kanunda belirtilen davalara da ilk ve son derece mahkeme olarak bakan kurumdur. Temyiz Mahkemesi olarak da bilinir. Yargıtayda hukuk, ceza, ticaret, icra ve iflas daireleri vardır. Askerî mahkemelerden çıkan kararlar ve hükümler ise Askerî Yargıtay tarafından incelenir. b.il Yönetimi VALİ İL YÖNETİM BAŞKANLARI İL İDARE KURULU Merkezî yönetim, üzerine aldığı hizmetleri, hizmetin gereklerini ekonomik ve toplumsal koşullara, ülkenin coğrafya durumuna göre 15

23 yönetmek, hizmetleri halka götürmek için taşrada örgütlenmiştir. Bu örgütler, merkezî yönetimin taşraya uzantısıdır. Genel olarak ülkeye yayılmıştır. Taşra örgütü; mülki yönetim bölümleri ve bölge kuruluşlarından oluşur. Mülki yönetim bölümleri, İl İdaresi Kanunu ile düzenlenmiştir. İl İdaresi Kanunu nda ülke, illere; iller, ilçelere; ilçeler, bucaklara ayrılmıştır. Her birimin başında, merkezî yönetimin bir görevlisi olan mülki idare amiri bulunur. Mülki yönetim bölümlerinden en kapsamlı olan il yönetimidir. İller yasa ile kurulur. İl yönetimi üç bölümden oluşur; bunlar vali, il yönetim başkanları ve İl İdare Kuruludur. İli vali yönetir. Vali; ilde devletin, hükûmetin ve ayrı ayrı her bakanlığın temsilcisidir. Devlet tüzel kişiliğini temsil eder. Vali, il sınırları içinde yasaları ve hükûmet emirlerini uygular. İl merkezî yönetimi içinde yer alan kuruluşlar arasında iş birliğini ve eş güdümü sağlar. İL YÖNETİMİ SINIRLARI İÇİNDEKİ ADALET KURULUŞLARI, ASKERÎ KURULUŞLAR VE YEREL YÖNETİM KURULUŞLARI VALİNİN YÖNETİMİ DIŞINDADIR. Vali olabilmek için yasalar ve özel nitelikler öngörülmemiştir. Hükûmet güvendiği kişileri vali olarak atayabilir. Ülkemizde vali ataması İçişleri bakanının önerisi, Bakanlar Kurulunun kararı ve cumhurbaşkanının onayı ile yapılır. Vali, idare ettiği vilayette devleti temsil eder. (1) İl Yönetim Başkanları İl müdürleri, bakanlıkların ildeki en yüksek görevlileridir. Bunlar, valinin emri altında olup görevlerinden dolayı valiye karşı sorumludurlar. Merkezle olan yazışmalarını vali kanalı ile yaparlar. İlde bulunan şube başkanları; defterdar, il jandarma komutanı, emniyet müdürü, millî eğitim müdürü, il nüfus ve vatandaşlık müdürü, sağlık il müdürü, tarım il müdürü, bayındırlık ve iskân müdürü, hukuk işleri müdürü, kültür müdürü, turizm müdürü gibi görevlilerdir. (2) İl İdare Kurulu İl İdare Kurulu, ilde valinin başkanlığında; hukuk işleri müdürü, defterdar, millî eğitim müdürü, bayındırlık ve iskân müdürü, sağlık müdürü ve tarım ve köy işleri il müdüründen oluşur. İl İdare Kurulu, yönetsel alanda valiye yardım eden bir kuruluştur. Danışma niteliğinde görevlerde bulunur. (3) İlçe Yönetimi Mülki yönetim bölümünün ikincisi ilçelerdir. İlçeler, yasa ile kurulur. İlçe yönetimi kamu hizmetlerinin halka götürülmesi ve çevredeki toplumsal, ekonomik koşulların geliştirilmesi yönünden önem taşır. 16

