EGE KITA SAHANLIĞI UYUŞMAZLIĞI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU (ULUSLARARASI KAMU HUKUKU) ANABİLİM DALI EGE KITA SAHANLIĞI UYUŞMAZLIĞI Yüksek Lisans Tezi Hande DAĞISTANLI Ankara 2006

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU (ULUSLARARASI KAMU HUKUKU) ANABİLİM DALI EGE KITA SAHANLIĞI UYUŞMAZLIĞI Yüksek Lisans Tezi Hande DAĞISTANLI Tez Danışmanı Prof. Dr. Serap AKİPEK Ankara 2006 II

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... I KISALTMALAR... V GİRİŞ... 1 Birinci Bölüm ULUSLARARASI HUKUKTA KITA SAHANLIĞI I. GENEL OLARAK KITA SAHANLIĞI KAVRAMI... 5 II. HUKUKİ AÇIDAN KITA SAHANLIĞININ TARİHSEL GELİŞİMİ... 8 A. GENEL OLARAK... 8 B. TRUMAN BİLDİRİSİ C. LATİN AMERİKA DEVLETLERİ VE DİĞER DEVLETLERİN KITA SAHANLIĞI İLE İLGİLİ İDDİALARI D. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER HUKUK KOMİSYONU NUN ÇALIŞMALARI E CENEVRE KITA SAHANLIĞI SÖZLEŞMESİ VE SONRASINDA GÖRÜLEN DAVALAR Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi Sonrası Görülen Davalar a. Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı Davaları b. İngiltere-Fransa Kıta Sahanlığı Davası c. Tunus-Libya Kıta Sahanlığı Davası F BİRLEŞMİŞ MİLLETLER DENİZ HUKUKU SÖZLEŞMESİ VE SONRASINDA GÖRÜLEN DAVALAR I

4 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi Sonrası Görülen Davalar a. Maine Körfezi Davası b. Libya Malta Kıta Sahanlığı Davası c. Saint Pierre ve Miquelon Adaları Davası d. Greenland Jan Mayen Davası e. Eritre-Yemen Davası G. KITA SAHANLIĞININ SINIRLANDIRILMASI H. KITA SAHANLIĞININ HUKUKSAL REJİMİ İkinci Bölüm EGE KITA SAHANLIĞI UYUŞMAZLIĞININ ORTAYA ÇIKIŞI I. GENEL OLARAK EGE DENİZİ NİN KONUMU A. EGE DENİZİ NİN JEOLOJİK YAPISI B. EGE DENİZİ NİN EKONOMİK DEĞERİ C. EGE ADALARI NIN DURUMU D. BÖLGENİN JEOSTRATEJİK DEĞERİ Ege Denizi Ege Adaları a. Kuzey Ege Denizi ndeki Adalar b. Güney Ege Denizi ndeki Adalar II

5 II. EGE KITA SAHANLIĞI UYUŞMAZLIĞININ ORTAYA ÇIKIŞI VE GELİŞİMİ A. GENEL OLARAK B. YUNANİSTAN IN BİRLEŞMİŞ MİLLETLER GÜVENLİK KONSEYİ NE VE ULUSLARARASI ADALET DİVANI NA BAŞVURUSU C. ULUSLARARASI ADALET DİVANI NIN KARARI D. MART 1987 EGE KITA SAHANLIĞI BUNALIMI E. DAVOS SÜRECİ F. DAVOS SÜRECİ SONRASI TÜRK-YUNAN DİYALOĞU Üçüncü Bölüm EGE KITA SAHANLIĞI UYUŞMAZLIĞININ ESASINA İLİŞKİN TARAFLARIN GÖRÜŞLERİ I. YUNANİSTAN IN EGE KITA SAHANLIĞI SINIRLANDIRILMASININ ESASINA İLİŞKİN GÖRÜŞLERİ A. SİYASAL VE ÜLKESEL BÜTÜNLÜK İDDİASI B. ADALARIN KITA SAHANLIĞINA SAHİP OLMASI İDDİASI.154 C. TÜRKİYE İLE ADALAR ARASINDA EŞİT UZAKLIK İLKESİNİN UYGULANMASI İDDİASI III

6 II. TÜRKİYE NİN EGE KITA SAHANLIĞI SINIRLANDIRILMASININ ESASINA İLİŞKİN GÖRÜŞLERİ A. ANLAŞMANIN ESAS OLMASI GÖRÜŞÜ B. DOĞAL UZANTININ ESAS OLMASI GÖRÜŞÜ C. HAKÇA İLKELERİN UYGULANMASI D. ADALARIN ÖZEL DURUMLAR OLUŞTURMASI GÖRÜŞÜ 176 E. EGE DENİZİ NİN YARI-KAPALI DENİZ OLMASI GÖRÜŞÜ 177 F. LOZAN DENGESİ III. EGE KITA SAHANLIĞI SINIRLANDIRILMASININ ÇÖZÜM YOLLARINA İLİŞKİN TÜRKİYE VE YUNANİSTAN IN GÖRÜŞLERİ SONUÇ 190 KAYNAKÇA.195 EKLER ÖZET ABSTRACT IV

7 KISALTMALAR A.B.D. A.Ü. AB AET B.M. : Amerika Birleşik Devletleri :Ankara Üniversitesi : Avrupa Birliği : Avrupa Ekonomik Topluluğu : Birleşmiş Milletler B.M.D.H.S. : Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi bkz. C çev. der. ed. FIR G.K.R.Y. GAÖ GB haz. I.C.J. km : Bakınız : Cilt : Çeviren :Derleyen : Editör : Flight Information Region/Uçuş Bilgi Bölgesi : Güney Kıbrıs Rum Yönetimi : Güven Artırıcı Önlemler : Gümrük Birliği : Hazırlayan : İnternational Court of Justice : Kilometre V

8 km 2 M.T.A. md. NATO : Kilometre kare : Maden Tetkik Arama : Madde : North Atlantic Treaty Organization/Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü No Nos para paras PKK PASOK : Numara : Numaralar : Paragraf : Paragraflar : Kürdistan İşçi Partisi : Panellino Sosialistiko Kinima / Pan Helenik Sosyalist Parti s. : Sayfa S T.P.A.O. T.C. Tüdav U.A.D. yay.haz. v.s. :Sayı : Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı : Türkiye Cumhuriyeti : Türk Deniz Araştırmaları Vakfı : Uluslararası Adalet Divanı : Yayına hazırlayan : Vesaire VI

9 GİRİŞ Türkiye ile Yunanistan iki komşu devlet olmalarına rağmen iki ülke arasında Ege Denizi ne ilişkin Ege sorunları olarak adlandırılan birçok sorun bulunmaktadır. Bu yüzden Türkiye ile Yunanistan arasında birleştirici bir rol oynaması beklenen Ege Denizi bugün bir sorunlar denizi görünümündedir. Ege sorunları birbirinden ayrı gibi görünmesine karşın birbirleriyle ilişkili olup; 1 kıta sahanlığının sınırlandırılması, karasularının genişletilmesi, hava sahası ve FIR (Flight Information Region / Uçuş Bilgi Bölgesi) sorumlulukları, Ege Adaları nın silahsızlandırılmış statüsünün ihlali, egemenliği devredilmemiş ada adacık ve kayalıklar sorunlarını kapsamaktadır. 2 Bu çalışmanın konusu, 1973 yılında ortaya çıkan ve bugüne kadar çözülemeyen, zaman zaman Türkiye ile Yunanistan ı savaşın eşiğine getiren Ege Kıta Sahanlığı uyuşmazlığıdır. Türkiye ve Yunanistan, Ege Denizi ndeki kıta sahanlığı üzerinde hak sahipliği ve kıta sahanlığının sınırlandırılması konusunda ihtilaf halindedirler. Kıta sahanlığı konusunda Yunanistan, Ege Adaları nın Yunan ülkesinin ayrılmaz bir parçası olduğu, Yunan egemenliğinde bulunan Ege Adaları nı kıta ülkesinden ayırmadan Yunan ülkesinin bir bütün olarak ele 1 Sertaç Hami BAŞEREN, Ege Sorunları, Tüdav Yayınları No: 15, İstanbul, 2003, s Fuat AKSU, Türk-Yunan İlişkileri, İlişkilerin Yönelimi Etkileyen Faktörler Üzerine Bir İnceleme, A.Ü. Basımevi, Ankara, 2001, s

