Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi TÜRKİYE 10. ENERJİ KONGRESİ

Transkript

1 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi TÜRKİYE 10. ENERJİ KONGRESİ ELEKTRİK ENERJİSİ SEKTÖRÜNDE UYGULANAN YAPISAL MODELLER VE ÜLKELERE GÖRE İŞLEYİŞ FARKLILIKLARI Dr. Bülent ORAL 1 Doç. Dr. Nazif Hülâgü SOHTAOĞLU 2 Prof. Dr. İrfan GÜNEY 1 1 Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, 2 İstanbul Teknik Üniversitesi Elektrik-Elektronik Fakültesi, ÖZET Elektrik enerjisi sektöründe, günümüze kadar yapısal küçük değişikliklerle, farklı bir çok model kullanılmıştır. Bu modeller yapısal açıdan incelendiğinde, dikey birleşen tekelci model, tek alıcılı model, toptan satış rekabetine dayalı piyasa modeli ve perakende satış rekabetine dayalı piyasa modeli olmak üzere, dört ana başlık altında sınıflandırılmaktadır. Bu çalışmada, elektrik enerjisi sektörünün yeniden yapılandırılması sürecinde kullanılan piyasa modellerin işleyişi açıklanarak, modellerin karakteristikleri ve temel farklılıkları ayrıntılı olarak incelenmiştir. Sunulan modellerin işleyişleri ülkeler ayrımında gözlenen farklılıkları ile ele alınmış ve karşılaştırmalı halde irdelenmiştir. 1. GİRİŞ Elektrik enerjisi, günümüz teknolojileri ile ekonomik olarak depolanamayan ikincil bir enerji kaynağıdır. Üretilen elektrik enerjisinin anında tüketilmesi zorunluluğu, elektrik enerjisi sektörünün, arz-talep açısından dengeli bir yapıda olmasını gerektirmektedir. Sektördeki arz-talep dengesinin sağlanması zorunluluğu, elektrik enerjisi sektörünün planlanmasında ve yapılandırılmasında büyük önem kazanmaktadır. Elektrik arz sektöründe gerekli yatırımların zamanında yapılamaması, ülkelerin kalkınmasını, ekonomiyi, toplumsal yaşamı, ulusal güvenliği vb. dolaysız ve dolaylı yollardan, çeşitli boyutlarda etkilemektedir. Dünya elektrik enerjisi sektörünün yüzyıl önce özel mülkiyete dayalı yapıyla başlayan tarihsel gelişimi, sektörün devletleştirilmesi ve tekelci dikey yapılı kamu şirketlerinin kurulması evreleri sonrasında serbestleşme hareketinin etkisi ile yeniden özel sektör ağırlıklı yapıya geri dönmüştür. 103