24 İlçeyi kaymakam yönetir. Kaymakam, görevlerini valinin yönetim ve denetimi altında yapar. Kaymakamlık bir meslek memurluğudur. Kaymakam ortak kararname ile atanır. Kaymakam olabilme koşulları yasalarla düzenlenmiştir. KAYMAKAM GÖREVLERİNİ VALİNİN YÖNETİM VE DENETİMİ ALTINDA YAPAR. Kaymakam, ilçe sınırları içinde yasaların uygulanmasından sorumludur. Kendisine bağlı yönetsel kuruluşları denetler ve bunlar arasında iş birliği sağlar. İlçe ile ilgili bütün yazışmalar kaymakam aracılığı ile yapılır. Askerî kuruluşlar ile yargı kuruluşları kaymakamın denetimi dışındadır. Kaymakam, bulunduğu ilçede devleti temsil eder. (4) İlçe Yönetim Başkanları İlçe yönetimi içinde yer alan kuruluşların başında ilçe müdürleri bulunur. Yazı işleri müdürü, emniyet amiri, jandarma komutanı, mal müdürü, millî eğitim müdürü, ilçe tarım müdürü gibi kuruluşların yöneticileri merkezin ilçede bulunan üst düzey yöneticileridir. İlçe müdürleri kendi aralarında işlerin yürütülmesinden kaymakama karşı sorumludurlar. (5) İlçe Yönetim Kurulu İlçe yönetim kurulu, kaymakamın başkanlığında ilçede bulunan yazı işleri müdürü, sağlık ocağı hekimi, millî eğitimi müdürü ve ilçe tarım müdüründen oluşur. Görevleri il yönetim kurulunun görevlerine benzemektedir. (6) Bucak Yönetimi Mülki yönetim bölümlerinin üçüncüsü bucaklardır. İl İdaresi Kanunu'na göre bucak; "coğrafya, ekonomi, güvenlik ve mahalli hizmetler bakımından aralarında ilişki bulunan kasaba ve köylerden meydana gelen bir yönetim birimi" olarak tanımlanmıştır. Bucaklar, İçişleri Bakanlığının kararı ve cumhurbaşkanının onayı ile kurulur. Gelişim gösteren bucakların ilçeye dönüştürülmesi ile bucaklar gelişememiştir. Boşalan bucak müdürlerinin yerine yenileri atanmamaktadır. Böylelikle bucaklar tasfiyeye uğramaktadır. Bucak müdürü, bucakta bulunan en büyük devlet memuru olarak bucaktaki işlerin yürütülmesinden sorumludur. Bucak müdürleri, İçişleri Bakanlığınca atanarak vali emrine verilirler. Bucak müdürleri yasaların ve hükûmet emirlerinin duyurulup uygulanmasından sorumludurlar. Bucağın güvenliğini sağlarlar. Yazışmaları bağlı olduğu kaymakamlıkla ya da valilikle yaparlar. (7) Bölgesel Örgütler Anayasanın 126 ncı maddesine göre "Kamu hizmetlerinin görülmesinde verim ve uyum sağlamak amacıyla birden çok ili içine alan 17

25 merkezî idare teşkilatı kurulabilir. Bu teşkilatın görev ve yetkileri kanunla düzenlenir." denilerek, bölgesel örgütlerin kurulması öngörülmüştür. Bölge örgütlenmesi, Bakanlar Kurulu kararı ile gerçekleştirilir. Günümüzde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının, bölge çalışma müdürlükleri vardır. Ayrıca Orman Genel Müdürlüğü, T.C. Karayolları Genel Müdürlüğü, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü gibi hizmet kuruluşları da bölgesel olarak örgütlenmişlerdir. (8) Serbest Bölgeler İlgili kanuna göre "İhracat için yatırım ve üretimi artırmak, yabancı sermaye ve teknoloji girişini hızlandırmak, ekonominin girdi ihtiyacını ucuz ve düzenli şekilde temin etmek, dış finansman ve ticaret imkânlarından daha fazla yararlanmak üzere kurulmuşlardır. Kuruluş ve işleyişleri, Serbest Bölgeler Kanunu ile düzenlenmiştir. (9) Bölge Valiliği Bölge valiliği uygulaması ülkemizde yoktur. Ancak Olağanüstü Hâl Bölge Valiliği, olağanüstü hâl süresi ile sınırlı olarak kurulmuş olup bölgedeki bütün etkinliklerin eş güdümü ile yetkilidir. OLAĞANÜSTÜ HÂL BÖLGE VALİLİĞİ OLAĞANÜSTÜ HÂL SÜRESİ İLE SINIRLIDIR. (10) Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı (GAP) Bir bölge idaresidir. GAP Bölge Kalkınma İdaresi, 1989 da Başbakanlığa bağlı olarak kurulmuştur. Kuruluşunun amacı: bölge kapsamına giren illerde; konut, sanayi, madencilik, tarım, enerji, ulaşım gibi hizmetler ile bölge temelli araştırmaların yaptırılmasıdır. Ayrıca, insan kaynaklarını çok yönlü planlama ve uygulama çalışmaları GAP idaresinin başlıca görevleri arasındadır. c. Yerel Yönetimler YEREL YÖNETİM ÖRGÜTÜ İL ÖZEL İDARESİ BELEDİYE KÖY 18