10 alınması gerektiği, adaların da kıta ülkesi ile eşit bir biçimde kıta sahanlığına sahip olduğu, Türkiye ile adalar arasında eşit uzaklık ilkesinin uygulanması gerektiği, görüşlerini öne sürmektedir. Aynı konuda Türkiye ise, Ege Kıta Sahanlığı nın anlaşma ile sınırlandırılması gerektiği, doğal uzantının esas olduğu, sınırlandırmada hakça ilkelerin uygulanması gerektiği, adaların özel durumlar oluşturduğu, Ege Denizi nin yarı-kapalı deniz olduğu ve bu konuda Lozan dengesinin korunması gerektiği görüşündedir. İki ülke, Ege Kıta Sahanlığı uyuşmazlığının çözüm yöntemi konusunda da anlaşmazlık içindedirler. Yunanistan ın resmî görüşü; Türkiye ile arasında Ege Denizi ne ilişkin mevcut tek sorun olarak kabul ettiği kıta sahanlığı sorununun Uluslararası Adalet Divanı na (U.A.D.) götürülerek çözümlenmesidir. Türkiye nin resmî görüşü ise, Ege Denizi ne ilişkin tek sorunun kıta sahanlığının sınırlandırılması olmadığı, birbirleriyle ilişkili başka sorunların da bulunduğu, sorunların bir bütün olarak ele alınması gerektiği ve çözümün öncelikle karşılıklı görüşmeler yoluyla bulunması şeklindedir. Öte yandan Türkiye, U.A.D. ye gitmeyi de reddetmemektedir. Ancak 1999 Helsinki Zirvesi nde alınan Karar ile iki ülke arasındaki Ege Denizi ne ilişkin sorunlar yeni bir boyut kazanmıştır. Yunanistan Helsinki Zirvesi Kararı yla iki ülke arasındaki sorunları, (Yunanistan a göre sadece kıta sahanlığı) Avrupa Birliği (AB) platformuna taşıyarak AB sorunu haline getirmiştir. Türkiye AB ye girme isteğiyle Helsinki Zirvesi nde alınan Kararı kabul ederek daha önceden gitmeye pek yanaşmadığı U.A.D. ye sorunların diğer barışçı yollarla çözülememesi halinde gidebileceğini beyan etmiş, üstelik Helsinki Zirvesi Kararı yla AB nin aday ülkeleri üye ülkelerle olan sınır sorunlarını tam üye 2

11 olmadan önce çözme şartına tâbi tutmasıyla Türkiye, zaman açısından da sınırlandırılmıştır. Ege Kıta Sahanlığı Uyuşmazlığı başlıklı bu tezde amaç; Ege Denizi Kıta Sahanlığı uyuşmazlığına ilişkin Türkiye ve Yunanistan ın görüşlerini ortaya koyarak, uluslararası hukuk düzenlemeleri karşısında tarafların görüşlerinin hukuki geçerliliğini belirlemektir. Üç bölümden oluşan tezin birinci bölümünde; konunun daha iyi anlaşılabilmesi için öncelikle jeolojik açıdan kıta sahanlığının tanımı yapılmış, kıta sahanlığı kavramının tarihsel gelişimi anlatılmış, böylece kıta sahanlığı ve sınırlandırılmasına ilişkin uluslararası hukukun günümüzde vardığı nokta ortaya konmak istenmiştir. Bu yapılırken kıta sahanlığı konusunda oluşan uluslararası hukuku ilk defa kodifiye eden ve hukuki bir kavram olarak kıta sahanlığının tanımını ilk kez yapan 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi ve 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (B.M.D.H.S.) incelenmiş, ayrıca konumuz olan Ege Kıta Sahanlığı Uyuşmazlığı ile benzerlik taşıdığı düşünülen davalar kronolojik sırayla anlatılmıştır. Daha sonra kıta sahanlığının sınırlandırılması ve hukuki rejimi üzerinde durulmuştur. Tezin ikinci bölümünde; uyuşmazlığa konu olan Ege Denizi nin konumu, jeolojik yapısı, ekonomik ve stratejik önemi anlatılırken Ege Adaları na ilişkin bilgi de verilmiştir. Daha sonra Türkiye ve Yunanistan için 3

12 hayati önemi olan Ege Kıta Sahanlığı uyuşmazlığının ortaya çıkışı ve tarihsel süreç içindeki gelişimi irdelenmiştir. Tezin üçüncü bölümünde ise; tarafların uyuşmazlığın esasına ve çözüm yöntemine ilişkin görüşleri ayrıntılı olarak ele alınmaya çalışılmış, ilgili Sözleşme hükümleri ile uluslararası hakem ve mahkeme kararları çerçevesinde, tarafların görüşlerinin ve dayanaklarının hukuki geçerliliği değerlendirilmiştir. 4

13 Birinci Bölüm ULUSLARARASI HUKUKTA KITA SAHANLIĞI I. GENEL OLARAK KITA SAHANLIĞI KAVRAMI Kıta sahanlığı, kıyı devletinin kara ülkesinin denizin altında doğal olarak devam eden deniz yatağı ve onun toprak altına verilen addır. 3 Hukuksal anlamda kıta sahanlığı kavramı İkinci Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkmıştır. Söz konusu kavram yer bilimin (jeoloji) belirlediği öğeler üzerine dayanmaktadır. Bu nedenle, kıta sahanlığını, hukuksal açıdan ele almadan önce, dünyamızın yer bilim açısından yapısını kısaca tanımak gerekir. 4 Dünya yer bilimsel açıdan iki değişik yer kabuğuna sahip bulunmaktadır: i. Deniz seviyesinin üstünde kalan kıtalar; ii. Deniz seviyesinden yaklaşık 5 km derinliği olan büyük okyanus tabanları. Söz konusu iki büyük oluşum yer kabuğunun yüzünü ve ikisi arasındaki sınırı, kıta sahanlığının da yer aldığı kıta kenarını (continental margin) teşkil etmektedir. Jeolojik ve jeofizik incelemeler kıtaları oluşturan yer kabuğu ile okyanusları oluşturan yer kabuğunun çok belirgin farklılıklarının olduğunu ortaya 3 Hüseyin PAZARCI, Kıta Sahanlığı Kavramı ve Ege Kıta Sahanlığı Sorunu, Aziz Köklü nün Anısına Armağan, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 535, Ankara, (1984), s Hüseyin PAZARCI, Uluslararası Hukuk Dersleri, II. Kitap, 7. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara, 2003, s. 363; Hüseyin PAZARCI, Uluslararası Hukuk, 1. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara, 2003, s

14 koymaktadır. 5 Yer kabuğunu, iç kısımdan ayıran çok belirgin Mohorovicic yüzeyine kadar dış kabuğun kalınlığı, kıtalar altında ortalama 35 km ve okyanuslar altında ortalama 6 km dir. Yer kabuğunun yaklaşık %40 ını oluşturan kıtasal kabuk daha kalın, fakat hafif granitik malzemeden; kıtasal kabuğun altında da devam eden, okyanus tabanını oluşturan okyanus kabuğu ise daha ince, fakat daha ağır bazaltik malzemeden oluşmaktadır. 6 Sözü edilen iki kütle arasında geçişi oluşturan kıta kenarları, Atlantik ve Hint Okyanus ları çevresinde Pasifik Okyanusu nu çevreleyen kıta kenarına göre genellikle daha geniştir. Toplam okyanus yüzeyinin yaklaşık %15 i kıta kenarının sualtında kalmış kısmını oluşturmaktadır. Kıta kenarı 4 bölümden meydana gelmektedir. Bunları karadan denize doğru tanımlarsak: 7 1. Deniz Seviyesi Üstündeki Kıyı Düzlüğü: Kıta kenarının deniz yüzeyi ile birleştiği yere kadar uzanan kara bölümüdür Yer Bilimsel Anlamda Kıta Sahanlığı 9 (Continental Shelf): Jeolojik anlamda kıta sahanlığı, kıyıdan sonra hemen başlayan sualtı alanıdır. Yüzeyi kilometre başına ortalama 1.7 metre dalmaktadır. Kıta sahanlığı ortalama, 135 metre derinliğe kadar inmektedir. Ancak 600 metre derinliğe kadar inen yerler de vardır. Genişliği ortalama 75 km olup, 5 Cengiz KARAKÖSE, Ege deki Deniz Sorunlarında Türk ve Yunan Görüşleri: Jeolojik Açıdan, Ege de Deniz Sorunları Semineri, A.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 552, Ankara, 1986, s PAZARCI, Uluslararası Hukuk II, s. 364; KARAKÖSE, s Şekil için bkz. Ek-1. 8 KARAKÖSE, s Yer bilimsel anlamda kıta sahanlığını, hukuki anlamda kıta sahanlığıyla karıştırmamak gerekir. Jeolojik (yer bilimsel) anlamda kıta sahanlığı, hukuki anlamda kıta sahanlığının bir bölümünü oluşturur. Başka bir deyişle, hukuki anlamda kıta sahanlığı; yer bilimsel anlamda kıta sahanlığı, kıta yamacı ve kıta yükseliminin tümünü içerir. PAZARCI, Uluslararası Hukuk II, s