2 Elektrik enerjisi sektörünün geleneksel yapısı; üretim, iletim ve dağıtım faaliyetleri olmak üzere üç ana faaliyet alanından oluşmaktadır: Elektrik enerjisi üretimi, yenilenemez veya yenilenebilir enerji kaynakları tarafından, Elektrik enerjisi iletimi, elektriğin üretim birimlerinden tüketim alanlarına, ekonomik taşınması amacı ile yüksek gerilim kademelerinde, Elektrik enerjisi dağıtımı ise, son kullanıcıya ulaşmak için orta gerilim ve/veya alçak gerilim kademelerinde, gerçekleştirilir. Sektörün geleneksel yapısı içerisinde çalışan elektrik şirketlerinin, farklı faaliyet alanlarında ya da aynı faaliyet alanlarında gösterdikleri hizmetler, dikey ve yatay birleşmeler oluşturabilmektedir. Geleneksel yapıda dikey birleşme; elektrik şirketlerinin üretim, iletim ve dağıtım faaliyetlerinden en az ikisinde faaliyet göstermesidir. Yatay birleşme ise, bir elektrik şirketinin özellikle bir faaliyet alanı üzerine odaklanması ve bu alandaki payını artırması tabanlıdır[1]. 2. Elektrik Enerjisi Sektöründe Uygulanan Yapısal Modeller Elektrik enerjisi sektöründe, ülkelerin coğrafi konumları, siyasi ve ekonomik yapılarının getirdiği koşullardan dolayı günümüze kadar farklı bir çok model kullanılmıştır. Elektrik enerjisi sektörü yapısal açıdan incelendiğinde, modeller arasındaki temel farklılıklar göz önüne alındığında, dört ana model öne çıkmaktadır[2,3]. Bunlar: Dikey birleşen tekelci model, Tek alıcılı model, Toptan satış rekabetine dayalı piyasa modeli, Perakende satış rekabetine dayalı piyasa modelidir Dikey birleşen tekelci model Dikey birleşen tekelci model, elektrik enerjisi sektörünün herhangi bir alanında rekabetin yaşanmadığı ve tüketicilere seçim hakkının verilmediği bir modeldir. Bu modelde, üretim, iletim ve dağıtım faaliyetlerinin, mülkiyeti ve işletilmesi bir bütün olarak, tek bir kuruma aittir. Model içerisindeki kurum, genelde devlete ait bir kamu kurumudur. Sektörde oluşabilecek her türlü fiyat kontrolü ve düzenlemesi, bir kamu kuruluşu yapı içerisinde oluşmaktadır. Şekil 1 de dikey birleşen tekelci modelin şeması sunulmuştur[2,3]. Dikey birleşen tekelci model, özellikle hızlı sanayileşme sürecinin yaşandığı yıllarda, elektrik enerjisi sektörünün altyapısının desteklenmesinde büyük yararlar sağlamıştır. Ülkelerin gerek duyduğu büyük ölçekli yatırımların gerçekleşmesini ve elektrifikasyonun oluşumunda önemli işlevler yerine getirmiştir. Ayrıca, elektrik enerjisinde arz ile talep arasındaki dengenin korunması şartı, her an için arz-talep koordinasyonu gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. Dikey birleşen tekelci model içindeki kurum, kendi yapısında beraber işleyen faaliyetlerin planlanması sürecini daha kolay bir şekilde gerçekleştirebilmektedir. 104

3 Üretim İletim Tüketiciler Şekil 1. Dikey birleşen tekelci modelin şeması Modelin kamusal hizmet amaçlarına uygun yatırımlar yapması, örneğin kırsal alanlar gibi bazı alanların elektrifikasyon ihtiyacını hiç bir kar hedefi gözetmeden karşıması, dikey birleşen tekelci modelin sosyal politika anlayışını ortaya koymaktadır. Yukarıdaki oluşumlara karşın, son yıllarda teknolojideki hızlı gelişim ve ülkelerin ekonomik yapılardaki değişimler, artan talebe bağlı olarak, elektrik enerjisi sektöründeki gerekli yatırımların maliyetlerinin büyüklüğü, bu modelin zorlanmasındaki önemli nedenler olarak görünmektedir[3] Tek alıcılı model Tek alıcılı model, elektrik enerjisi sektöründe rekabetçi geçişin başlangıcı olan yapıdır. Modele üretim aşamasında katılan bağımsız güç üreticileri (Independent Power Producers-IPP) bulunmaktadır. Modelin odağında, atanan bir düzenleyici kurum mevcuttur. Kurum, tek alıcılı sistem içerisinde, ülkenin tüm elektrik enerjisi alım ve satım faaliyetlerini düzenlemekte ve kontrolünü gerçekleştirmektedir. Ülke içerisinde elektrik enerjisi sektörü, dikey birleşen bir kamu kurumunun kontrol altında ise, modeldeki tek alıcılık görevini, genelde dikey birleşen kamu kurumu yerine getirmektedir. Bağımsız güç üreticileri, özel yatırımlar yapabilmekte ve tek alıcılı sisteme, kurdukları üretim kapasitesiyle katılabilmektedirler. Tek alıcılı modelde, elektrik enerjisini toptan olarak sistem içerisinde tek alıcı satın alsa da, üretim faaliyetinde kısmen de olsa bir rekabetten söz etmek mümkündür. Şekil 2 de modelin güç akış şeması verilmiştir[1,3]. 105