26 Yerel yönetim kuruluşları, ülkemizde yerel nitelikli birçok hizmetin görülmesini sağlayan ve demokratik yaşamın bir parçası olan kuruluşlardır. Yerel yönetim kuruluşları: İl Özel İdare, belediye ve köy yönetimi olmak üzere üçe ayrılır. (1) İl Özel İdaresi İl Özel İdaresi, taşınır ve taşınmaz malları olan belli ve sınırlı görevleri yürütmekle yükümlü bir tüzel kişilik olarak tanımlanmaktadır. İl Özel İdaresi, il yönetimi ile birlikte yasa ile kurulur. İl özel yönetiminin organları; il genel meclisi, il daimî encümeni ve validir. İl Özel İdaresi, mali gücü oranında il sınırları içinde, merkezî yönetimce yürütülen hizmetlerden; bayındırlık, eğitim, tarım, sağlık, sosyal yardım gibi hizmetlere sınırlı biçimde yardım ederek görevlerini yerine getirmeye çalışır. İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır. İlçeler adına seçilen üyelerden oluşur. Üye sayısı, il içindeki ilçe sayısı ve nüfusa göre değişir. Seçilmiş başkanı yoktur. Bu görevi vali yürütür. (2) İl Daimî Encümeni İl Özel İdaresinin ikinci karar organıdır. Encümen, beş üyeden oluşur. Encümen üyeleri, il genel meclisince kendi üyeleri arasından bir yıl için seçilir. Encümene vali veya görevlendireceği kişi başkanlık eder. Encümenin en önemli yönetsel görevi, valinin yaptığı aylık harcamaları denetlemektir. İl Özel İdaresinin başında vali bulunur. Bu durum, yerel bir kuruluş olan il özel yönetiminin özerkliğini azaltmaktadır. İl Özel İdaresinin en üst düzey yetkili memuru, İl özel İdare müdürüdür. İl Özel İdare müdürü, özel idare örgütünü vali adına yönetir. Yıllık program ve bütçeyi hazırlar. Bu hizmetlerin yürütülmesinde valiye karşı sorumludur. İl Özel İdaresi tüzel kişiliği olan bir kuruluş olduğu için kendine özgü gelir ve giderleri, yani bir bütçesi vardır. İl Özel İdaresinin ana gelir kaynağı, genel bütçeden ayrılan payla, emlak vergisinden ayrılan paylardan oluşur. Ayrıca kendine özgü gelir kaynakları da vardır. (3) Belediye Yönetimi Belediyeler, son nüfus sayımına göre nüfusu iki binden çok olan yerler ile nüfusa bakılmaksızın il ve ilçe merkezlerinde hükûmetin kararıyla kurulur. Belediyeler tüzel kişiliğe sahiptir. Belediye yönetiminin; belediye meclisi, belediye encümeni ve belediye başkanı olmak üzere üç organı vardır. Belediyelerin görevleri, Belediye Kanunu'nda belirtilmiştir. Belediyelerin görevleri arasında; imar, sosyal yardım, su, doğalgaz, ulaşım, sağlık, temizlik, bulaşıcı hastalıklarla mücadele ve kolluk alanlarında yerel nitelikli görevler sayılabilir. 19

27 (a) Belediye Meclisi: Belediyenin genel karar organıdır. O yer halkı tarafından seçilen üyelerden oluşur. Belediye meclisine, belediye başkanı, başkanlık eder. (b) Belediye Encümeni: Belediye encümeni belediye yönetiminin karar organlarından ikincisidir. Belediye başkanının başkanlığında belediye encümeninde; yazı işleri, hesap işleri, sağlık işleri, fen işleri, veteriner, teftiş kurulu müdürleri gibi yöneticiler yer alır. (c) Belediye Başkanı: Belediye tüzel kişiliğinin başı ve yürütme organı belediye başkanıdır. Belediye başkanları, doğrudan doğruya halk tarafından seçilirler. Belediye başkanı, belediye emir ve yasaklarını, meclis ve encümen kararlarını yerine getirir ve belediye tüzel kişiliğini temsil eder. Ayrıca merkezî yönetimle ilgili, yasaların ve hükûmet emirlerinin yayılmasını sağlama gibi görevleri de yerine getirir. (4) Köy Yönetimi Köy kurma yetkisi İçişleri Bakanlığındadır. Köyler 442 sayılı Köy Kanunu ile yönetilir. Köy tüzel kişiliğinin organları, muhtar, ihtiyar meclisi ve köy derneğidir. Köyü muhtar yönetir. İhtiyar meclisi, muhtara yardımcı danışma organı gibi görev yapar. İki tür üyeden oluşur. İhtiyar meclisinin doğal üyeleri, köy öğretmeni ve köy imamıdır. Seçilmiş üyeleri beş yıl için seçimle gelen kimselerdir. Bunlara aza da denir. ç. Olağanüstü Yönetim Usulleri Olağanüstü yönetim biçimleri normal yönetim biçimlerinden farklıdır. Anayasamıza göre bu usuller iki büyük grupta toplanmış olup birisi olağanüstü hâller, diğeri de sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hâlidir. (1) Olağanüstü Hâller Doğal afet ve ağır ekonomik sebeplerle olağanüstü hâl ilan edilir. Doğal afetlerin etkilediği bölgeye göre bu sınırlandırılabilir. Olağanüstü hâl ilanını gerektiren bir diğer husus da şiddet olaylarının artması ve kamu düzeninin ciddi şekilde bozulmasıdır. (2) Sıkıyönetim, Seferberlik ve Savaş Hâli Sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hâli, olağanüstü hâl ilanı ile kurulan yönetimden daha ciddi ve vahim hâllerde kurulan bir olağanüstü yönetimdir. Sıkıyönetim, askerî idarecilerin başkanlığında yürütülür. Hâlbuki olağanüstü hâl yönetimi sivil yetkililer tarafından yürütülür. Anayasamıza göre sıkıyönetim ilanını gerektiren durumlar şunlardır: (a) Anayasanın kurduğu hür ve demokratik düzeni veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik ciddi ve vahim şiddet hareketlerinin yaygınlaşması, 20