15 Sibirya nın kuzeyinde olduğu gibi 700 km ye kadar da çıkabilmektedir. Kıtaların aşınması sonucu oluşan kum, çakıl, toprak ve diğer malzemelerin akarsularla denize getirildiği deltalar; dalgaların kıyıdan aşındırdığı yine kum, çakıl ve toprak malzeme ile kimyasal ve biyolojik yollarla oluşan kireç taşlarının meydana getirdiği tortul kayalar, genellikle kıta sahanlığını kaplamaktadır. Yüz milyonlarca sene süregelen bu olay sonucu, kalınlığı binlerce metreye ulaşan çökel tabakalar meydana gelmektedir. Kıta sahanlıklarını örten çökel kayalardan halen dünya petrolünün %20 si üretilmektedir. Gelişen teknolojiye bağlı olarak üretim miktarı artmaktadır Kıta Yamacı ya da Şevi (Continental Slope): Kıta kenarı ile denizin birdenbire derinleştiği bölgede yer alır. Kıta yamacının ortalama derinliği metredir. Genişliği km arasındadır. Deniz tabanının yaklaşık %8.5 ini oluşturur. Dünyadaki toplam alanı 55 milyon km 2 dir Kıta Yükselimi ya da Eşiği (Continental Rise): Kıta yamacının tabanından, okyanus tabanına doğru, çok az eğimli olan kısımda yer alır. Ortalama eğimi 0.5 derecedir. Genişliği km; derinliği ise metre arasında değişir. Toplam alanı, 25 milyon km 2 dir. 12 Kıta yükseliminin de önemli petrol potansiyeline sahip olduğu tahmin edilmektedir. Ege Denizi nde olduğu gibi yarı kapalı ve kapalı denizlerde kıta yükselimine pek 10 İbrahim KÂMİL, Türkiye ile Yunanistan Arasındaki Kıta Sahanlığı Meselesi I, Batı Trakya nın Sesi, S: 27 (Şubat 1991), s. 25; KARAKÖSE, s Aslan GÜNDÜZ, The Concept of the Continental Shelf in its Historical Evolution (With Special Emphasis On Entitlement), Marmara Üniversitesi Yayın No: 490, İstanbul, 1990, s GÜNDÜZ, The Concept, s. 6. 7

16 az rastlanmaktadır. Kıta kenarından sonra ise, okyanus tabanı başlamaktadır. 13 Bazı bölgelerde doğal anlamda hiçbir kıta sahanlığı bulunmayabildiği gibi 14 bazen kıta sahanlığı çok dar ya da tam tersine pek geniştir. 15 Adaların çevresinde de kıta sahanlığı olabilir; sığ denizlerde bütün adaların ortak sahanlığı, kıta ile birlikte bir bütün oluşturabilir. Kıta sahanlığı bazen düz ve muntazam 16 ; bazen de özellikle dağlık bölgelerde, engebeli olur. 17 II. HUKUKİ AÇIDAN KITA SAHANLIĞININ TARİHSEL GELİŞİMİ A. GENEL OLARAK İnsanlığın, karalardaki iktisadi imkânların giderek azaldığını görmesi, yeni kaynak arayışlarını hızlandırmıştır. Denizlerin de karalar gibi birçok bakımdan zengin olduğunun keşfedilmesi insanoğlunu denizlere yöneltmiştir. Deniz dibinde inci, mercan, sünger ile çok zengin mineral yataklarının bulunması, 19 uncu yüzyıldan itibaren deniz dibinde bulunan canlı - cansız zenginliklere petrol ve doğal gazın da eklenmesiyle, devletlerin deniz ve deniz dibine olan ilgileri artmıştır. 13 KARAKÖSE, s Örneğin; And Dağları Kıyıları. 15 Örneğin; Guyana Kıyıları. 16 Örneğin; Fransa ve İngiltere Sahilleri. 17 Melda SUR, Uluslararası Hukukun Esasları, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, İzmir, 2000, s

17 Gelişen teknolojinin insanoğluna, denizin ulaşılmaz kabul edilen kesimlerini dahi kontrol altına alarak işletme imkânı sunması, devletlerin denizler üzerinde hâkimiyet kurma çabalarını artırmıştır. 18 Devletlerin tek taraflı iddiaları ve eylemleri ile başlayan denizlerde hâkimiyet kurma süreci, devletlerin sayısının artması, teknolojinin gelişmesine paralel olarak deniz alanlarının araştırılması ve işletilmesi imkânlarının çoğalması ile daha karmaşık bir hale gelmiş ve hukuki düzenlemelerin yapılmasını zorunlu kılmıştır. İlk olarak karasuları sınırlandırılmasıyla başlayan üç, dört, altı mil ya da top menzili gibi mesafe ölçüleri ile şekillenerek iki yüzyıla yakın bir süre devam eden tartışmalar daha sonra kıta sahanlığı ve münhasır ekonomik bölge gibi kavramları da içine alarak genişlemiştir. 19 Kıta sahanlığı kavramı, tarihsel gelişimi içinde incelendiğinde, Truman Bildirisi nden önce de, bazı devletlerin kıta sahanlığı üzerinde hak iddia ettikleri görülmüştür. Kıta sahanlığı üzerindeki iddialar 1900 lerin başlarına kadar uzanmaktadır. Portekiz, 9 Kasım 1910 tarihli Kararname ile kıta sahanlığında 100 kulacı aşmayan derinliklerde, deniz dibini tarayarak balık avlamanın balıkların hem gıda sahasını, hem de balık yuvalarını yok etmekte olduğu, böylece yeri doldurulmaz bir servet kaybına sebep olduğu gerekçesiyle; 100 kulaçtan az derin yerlerde ve sahilden üç milden uzaklıkta 18 Mehmet GÖNLÜBOL, Konunun Takdimi, Ege de Deniz Sorunları Semineri, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 552, Ankara, 1986, s Enver BOZKURT M.Akif KÜTÜKÇÜ Yasin POYRAZ, Devletler Hukuku, Gözden Geçirilmiş Üçüncü Baskı, Nobel Yayınları, Ankara, 2003, s

18 bu yöntemle avlanmayı yasaklamıştır. 20 Portekiz in 1910 tarihli Kararnamesi ile, ilk kez kıta sahanlığı üzerinde balıkçılık düzenlenmeye çalışılmış ve ulusal yetki, karasularının dışındaki bir alana genişletilmiştir. 21 Daha sonraları kıta sahanlığı meselesi balıkçılıkla ilgili olarak, çeşitli konferanslarda ele alınmaya başlanmıştır. Kıta sahanlığının balık bakımından en zengin bölge olduğunu saptayan İspanyol oseanograf Odon de Buen, 1916 yılında Madrid te toplanan İspanya Ulusal Balıkçılık Kongresi nde karasularının bütün kıta sahanlığını kapsayacak şekilde genişletilmesi gerektiğini ileri sürmüştür yılında Arjantin li denizci Segundo R. Storni de aynı görüşü öne sürmüş; 1927 yılında ise, Lizbon Üniversitesi profesörlerinden Magelhaes Milletler Cemiyeti ne verdiği raporda; Arjantin li uluslararası hukuk profesörü Suarez, San Paulo Konferansı nda; hem balıkların korunması hem de gelişen deniz sanayinin ihtiyaçları açısından faydalı olacağı gerekçeleriyle karasularının bütün kıta sahanlığı boyunca genişletilmesi görüşünü benimsemişlerdir. 22 İkinci Dünya Savaşı nın başlarında Amerika Devletleri Teşkilatı nın 21 üyesi tarafından yayınlanan, 3 Ekim 1939 tarihli Panama Bildirisi nde bu devletler, İkinci Dünya Savaşı nda tarafsız kaldıkları süre zarfında, kıtanın 20 Kıta Sahanlığı ve Sorunları, Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları, İstanbul, 1974, s GÜNDÜZ, The Concept, s Edip F. ÇELİK, Milletlerarası Hukuk, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1987, s. 221; D.P.O CONNELL, The International Law of the Sea, Clarendon Press, Oxford, 1982, s ; KÂMİL, Türkiye ile I, s