4 Sistem içerisindeki tek alıcı, kurulu ve kurulacak olan santrallarla, onların çıkışlarına bağlı olarak anlaşmalar yapmaktadır. Ayrıca üretim ve iletim gelişimine göre koordinasyon, planlama ve işleyişi optimize etmektedir. Tek alıcı sunulan anlaşmaları değerlendirme yetkisine sahiptir. Bu kapsamda, unutulmaması gereken sistem içerisinde elektrik enerjisi alacak tek kurumun olduğu gerçeğidir. G 1 G 2 G 3... G n IPP1 IPP n... Tek Alıcı Serbest Tüketici İletim Tüketiciler Şekil 2. Tek alıcılı modelin şeması Tek alıcılı modelde elektrik enerjisinin iletimi, tek alıcıdan bağımsız işleyebilen bir kurum tarafından yapılabilmektedir. Fakat, genelde iletim faaliyetindeki kurum, sözleşmelerle veya yönetmeliklerle sistemdeki tek alıcı ile ilişkili olan bir kamu kurumudur. Tek alıcılı sistem içerisinde büyük müşterilere verilen serbest tüketicilik özelliği ise, tek alıcının kontrolü altındadır. Bağımsız güç üreticileri, ürettikleri elektrik enerjilerini, sözleşme yaptıkları serbest tüketici niteliğindeki müşterilerine, tek alıcı kontrolünde satmaktadırlar. Bu aşamada sistemin işleyişinde, serbest tüketiciler tarafsızlığın sürdürülebilmesi ve her türlü zıtlaşmanın önlenebilmesi için üretimde mülkiyet sahibi olmasına izin verilmemektedir[1,3]. Tek alıcılı modelin en önemli avantajı, özel yatırımcılara üretim aşamasında yatırım izni vermesi ve yatırım riskinin paylaşmasıdır. Tek alıcılı model ve dikey birleşen tekelci model elektrik enerjisini bir kamu hizmeti saymaktadır. Bununla beraber tek alıcılı modelde üretim bazında cesaretlendirilen rekabet, iletim ve dağıtımda bulunmamaktadır. Büyük tüketiciler hariç, diğer tüketicilerin tedarikçisini seçim hakkı yoktur. Modelin diğer dezavantajı ise, tek alıcının üreticiler arasında haksızlık yapması veya fark gözetmesi söz konusu olabilmektedir. Bu yaklaşım, 106

5 ulusal payın piyasada hakim olmasının istendiği ve üçüncü tarafların şebekeye girişinin karşıt olunduğu ülkeler tarafından da desteklenmektedir[2] Toptan satış rekabetine dayalı piyasa modeli Enerji sektöründe, toptan satışta rekabet fikri önemli bir aşama olarak adlandırılmaktadır. Kısmen 1978 Yılında ABD de Kamu Kurumu Düzenleyici Politikalar Kanunu (PURPA) ile başlayan bu tecrübe, sektörde kamu hizmeti düşüncesi yerine rekabetinde olabileceği fikrini ortaya koymaktadır. Modelde toptan satış rekabetinin düzenlenmesi, düşük veya seviyelerinde olmaktadır. yüksek rekabet Düşük rekabet seviyesinde, üreticilere veya toptan satıcılara, dağıtım şirketleriyle ve serbest tüketicilere sözleşme yapma izni verilmez. Böylece dağıtıcılar, güç ihtiyaçlarını iletim sisteminden uzun dönemli sözleşmelerle karşılarlar. Yüksek rekabet seviyesinde ise, üreticilerin ve toptan satıcıların dağıtım şirketleri veya serbest tüketicilerle ticareti serbesttir. Böylece bir dağıtım şirketine, müşterisine satacağı elektrik için tedarikçilerini seçme hakkı izni verilir. Bu ise, üretim ve toptan arz satışında da yüksek rekabeti getirir[1]. Bu modelde, ayrılan dağıtım şirketleri herhangi bir IPP oyuncusundan elektrik alımı yapabilmektedirler. Fakat dağıtım şirketleri tüketicilere yani müşterilerine enerji satışında tekel olma özelliklerini sürdürmektedirler. Şekil 3 de toptan satış piyasa rekabetine dayalı modelin şeması verilmiştir[2,3]. IPP 1 IPP 2 IPP 3 IPP IPPn İletim Şebekesi Toptan Piyasa Şirketi Şirketi Şirketi Şirketi Serbest Tüketiciler Tüketiciler Tüketiciler Tüketiciler Tüketiciler Şekil 3. Toptan satış piyasa rekabetine dayalı modelin şeması 107