19 savunmasını sağlamak amacıyla, genişliği , yer yer 1200 millik mesafeye kadar açık denizde, güvenlik bölgeleri ilan etmişlerdir. 23 Deniz altı doğal kaynakları bakımından kıta sahanlığını, uluslararası uygulamanın konusu haline getiren ilk girişim ve ilk uluslararası belge, İngiltere ile Venezüella arasında 26 Şubat 1942 de imzalanan Paria Körfezi nin deniz altı sahaları ile ilgili olan Paria Körfezi Antlaşması dır. Paria Körfezi, İngiliz sömürgesi Trinitad ile Venezüella arasında bulunan ve genişliği 70, uzunluğu 30 mil olan, derinliği ise 200 metreden az bir kıta sahanlığı teşkil eden ve petrol bölgesi olduğu tahmin edilen bir körfezdir. 24 Paria Körfezi Antlaşması ile; İngiltere ve Venezuella, Paria Körfezi ni bölüşmüşler ve böylece kıta sahanlığının işletilmesi iki devlet arasında paylaşılmıştır. Böylelikle o tarihe kadar sadece, balıkçılık bakımından ele alınmış olan kıta sahanlığı sorunu deniz altı madenciliği ile ilgili olarak da ortaya çıkmıştır. Paria Körfezi Antlaşması iki taraflı olması nedeniyle yalnız bu devletleri bağlamaktadır. 25 Paria Körfezi Antlaşması ndan sonra, kıta sahanlığı sorununda sadece balıkçılık yönünü düşünen ülkeler dikkatlerini petrole çevirmişler ve kendi bölgelerinde de bu stratejik hammaddenin var olabileceği ihtimalini düşünmeye başlamışlardır. Bu sebeple Paria Körfezi 23 Sevin TOLUNER, Milletlerarası Hukuk Dersleri Devletin Yetkisi Yer ve Kişiler Bakımından Çevresi ve Niteliği, Gözden Geçirilmiş Dördüncü Bası dan Tıpkı Beşinci Bası, Beta Yayınları, İstanbul, 1996, s Seha L. MERAY, Devletler Hukukuna Giriş, C: I. A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1959, s. 466; Richard YOUNG, Recent Developments with Respect to the Continental Shelf, The American Journal of International Law, Volume: 42, No: 4 (October 1948), s GÜNDÜZ, The Concept, s

20 Antlaşması, kıta sahanlığının işgaline ilişkin olmasına rağmen, diğer devletlerden tepki görmemiştir. 26 B. TRUMAN BİLDİRİSİ Amerika Birleşik Devletleri (A.B.D.) Başkanı Harry S. Truman, 28 Eylül 1945 te iki bildiri yayınlamıştır. Bu bildirilerden ilki, kıta sahanlığının yer altı ve deniz yatağı doğal kaynakları ile, ikincisi ise, açık denizin bazı bölgelerinde sahil balıkçılığı ile ilgilidir. 27 Kıta sahanlığının uygulanan hukuk kavramı olarak ortaya çıkması, Truman ın ilk bildirisiyle olmuştur. 28 Yeni kaynakların araştırılması, uygun bir biçimde işletilmesi ve korunması gereği nedeniyle, A.B.D. kıyılarına bitişik olan ve açık deniz altında yer alan kıta sahanlığını oluşturan deniz yatağı ile onun toprak altı alanlarının doğal kaynaklarının, A.B.D. ye ait olup, onun yetki ve kontrolüne tâbi olduğu hususunun duyurulduğu Bildiri de, kıta sahanlığında kıyı devletine inhisari haklar tanınması zorunluluğu bugün de geçerli kalan şu gerekçelere dayanılarak doğrulanmak istenmiştir Devletin deniz yatağı ve altındaki doğal kaynakları işletebilmesi ve bu kaynakların korunması, kıyıdan işbirliği yapılması ve önlem alınmasını gerektirir; 26 Kıta Sahanlığı ve Sorunları, s. 6; KÂMİL, Türkiye ile I, s MERAY, s. 467; ÇELİK, s PAZARCI, Uluslararası, s. 278; Truman Bildirisi metni için bkz. Aslan GÜNDÜZ, Milletlerarası Hukuk Temel Belgeler Örnek Kararlar, 5. Bası, Beta Yayınları, İstanbul, 2003, s TOLUNER, Milletlerarası, s

21 - Kendini koruma kaygısı, kıyı devletini, kıyıların ötesinde, bu kaynakların işletilmesi için yapılması gerekli olan faaliyetleri yakından izlemek zorunda bırakmaktadır; - Kıta sahanlığı olarak tarif edilen alandaki kaynaklar, çok kez ülkesindeki damar veya birikintilerin denize doğru bir uzantısını oluşturur. - Kıta sahanlığı, sahildar devletin kara ülkesinin bir uzantısıdır ve bu nedenle doğal olarak ona aittir. 30 Bildiri, ayrıca komşu devletlerle kıta sahanlığının sınırlandırılması gerekiyorsa sınırlandırmanın hakça ilkelere göre yapılacağını vurgulamaktadır. Bu arada, kıta sahanlığı üzerinde yer alan açık denizin rejiminde herhangi bir değişiklik olmayacağı da ilan edilmektedir. 31 Truman ın Bildirisi ne konu olan kıta sahanlığının yüzeyi mil kareden fazladır. Amerikan kıta sahanlığının genişliği Atlantik te mil, Pasifik te 150 mil arasındadır. 32 Truman Bildirisi nin sözünü etmediği temel sorunlardan olan, bir kıyı devletinin kıta sahanlığı alanının nereye kadar uzanacağı konusundaki açıklama ise, Bildiri ye ilişkin olarak A.B.D. Hükümeti nce yapılan basın 30 Sertaç Hami BAŞEREN, Kıta Sahanlığı: Doğal Uzantı ve Mesafe İlkesi İlişkileri, Dış Politika Dergisi, C: VI, S: 1 (Nisan 1995), s PAZARCI, Uluslararası Hukuk II, s. 365; PAZARCI, Kıta Sahanlığı Kavramı, s MERAY, s

22 bildirisinde yer almaktadır. Söz konusu basın bildirisine göre, kıta sahanlığı, deniz yatağının 100 kulaç (200 metre) derinliğine kadar olan bölgeyi kapsayabilecektir. 33 C. LATİN AMERİKA DEVLETLERİ VE DİĞER DEVLETLERİN KITA SAHANLIĞI İLE İLGİLİ İDDİALARI Truman Bildirisi nin hemen arkasından başlayarak birçok devletin, kendi kıta sahanlıkları üzerinde, çeşitli haklar ve yetkiler öne sürdükleri gözlenmektedir. 34 Latin Amerika Devletleri iddialarını ya anayasalarında değişikler yaparak ya da kanunlar, kararnameler ve bildiriler şeklinde tek taraflı tasarruflarla açıklamışlardır. Hemen hepsi, iddialarına dayanak olarak şu sebepleri öne sürmüşlerdir: i. Coğrafi, morfolojik ve jeolojik bakımlardan kıta sahanlığı kıtaya, dolayısıyla ülkeye bağlıdır; ii. Kıta sahanlığında zengin doğal kaynaklar bulunmaktadır; bunlar üzerinde ilgili sahildar devletin hakları vardır; iii. Açık denizlerdeki balık kaynaklarını korumak, sahildar devlet için hayati bir önemi haizdir; 33 PAZARCI, Uluslararası Hukuk II, s. 365; PAZARCI, Kıta Sahanlığı Kavramı, s PAZARCI, Uluslararası, s

23 iv. Diğer devletler de bu şekilde hareket etmektedir ve böylece bir devletler hukuku kuralı oluşmuş bulunmaktadır; v. Bu çeşit iddialarda bulunmak ve bu çeşit tedbirler almak devletin görevlerindendir. 35 Meksika, 29 Ekim 1945 tarihli Kararname ile; kıta sahanlığı üzerinde yetkileri olduğunu ve balıkçılık muhafaza bölgelerinde denetim ve işletme haklarını kullanacağını ilan etmiştir. Esasen bütün Latin Amerika Devletleri arasında kıta sahanlığından ne anladığını (200 metre derinlik kıstası) bildiren de sadece Meksika dır. Panama, 1 Mart 1946 tarihli Anayasa ile; kara ülkesindeki yetkilerinin, kıta sahanlığı ve bunun üzerindeki suları da kapsadığını belirtmiştir. Arjantin, 11 Ekim 1946 tarihli Kararname ile; kıta sahanlığı olarak adlandırılan deniz altı platformunun anakara parçası ile bir bütün halinde olduğunu ilan etmiştir. Şili, 23 Haziran 1947 tarihli Başkanlık Bildirisi ile; Peru, 1 Ağustos 1947 tarihli Kararname ile; kıta sahanlıkları üzerinde tam yetkilerini ilan etmişler; 200 mil genişlik olarak tespit ettikleri sahillerine bitişik açık deniz parçaları üzerinde de hâkimiyetlerini açıklamışlardır. Böylece karasularını 200 mile kadar genişletmiş olmaktadırlar. 35 MERAY, s

24 Guatemala, 30 Ağustos 1949 tarihli Kanun ile; devletin sahillerine bitişik kıta sahanlığı üzerinde, devredilmez hakkı olduğunu kabul etmiştir. Kosta Rİka, 7 Kasım 1949 tarihli Kanun ile; derinliği ne olursa olsun, sahillerinden itibaren 200 mil mesafe dahilindeki suların ve sualtı zenginliklerinin kendisine ait olduğunu kabul etmiştir. Honduras, 28 Ocak 1950 tarihli Kararname ile; kıta sahanlığı ve bunu örten sular üzerinde, devletin egemen olduğunu ilan etmiştir. Nikaragua, 1950 tarihli Anayasa ile; Ekvador, 1950 tarihli Kararname ile ve El Salvador, 7 Eylül 1950 tarihli Anayasa değişikliği ile kıta sahanlıklarını ülkelerine dahil etmişlerdir. Brezilya, 8 Kasım 1950 tarihli Kararname ile, kıta sahanlığının, Brezilya ülkesinin devamı niteliğinde olduğunu ilan etmiştir. 36 Görüldüğü gibi, Latin Amerika ülkelerinin hemen hemen tamamı, karasuları üzerinde sahip oldukları hakları açık deniz üzerinde, yani kıta sahanlığında da devam ettirmek istemişlerdir. Açıkça kıta sahanlığında tam egemenlik hakkını savunmuşlardır. Bazı devletler ise; kıta sahanlığı ile birlikte bunu kaplayan suları, bazıları da kıta sahanlığıyla ilgili olsun veya olmasın kendilerinin belirlediği saha içinde kalan suları egemenlikleri altına almak arzularını göstermişlerdir GÜNDÜZ, The Concept, s ; YOUNG, s MERAY, s

25 Latin Amerika ülkelerinin aşırı talepleri, diğer birçok devletin de kıta sahanlığı konusunda haklar ileri sürmelerine sebep olmuştur. Bu devletlerden; Suudi Arabistan, 28 Mayıs 1949 tarihli Krallık Bildirisi ile, kıta sahanlığı terimini kullanmadan Basra Körfezi nin, deniz altı sahalarında egemenlik iddiasında bulunmuştur. Bahreyn, Katar, Abu Dabi, Kuveyt de, Suudi Arabistan ile aynı yönde iddialarda bulunmuşlardır. Filipinler, 1949 tarihli Petrol Kanunu ile kıta sahanlığında bulunacak petrol kaynakları üzerinde, devlet mülkiyetini kabul etmiştir. Pakistan, 9 Mart 1950 tarihli Bildiri ile, sahilleri boyunca, 100 kulaç derinliğe kadar açık deniz yatağının, Pakistan ülkesine dahil olduğunu ilan etmiştir. İsrail, 3 Ağustos 1952 tarihli Bildiri ile sahillerine bitişik ve karasuları dışındaki deniz altı bölgelerinin, deniz yatağı ve yer altının da ülkesine dahil olacağını ilan etmiştir. Avusturalya da, 10 Eylül 1953 tarihinde yayınladığı iki Bildiri ile, Avustralya ve Yeni Gine kıta sahanlıkları üzerinde, egemenliğini ilan etmiştir. Ayrıca iki devlet, İzlanda ve Güney Kore, sahillerine yakın açık denizlerde balık avcılığıyla ilgili yetkiler iddia etmişlerdir. İzlanda, kıta sahanlığının sınırları içinde, balık muhafaza sahaları tesis etmeyi ve bu sahalar içinde gerekli tedbirleri alma yetkisini, 5 Nisan 1948 tarihli Kıta Sahanlığındaki Balık Kaynaklarının Bilimsel Korunması Hakkındaki Kanun ile kabul etmiştir. Güney Kore ise, 18 Ocak 1952 tarihli Bildiri ile, Kore sahillerine bitişik denizler üzerinde, buradaki doğal kaynakları muhafaza etmek ve işletme amacıyla, egemenliğini ilan ettiği gibi, Syngman Rhee Hattı 17

26 adını verdiği hat içine yabancı balıkçıların girerek, avlanmalarını yasak etmiştir. 38 A.B.D. bu gelişmeler karşısında endişelenerek, gönderdiği çeşitli notalarda bu uygulamalarla, devlet egemenliğinin karasuları dışında da kullanılmak istendiğini, bunun uluslararası hukuk prensiplerine aykırı bir durum oluşturduğunu ve A.B.D. nin, üç millik karasuları dışındaki egemenlik hakkı iddialarını kabul etmeyeceğini bildirmiştir. 39 ÇALIŞMALARI D. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER HUKUK KOMİSYONU NUN Devletlerin kıta sahanlığı konusundaki farklı anlayış ve uygulamalarının yarattığı sorunlar, kıta sahanlığı konusunda uluslararası alanda ortak bir anlayış geliştirme ihtiyacını doğurmuş, böylece bu konu ile ilgili olarak Birleşmiş Milletler (B.M.) bünyesinde bir Hukuk Komisyonu oluşturulmuştur. Komisyon, kıta sahanlığı üzerinde bilhassa, 1951 ve 1953 toplantılarında durmuştur. Birleşmiş Milletler Hukuk Komisyonu nun 1951 toplantısında tartışılan tasarının 1 inci maddesinde, kıta sahanlığı şöyle tanımlanmıştır: Kıta sahanlığı terimi, kıyılara bitişik, fakat karasuları bölgesinin dışında, üzerindeki suların derinliğinin, doğal kaynakların işletilmesine olanak verdiği noktaya kadar uzanan, deniz yatağı ve deniz altı bölgelerinin toprak altını belirtir. Tanımlamadan anlaşılacağı üzere Komisyon, 200 metre derinliği sınır olarak kabul etmemiştir. Ayrıca bu 38 GÜNDÜZ, The Concept, s United Nations, Laws and Regulations on the Regime of the High Seas, Volume:II, 1951, s

27 tanımlama, suların derinliği nedeniyle doğal kaynakların işletilmesine teknik bakımdan olanak bulunmayan bölgeleri, kıta sahanlığının dışında bırakmıştır. Komisyon, birinci tasarı hakkında devletlerin görüşlerini aldıktan sonra ikinci tasarı kaleme alınmıştır Tasarısı nın 1 inci maddesinde ise, kıta sahanlığı teriminden sahillere bitişik fakat karasuları bölgesi dışında kalan ve 200 metre derinliğe kadar uzanan deniz altı bölgelerinin deniz yatağı ve yer altı anlaşılmaktadır. Bu maddeye göre; Komisyon, işletilebilme ölçütünü bırakarak, 200 metre derinliği kabul etmektedir. Çünkü Komisyon, devletlerin değişik sınırlar kabul etmelerinin güçlükler doğuracağını düşünmüştür yılında, Komisyon, konuyla ilgili maddeyi bir kez daha değiştirmiştir. Komisyon un, 1956 tarihinde hazırladığı nihai tasarıda, kıta sahanlığına ilişkin maddeler, arasındaydı. Söz konusu Tasarı nın 67 nci maddesinde kıta sahanlığı terimi, sahillere bitişik fakat karasuları bölgesinin dışında kalan ve 200 metreye (100 kulaç) kadar derinliği olan, deniz altı bölgelerinin deniz yatağı ile toprak altını veya bu derinlikten sonra, üstündeki sular derinliğinin adı geçen bölgelerin doğal kaynaklarının işletilmesine olanak veren yeri ifade etmek üzere kullanılır. şeklinde 40 İlhan LÜTEM, Devletler Hukuku Dersleri, İkinci Kitap, Gözden Geçirilmiş İlaveli İkinci Baskı, Balkanoğlu Matbaacılık, Ankara, 1960, s ; ÇELİK, s