6 Tek satıcının hüküm sürmediği ve piyasa ile teknoloji risklerinin üreticilerle paylaşıldığı bu yapıda, iletim şebekesine açık giriş de söz konusudur. Ayrıca var olan üretim şirketlerinin piyasaya girecek yeni oyucularla rekabet etme gerekliliği vardır. Toptan satış piyasasında rekabette önemli bir sorun ise, elektrik enerji talebinin kurulan birkaç üretim şirketi ile karşılanıp karşılanmıyacağıdır. Bu anlamda piyasa yapısının rekabetçi toptan satış kavramı şartlarına göre yapılandırılması ile mümkündür. Arz güvenliğinin ve ek kapasitenin sağlanmasında ise, görevli kurumlar destekleri olabilir[3]. Sektörde piyasanın şekillendirilmesi ya bir güç havuzu (Power Pool) ile yada dağıtım şirketleri ve üretim şirketleri arasında yapılan ikili anlaşmalar (Bilateral Trading) ile olmaktadır. Alışverişi yapılan elektrik enerjisinin iletim sitemi aracılığı ile dağıtım şirketlerine aktarılması söz konusudur[2,4]. Rekabetçi güç havuzu yapısı, elektriğin toptan satışı için şebeke giriş kuralları ile spot piyasanın birlikte yürütüldüğü bir yerdir. Enerji ticaretinin tamamı, üreticiler ve tedarikçiler arasında havuz aracılığıyla yapılmaktadır. Piyasadaki takas fiyatı (clearing price), oluşturulan bir birime önceden üreticilerin üretimlerinin toplam maliyetini minimize edecek şekilde vermesi ve bunun birim tarafından düzenlenmesi olmaktadır. İkili anlaşmalar yolu ile yapılan enerji ticaretinde üreticiler ve tedarikçiler arasında direkt bir bağlantı söz konusudur. İkili anlaşmalar güç havuzuna göre daha esnektir. Bu sistemde piyasa ve sistem işleyişi ayrı organizasyonlar tarafından yönetilir. Sistem operatörü sistemin dengelenmesi için teknik koordinasyonun önemli kısmını üstlenmiştir. Bu model ile üretim varlıklarının seçimi (yakıt ve kapasite eklenmesi) piyasanın gelişimine bırakılmakta ve ekonomik verimlilik geliştirilebilmektedir. Bununla beraber risklerin devletten özel yatırıma aktarılması da mümkün olmaktadır. Bu yapının sunduğu, elektrik sektöründe tam rekabete giriş için sadece kısmi bir adımdır. Tüketicilerin tamamı bölgelerindeki dağıtıcının esiri olmaya devam etmektedirler. Fakat bu model ile sektörün tam olarak yeniden yapılanmasında önemli bir aşama gerçekleşmiş olur[4,5] Perakende satış rekabetine dayalı piyasa model Model, rekabeti toptan satıştan bireysel tüketicilere kadar sektörün tüm seviyelerinde sunmaktadır. Modelin anahtarı iletim ve dağıtım şebekelerine doğrudan üçüncü tarafların girişinin olmasıdır. Şekil 4 de perakende satış rekabetine dayalı piyasa modelinin şeması verilmiştir[3]. 108