28 tanımlanmıştır. Böylece Komisyon, 200 metre derinlik ve işletilebilir derinlik ölçütleriyle kıta sahanlığını, formüle etmiştir. 41 Komisyon un hazırladığı 1951 ve 1953 tarihli tasarıların 2 nci ve 1956 tarihli tasarının 68 inci maddeleri ile; sahildar devletin, doğal kaynakların araştırılması ve işletilmesi amacıyla, kıta sahanlığı üzerinde egemen haklar kullanma yetkisi olduğu belirtilmiş, 1951 ve 1953 tarihli Tasarılar ın 3 üncü ve 1956 tarihli Tasarı nın 69 uncu maddesinde; sahildar devletin kıta sahanlığı üzerindeki haklarının, ne kıta sahanlığı üstündeki suların açık deniz rejimine, ne de söz konusu sular üzerindeki hava sahası rejimine halel getireceği ifade edilmiştir tarihli Tasarı nın 72 nci maddesinde; kıta sahanlığı sınırlandırılmasında uygulanacak usul düzenlenmiştir. Sözü edilen maddeye göre; I. Aynı kıta sahanlığının sahilleri karşı karşıya bulunan iki veya daha çok devletin ülkesine bitişik olması halinde kıta sahanlığının sınırı, bu devletler arasında anlaşma ile tespit edilir. Böyle bir anlaşmaya varılamadığı takdirde ve özel şartlar başka bir sınır hattı kabulünü haklı göstermiyorsa, devletlerden her birinin karasularının genişliğinin ölçüldüğü esas hatlardan bütün noktaları eşit mesafede bulunan orta hat sınırı teşkil edecektir. II. Aynı kıta sahanlığının hem sınır iki devletin ülkesine bitişik olması halinde kıta sahanlığının sınırı bu devletler arasında anlaşma ile tespit edilir. Böyle bir anlaşmaya varılamadığı takdirde ve özel şartlar başka bir sınır hattı kabulünü haklı göstermiyorsa, sınır iki devletten her birinin karasularının genişliğini ölçmede başlangıç olarak kabul edilen 41 LÜTEM, Devletler II, s. 151, ÇELİK, s

29 esas hatlardan eşit mesafede bulunma prensibinin uygulanması ile tespit edilecektir. 42 Komisyon un, yılları arasında yaptığı çalışmalar sonucu 73 madde içeren bir antlaşma taslağı ortaya çıkmıştır. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, Komisyon raporunu 21 Şubat 1957 tarih ve 1105 (XI) sayılı Kararı ile kabul ederek, bu konuda bir uluslararası konferans toplanmasına karar vermiştir. Birinci Deniz Hukuku Konferansı olarak anılan Konferans, 24 Şubat Nisan 1958 tarihleri arasında Cenevre de toplanmıştır. 43 E CENEVRE KITA SAHANLIĞI SÖZLEŞMESİ VE SONRASINDA GÖRÜLEN DAVALAR Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi Cenevre de yukarıda belirtilen tarihler arasında toplanan Deniz Hukuku Konferansı, Birleşmiş Milletler Antlaşması nın 13 üncü maddesinin 1 inci fıkrasının a bendine 44 göre; devletler hukukunun tedrici gelişmesi ile tedvinini sağlamak amacıyla toplanan uluslararası konferansların ilkidir. 45 Konferans a Birleşmiş Milletler Örgütü üyesi olan bütün devletler ve Örgüt e üye olmayan bazı diğer devletler davet edilmişlerdir. Toplantıya fiilen katılan 42 İlhan LÜTEM, Deniz Hukukunda Gelişmeler Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Konferansı, A.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları No: 137, Ankara, 1959, s PAZARCI, Uluslararası II, s Birleşmiş Milletler Antlaşması metni için bkz. GÜNDÜZ, Milletlerarası, s Ömer İlhan AKİPEK, Devletler Hukuku Başlangıç Birinci Kitap, İstiklal Matbaası, Ankara, 1963, s. 85; Bazı yazarlar bu alandaki konferansların ilki olarak La Haye Konferansı nı kabul etmektedir. İlhan LÜTEM, Devletler Hukuku Dersleri, Birinci Kitap, Gözden Geçirilmiş ilaveli İkinci Baskı, Balkanoğlu Matbaacılık, Ankara, 1959, s

30 devletlerin sayısı önce 87 iken, Konferans sırasında Mısır ve Suriye nin birleşmesi sonucunda bu rakam 86 ya inmiştir. 46 Konferans çalışmalarına, Komisyon un hazırlamış olduğu 73 madde içeren antlaşma taslağı temel teşkil etmiştir. Konferans, beş komisyon halinde çalışmalarına başlamıştır. Birinci Komisyon, karasuları rejimi; İkinci Komisyon, açık deniz umumi rejimi; Üçüncü Komisyon, açık denizlerde balıkçılık ve denizin canlı kaynaklarının korunması; Dördüncü Komisyon, kıta sahanlığı ve Beşinci Komisyon ise, denize çıkışı olmayan devletleri ilgilendiren sorunlar hakkında çalışmak üzere oluşturulmuştur Şubat Nisan 1958 tarihleri arasında Cenevre de toplanan Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Konferansı sonunda; dört Sözleşme, bir Protokol 48 ve çeşitli konularda dokuz karar 49 kabul edilmiştir. Bu sözleşmelerden; Karasuları ve Bitişik Bölge Sözleşmesi 10 Eylül 1964, Açık Deniz Sözleşmesi 30 Eylül 1962, Balıkçılık ve Açık Denizin Canlı Kaynaklarının Korunması Hakkında Sözleşme 20 Mart 1966, Kıta Sahanlığı Sözleşmesi 10 Haziran 1964 tarihlerinde yürürlüğe girmiştir. 50 Anılan 46 AKİPEK, s. 85; LÜTEM, Devletler I, s AKİPEK, s.86; LÜTEM, Devletler I, s Uyuşmazlıkların Mecburi Surette Halline Dair İmzalanması İhtiyari Protokol. 49 Dokuz Karar: 1. Açık Denizde Nükleer Tecrübeler, 2. Açık Denizin Radyoaktif Maddelerle Kirletilmesi, 3. Balıkçılık Kaynaklarının Muhafazasına Dair Uluslararası Sözleşmeler, 4. Muhafaza Tedbirlerinde İşbirliği, 5. Denizin Canlı Kaynaklarının Öldürülmesinde İnsani Metotların Kullanılması, 6. Sahil Balıkçılığını İlgilendiren Hususi Durumlar, 7. Tarihi Sular Rejimi, 8. Birleşmiş Milletler İkinci Deniz Hukuku Konferansı nın Davet Edilmesi, 9. Devletler Hukuku Komisyonu na Teşekkür. AKİPEK, s Aydoğan ÖZMAN, Deniz Hukukunda Yeni Gelişmeler, Ege de Deniz Sorunları Semineri, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 552, Ankara, 1986, s