7 IPP 1 IPP 2 IPP 3 IPP 4 IPPn... Toptan Piyasa Direk Satış İletim Şebekesi Şebekesi Şirketleri Perakende Satış Şirketleri Serbest Tüketiciler Serbest Tüketiciler Serbest Tüketiciler Şekil 4. Perakende satış rekabetine dayalı piyasa modelinin şeması Teorik olarak, herhangi bir elektrik tüketicisi düzenlemenin olduğu bir yerde herhangi bir perakende satış tedarikçisinden elektriğini satın alabilir. Bu işleyişte perakende satış tedarikçisi de elektrik satın alma işlemini rekabetçi toptan satış piyasasından gerçekleştirmektedir. Modelin karakteristikleri ifade edilirse[4]; Piyasanın işleyişi, üreticiler, tüketiciler ve sistemin içindeki aracılar (perakende satış şirketleri, güç değişimciler ve komisyoncular) arasındaki ticarettir. Böylece talep tarafında tüketiciler tedarikçilerini serbestçe seçebilirler ve müzakere ile sözleşmeler gerçekleştirebilirler. Arz tarafında da üreticiler herhangi bir piyasa oyuncusuna ürettikleri elektriği satabilirler. Şebeke faaliyetleri ve fiyatları düzenlenmekte, aynı zamanda şebekeye üçüncü tarafların girişi fark gözetmeksizin sağlanır. Tekel Perakende Satış Rekabeti Üretim İletim Sistem Operatörü Aracılar Perakende Satış 109

8 Yapı içerisinde bir bağımsız sistem operatörü vardır. Sistem operatörü, üretim varlıklarının sahipleri tarafından sahip olunamaz veya en azından kontrolü altında tutulamaz. Tekelci Aktiviteler Rekabetci Aktiviteler İletim Sistem Operatörü Üretim Aracılar Şekil 5. Tekelci yapı ile perakende satış rekabetine dayalı modelin karşılaştırılması Model, doğal tekel durumundaki dağıtım ve iletim şebeke fonksiyonlarını üretim ve perakende satış fonksiyonlarından tamamen ayırmaktır. Şekil 5 ve Şekil 6 da modelin tekelci yapıya göre farklılıkları verilmiş ve modelin işleyişi sunulmuştur[4]. Şekil 6. Elektrik enerjisi sektöründe perakende satış rekabetinin işleyişi Toptan piyasa işleyişi alıcılarla satıcıların buluştuğu ve mallarını değiştirdiği bir açık artırma yeridir. Tek alıcının olmadığı bu piyasada temel olan uzun dönemli sözleşmeler ve spot sözleşmeleridir. Bu model ekonomik anlamda bazı faydalar sağlanmıştır. Örneğin, üretim sektöründe maliyetlerin düşüşü ile düşük perakende satış tarifeleri oluşturmuştur. Aynı zamanda perakende satış seviyesinde rekabetin başlaması ile ürün genişliğinin ve servisinin artması söz konusu olmuştur. Bununla beraber elektrik enerjisi sektöründe perakende satıcılarının sayısında ve özelliğinde artış vardır. Elektrik enerjisi sektöründe ürün kullanımı açısından bir önceki modelde olduğu gibi bu model altında da sosyal politika gerekleri tam olarak yerine getirilememektedir. İncelenen modellerin karakteristikleri Tablo 1 de karşılaştırmalı olarak sunulmuştur[3]. 110