31 sözleşmeler, deniz hukuku ile ilgili hukuku evrensel planda ilk defa tedvin ve formüle eden sözleşmelerdir maddeden oluşan ve Türkiye nin taraf olmadığı Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi nde hukuki bir kavram olarak kıta sahanlığının tanımı ilk kez yapılmıştır. Kıta Sahanlığı Sözleşmesi nin 1 inci maddesinde kıta sahanlığı; a. Kıyıya bitişik, fakat karasuları sahasının dışında 200 metre derinliğe kadar olan sualtı alanlarının deniz yatağını ve toprak altını veya o derinliğin ötesinde, üsteki suların derinliğinin zikredilen alanların doğal kaynaklarını işletmeye imkân tanıdığı yere kadar uzanan yerleri, b. Adaların kıyılarına bitişik olan benzeri sualtı alanlarının deniz yatağı ve toprak altını ifade etmek üzere kullanılmıştır. 53 biçiminde tanımlanmıştır. Sözleşme ye göre; bir kıyı devletinin kıta sahanlığının dış sınırı, birbirinden farklı iki ayrı ölçüte göre saptanabilecektir: metre derinlik; metre derinlikten sonra, eğer bu bölge işletmeye olanak verirse, işletilebilme GÜNDÜZ, Milletlerarası, s GÜNDÜZ, Milletlerarası, s Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi metni için bkz. GÜNDÜZ, Milletlerarası, s PAZARCI, Kıta Sahanlığı Kavramı, s. 398; İkinci ölçüt, teknolojik gelişmeler nedeniyle değişebilecek bir ölçüttür. İkinci ölçüt sınırlanmaksızın kabul edilirse, yakın gelecekte, bütün açık denizlerin sualtı alanlarının, orta hatta kadar, devletler arasında paylaştırılması ve devletlerin bu alanlarda inhisari haklar ileri sürmeleri yolu açık olacaktır. Karasularının ötesindeki deniz dibi kaynakları üzerinde bu tür aşırı iddiaların önlenmesi amacıyla doktrinde, ikinci ölçüte sınırlı bir anlam vermek için değişik yorumlar yapılmıştır. Buna göre, Sözleşme de deniz dibi kaynakları üzerinde inhisari yetkilerin kullanılabileceği alanların sınırsız olması, hiçbir zaman düşünülmediğinden, işletilebilme ölçütünün maddede yer alan diğer deyimlerin ışığı altında yorumlanması gerekir. TOLUNER, Milletlerarası, s

32 Söz konusu iki ölçütün birlikte kabulü ile, kıta sahanlığı kavramının jeolojik anlamından sapılmıştır. Çünkü kıta sahanlığı, jeolojik bakımdan genellikle 200 metre derinlikte son bulur. Bu çözüm, bir yandan, derinliği hiçbir yerde 200 metreye ulaşmayan bazı sığ sualtı bölgelerinde kıyı devletinin haklarının saklı tutulması; öte yandan, geniş bir kıta sahanlığı bölgesi bulunmayan, deniz dibinin birdenbire büyük derinliklere ulaştığı kıyılara sahip devletlerle doğal olarak böyle bir bölgeye sahip devletler arasında eşitlik sağlamak için kabul edilmiştir. 55 Sözleşme nin 1 inci maddesinin b fıkrasında; adaların da ilke olarak kıta sahanlığına sahip olduğu ve adalara ait kıta sahanlığının saptanmasında da aynı esaslara başvurulacağı belirtilmiştir. Sözleşme nin 2 nci maddesi, kıta sahanlığı kavramı çerçevesinde kıyı devletinin sahip olduğu haklar ve yetkilerin niteliği konusunda ışık tutmaktadır. Anılan maddeye göre; bu haklar ve yetkilerin münhasır olarak kıyı devletine ait olduğu ve kıyı devletinin bunlara sahip olması için herhangi bir uygulama ya da ilan etmeye gerek olmadığı kabul edilmektedir. 56 Sözleşme nin 3 üncü maddesinde; kıyı devletine kıta sahanlığı üzerinde tanınan hakların, kıta sahanlığı üzerindeki su alanının ve onun üstünde yer alan hava sahasının rejimini etkileyemeyeceği, Sözleşme nin 4 üncü maddesinde; kıyı devletinin kıta sahanlığı üzerinde deniz altı kablo ve petrol borularının döşenmesini ve bakımını engelleyemeyeceği, ancak kıyı 55 GÜNDÜZ, The Concept, s. 60; TOLUNER, Milletlerarası, s PAZARCI, Kıta Sahanlığı Kavramı, s. 398; PAZARCI, Uluslararası Hukuk II, s

33 devletinin kıta sahanlığında araştırma yapması ve doğal kaynakların işletilmesi için makul tedbirleri almak hakkının saklı olduğu düzenlenmiştir. Sözleşme nin 5 inci maddesinde; kıta sahanlığında araştırmaların yapılması, bu araştırmaların denizin biyolojik varlığına zarar vermeyecek şekilde düzenlenmesi, araştırmaların yapılması için gerekli araç ve tesislerin kurulması, bakımı, korunması ve tesislerin etrafında kurulacak olan güvenlik bölgelerinin uluslararası deniz trafiğini aksatmayacak şekilde düzenlenmesi, kıta sahanlığı üzerinde tamamen bilimsel araştırmalara kıyı devletinin izin vermesinin zorunlu olduğu ve isterse kendisinin de sözü edilen araştırmalara katılabileceği düzenlenmiştir. Sözleşme nin 6 ncı maddesinde; komşu sahildar devletler arasındaki kıta sahanlığının sınırlandırılması ve sınırlandırma konusunda çıkabilecek uyuşmazlıkların nasıl çözümleneceği düzenlenmiştir. Sözleşme nin 7 nci maddesi; kıyı devletinin deniz altı tünelleri açma hakkına, 8-14 üncü maddeleri ise, Sözleşme ye katılmaya, çekince koymaya, Sözleşme nin onaylanmasına, yürürlüğe girmesine ve gözden geçirilmesine ilişkindir. 57 Birinci Deniz Hukuku Konferansı nda; özellikle karasularının genişliği ve balıkçılığa ilişkin bazı konularda sorunların çözüme kavuşturulamaması üzerine, Konferans ın bizzat kendisi, 27 Nisan 1958 tarihli Kararı ile, yeni bir konferans toplanmasını önermiştir. B.M. Genel Kurulu 10 Aralık 1958 tarihli 57 ÇELİK, s

34 Kararı ile, Konferans ın almış olduğu kararı teyit etmiştir. B.M. İkinci Deniz Hukuku Konferansı Cenevre de toplanarak, 16 Mart Nisan 1960 tarihleri arasında çalışmalarını yürütmüştür. Konferans herhangi bir antlaşma metni oluşturmadan dağılmıştır. 58 Davalar Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi Sonrası Görülen a. Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı Davaları 59 Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı uyuşmazlığı, Federal Almanya, Hollanda ve Danimarka arasındadır. 60 Uyuşmazlığa konu olan Kuzey Denizi, doğuda sırasıyla Norveç, Danimarka, Federal Almanya, Hollanda, Belçika ve Fransa nın, batıda ise; İngiltere nin sahildar olduğu kapalı denizi andıran bir coğrafi konumdadır. Derinliği, - Norveç in, güney ve güneybatısındaki metre derinlikte ve km genişlikteki bölge dışında hiçbir yerde 200 metreyi aşmamaktadır. Bu nedenle, 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşme nin 1 inci maddesinde belirtilen, 200 metre derinlik ölçütü uyarınca, sualtı alanının tümü kıta sahanlığıdır. Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı nın büyük bir kesimi, iki taraflı anlaşmalarla İngiltere ile Norveç, Danimarka ve Hollanda arasında orta hat esas olmak suretiyle sınırlandırılmıştır. Kıyıları karşı karşıya olan Norveç ve Danimarka arasında da böyle bir antlaşma vardır. Federal Almanya ise, söz konusu antlaşmalara taraf değildir. Hollanda ve 58 AKİPEK, s. 87; PAZARCI, Uluslararası, Hukuk II, s. 292; PAZARCI, Uluslararası, s Kuzey Denizi Bölge Haritası için bkz. Ek TOLUNER, Milletlerarası, s

35 Danimarka 31 Aralık 1966 tarihli Antlaşma ile, eşit uzaklık ilkesini uygulayarak, kendileri ile Federal Almanya arasındaki yan sınırı saptamışlardır. Federal Almanya sözü edilen Antlaşma ya da taraf değildir ve bu Antlaşma ile kendisine bırakılan kıta sahanlığı kesiminden daha geniş bir bölge talep etmektedir. 61 Bölgenin kıta sahanlığının yan sınırının saptanmasında, 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi ne taraf olan Danimarka ve Hollanda nın, Sözleşme nin 6 ncı maddesinde belirtilen eşit uzaklık ilkesinin uygulanmasını istemelerine karşılık, Sözleşme ye taraf olmayan Federal Almanya nın, bu isteğe itiraz etmesi üzerine anlaşmazlık çıkmıştır. Üç devletin karşılıklı anlaşmaları ile uyuşmazlık, 20 Şubat 1967 tarihinde U.A.D. ye sunulmuştur. 62 Taraflar, U.A.D. den bölgedeki kıta sahanlığının sınırlandırılmasında uygulanabilecek uluslararası hukuk ilke ve kurallarının saptanmasını istemişlerdir. 63 Söz konusu uyuşmazlıkta Hollanda ve Danimarka, Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı nın sınırlandırılmasında 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi nin 6 ncı maddesinde belirtilen eşit uzaklık ilkesinin, kıta sahanlığı kavramında mündemiç kabul edilmesinin hukuk mantığı açısından zorunlu olan bir ilke olduğunu ve dolayısıyla uygulanması gerektiğini; eşit uzaklık ilkesinin tarafların sınırlandırma konusunda bir anlaşmaya 61 TOLUNER, Milletlerarası, s. 206 (dipnot 44). 62 Alex G.Oude ELFERINK, The Law of Maritime Boundary Delimitation: A Case Study of the Russian Federation, Martinus Nijhoff Publishers, s North Sea Continental Shelf Cases (Federal Republic of Germany and Denmark- Federal Republic of Germany and the Netherlands) Judgements of 20 February 1969, International Court of Justice, Reports of Judgements, Advisory, Opinions and Orders, 1969, para 2. (Bundan sonra I.C.J. Reports 1969 olarak geçecektir.) 27

36 varamadıkları, özel durumlar başka bir uygulamayı gerektirmediği hallerde uyulması ve uygulanması gereken bir uluslararası hukuk kuralı olduğunu ve Almanya nın Kuzey Denizi ne olan kıyısının biçimi, özel bir durum oluşturmadığından sınırlandırmanın, eşit uzaklık ilkesine göre yapılmasını engelleyecek bir unsur olmadığını, yapılacak sınırlandırmanın, her devlete kendi kıyılarına daha yakın olan kıta sahanlığı kesiminin verilmesi sonucunu doğurması gerektiğini ve bu durumu sağlayan ilkenin ise; eşit uzaklık ilkesi olduğunu, ayrıca Federal Almanya nın, eşit uzaklık ilkesine göre yapılacak bir sınırlandırmayı, eşit uzaklık ilkesinin genel bir uluslararası hukuk kuralı ve örf âdet hukuku kuralı oluşturmasından ve bağlayıcılık kazanmasından dolayı, kabul etmek durumunda olduğunu iddia etmişlerdir Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi ne taraf olmayan Federal Almanya, Sözleşme nin 6 ncı maddesini uygulama konusunda ahdî bir yükümü olmadığını, 6 ncı maddede yer alan eşit uzaklık ilkesinin, örf ve âdet hukuku kuralı da oluşturmadığını, ayrıca, kıta sahanlığı paylaşımının ilgili devletler arasında adil ve hakkaniyete uygun olarak yapılması gerektiğini, eşit uzaklık ilkesinin Almanya nın, Kuzey Denizi ndeki kıyılarında olduğu gibi, girintili bir kıyının her iki yanından uygulandığında, adil ve hakkaniyete uygun bir sonuç doğurmayacağını, 65 eşit uzaklık ilkesinin hakkaniyete aykırı sonuçlara yol açtığında, uygulanması zorunlu bir ilke olmadığını ileri sürmüş, 64 I.C.J. Reports 1969, paras Bu durum kıta sahanlığının dış sınırının girinti oranında içeriye doğru çekilmesi sonucunu doğurur ve her üç devletin Kuzey Denizi ndeki kıyılarının uzunluğu birbiri karşısında belirli bir oranda olduğu halde; kıta sahanlığındaki payı farklı olmaktadır. Bir başka ifadeyle; eşit uzaklık ilkesinin uygulanması durumunda, Almanya kıyılarının uzunluğu ile orantılı olmayan çok küçük bir kıta sahanlığına sahip olacak buna karşılık, Hollanda ve Danimarka kıyılarının uzunluğuna çok orantısız kıta sahanlığı alanları elde edeceklerdir. TOLUNER, Milletlerarası, s. 207; ÇELİK, s

37 bu görüş kabul edilmese bile Federal Almanya nın Kuzey Denizi ndeki kıyılarının özel durum oluşturması nedeniyle, 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi nin 6 ncı maddesinde belirtilen özel durumlar ilkesinin dikkate alınmasını istemiştir. 66 Divan, 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi nin Federal Almanya için bağlayıcı olmadığına, Sözleşme nin 6 ıncı maddesinde yer alan eşit uzaklık ilkesinin örf âdet kuralı niteliği kazanmadığına, eşit uzaklık ilkesinin kıta sahanlığı kavramında mündemiç bir ilke olmadığına, doğal olarak bir ülkenin kıta sahanlığının büyük bölümünün, o ülkenin kıyılarına daha yakın olacağına ancak, daha temel olan unsurun, kıta sahanlığının kara ülkesinin doğal bir uzantısı olması olduğuna, bu nedenle yakınlık vakıasına değil, coğrafi ve jeolojik verilere bakılması gerektiğine, öte yandan kıta sahanlığının sınırlandırılmasının, her devlete, diğer bir devletin aynı nitelikteki haklarına tecavüz etmeden olanaklar ölçüsünde, kara ülkesinin deniz altındaki doğal uzantısının verilmesini sağlayacak biçimde, hakça ilkeler uyarınca, anlaşma yoluyla gerçekleştirilmesi gerektiğine, eşit uzaklık ilkesinin hakkaniyete aykırı sonuçlara yol açtığında, uygulanması zorunlu olan bir ilke olmadığına, sınırlandırmada amacın, hakça ilkelerin uygulanması suretiyle makul olan bir sonuca varılması olduğuna karar vermiştir. 67 Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı Davaları nda, U.A.D. nin en büyük katkısı, kıyı devleti ülkesinin denizin altındaki doğal uzantısı olması olgusunun kıta sahanlığı kavramının temel ilkesi olduğunu bildirmesidir. Bu I.C.J. Reports 1969, paras I.C.J. Reports 1969, paras

38 davada, alınan karar kıta sahanlığı sınırlandırması konusunda temel teşkil etmektedir. Söz konusu dava ile, anlaşma ve özel durumlar bir yana bırakılırsa, 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi nde belirtilen eşit uzaklık orta hat ilkesi geri plana itilerek hakça ilkeler ve doğal uzantı ilkesi ön plana çıkarılmıştır. 68 b. İngiltere-Fransa Kıta Sahanlığı Davası 69 Kıta sahanlığı sınırlandırılmasına ilişkin bir başka uyuşmazlıkta, İngiltere ve Fransa arasındadır. İngiltere ile Fransa, Manş Denizi 70 olarak bilinen bölgedeki kıta sahanlığı ile Fransa kıyılarına çok yakın olan St. Malo Körfezi ndeki Kanal Adaları nın 71 (Channel Islands) kıta sahanlığının sınırlandırılması konusunda uyuşmazlığa düşmüşlerdir. 72 Fransa ile İngiltere, söz konusu uyuşmazlığın çözümüne ilişkin olarak ilk temaslara 1964 yılında başlamışlar, akabinde 1970 yılında başlayan ve 1974 yılına kadar devam eden görüşmelerden herhangi bir sonuç alamamışlardır. Bunun üzerine her iki ülkenin Devlet Başkanları, 19 Temmuz 1974 tarihinde Paris te yaptıkları bir görüşmede, uyuşmazlığı 68 PAZARCI Uluslararası Hukuk II, s. 366; PAZARCI Kıta Sahanlığı Kavramı, s Kanal Adaları Bölge Haritası için bkz. Ek Manş Denizi, Fransa ve İngiltere kıyılarını 300 deniz mili boyunca ayıran, genişliği Dover Boğazı ndan sonra en dar yerinde 18 mil, en geniş yerinde 100 mil olan, derinliği metre arasında değişen sığ bir denizdir. TOLUNER, Milletlerarası, s Fransa kıyılarında, Normandiya nın güneyinde 60 deniz mili derinliğindeki St. Malo Körfezi içinde bulunan ve İngiliz egemenliği altında olan Kanal Adaları dört grup ada ve adacıktan oluşmaktadır. Kanal Adaları nın Fransa kıyısından uzaklığı deniz mili olmasına karşılık, İngiltere ye olan uzaklığı en yakın noktada 49 deniz milidir. Toplam yüzölçümü 195 km 2, nüfusu 130 bindir. Jon M. VAN DYKE, The Role of the Islands in Delimiting Maritime Zones the Boundary Between Turkey and Greece, Foreign Policy, Volume: XIV, Nos: 3-4 (October 1995), s. 68; TOLUNER, Milletlerarası, s VAN DYKE, s