9 Tablo 1. Elektrik sektöründeki modellerin karakteristikleri Yapının Adı Açıklama Üretimde Rekabet Var mı? Perakende Satış Seçimi Var mı? Müşterinin Seçim Hakkı Var mı? Dikey Toptan Satış Perakende Satış Tek Alıcılı Birleşen Rekabetine Dayalı Rekabetine Dayalı Model Tekelci Model Piyasa Modeli Piyasa Modeli Tekel Tekel Üreticiler arasında Üreticiler arasında Rekabet Rekabet Her seviyede Tek Alıcı ile Dağıtıcılar için ayrıca Müştericiler için ayrıca seçim seçim Hayır Evet Evet Evet Hayır Hayır Evet Evet Hayır Hayır Hayır Evet 3. Modellerin Ülkelerdeki İşleyişi Sanayileşmiş ülkelerde, yirminci yüzyılın başlarında sanayinin hızlı büyümesine paralel, elektrik enerji sektöründe devletleştirmeye gitmek, bir ekonomik zorunluluk olarak ortaya çıkmıştır. Bu anlamda elektrik enerji sektörü kurumları, kamu mülkiyeti altında, doğrudan veya dolaylı siyasi otoritenin kontrolü altında bulunmaktaydı. Aynı zamanda çoğu ülkede oluşturulan kamu politikaları sektörle ilişkili bir hal almıştır. Örneğin İngiltere de kömür üretimi esas alınarak oluşturulan arz politikası, uzun dönemli sözleşmeleri beraberinde getirmiştir. Bu işleyiş, devletin kömür sektörüne olan desteğini göstermektedir[2] li yılların başından itibaren bazı ülkeler, sektörün devletleştirilmesindeki avantajlara rağmen elektrik enerji sektörü üzerine çalışmalar yapmışlardır. Bu çalışmalarda, kamu mülkiyetindeki elektrik kurumlarının personel, fiyat, işleyiş ve yapımındaki verimsizliklerinin katkısı vardır. Yapılan çalışmaların sonucunda elektrik enerji sektöründeki performansı geliştirmek için ülkeler farklı yollar aranmış ve farklı yollara gitmişlerdir. Örneğin Avustralya hükümeti, elektrik enerji sektörünün üretim, iletim ve dağıtım faaliyetlerindeki verimliliği geliştirmek için bir komisyon oluşturmuştur. Bu komisyon, üretim-iletim-dağıtım faaliyetlerinin birbirinden ayrılmasını, herbiri için birer anonim şirkete dönüşmesini, sonrasında mümkün olan alanlarda kamu faaliyetlerinin satışını istemiş ve dikey ayrılmanın sonucunda rekabet seviyesinin artırılması gerektiğini vurgulamıştır[2]. Ülkeler elektrik enerjisi sektöründeki kamu mülkiyetli kurumları için iki farklı program uygulamaya koymuşlardır. Her iki programda da öncelik oluşan kamu 111

10 kurumunu bir anonim şirket haline getirmek, yer almaktadır. Bu işleyiş sonrasında bu kurumlar, ya özerk bir yapı içinde bulunmakta (Corporatisation) yada özelleştirme (Privatisation) yoluna gidilmektedir. Anonim şirket sonrası özerkleştirme kamu mülkiyetindeki varlıkların yeniden organizasyonunu ve bakanlık sorumluluğundan ayrılarak ticarete yönelme eğilimini kapsar. Özelleştirme ise, devlet mülkiyetindeki varlıkların özel yatırıma devridir. Anonim şirket yapısı, özelleştirmeye geçiş için bir adım olarak görülmektedir. Genellikle özelleştirmeye zemin hazırlamaya yardım etmek için yönetim ve mali yapıları oturtmayı amaçlamaktadır. Anonim şirket yapısında kalarak özerk bir yapıda bulunmak, kurum varlıklarının özel sektöre transfer edilmeksizin elektrik enerji sektöründe verimliliği artırmayı amaçlamaktadır. Kurum yönetiminin özel şirket düşüncesinde mali tarafsızlığı ve aktifliği temel alması gerekmektedir. Bununla beraber şirket yapısında piyasa temelli yaklaşım benimsenmeli ve ticari işleyişin çalışması sağlanmalıdır. Elektrik sektörünün yeniden yapılandığı bir çok ülke bu yaklaşımı ilk adım olarak kullanmışlardır[4]. Elektrik sektörünü özelleştirmeye götüren iki ana neden vardır. Bunlardan birincisi, ülkelerin çoğundaki büyük birleşik devlet tekellerinin elektrik üretimi yolunda çok verimli olmaması ve oluşan tekelci yapının suistimali ile tüketicinin korunmamasından oluşan ekonomik anlayıştır. İkinci neden ise, sektörün doğal büyük sermaye yoğunluğudur. Büyük ulusal borçları olan gelişmekte olan ülkeler kadar gelişen ülkelerde gelecek yıllarda elektrik arzını genişletmeye ihtiyaç duyacaklardır. Hükümetler çok fazla istekli olmasa da devlet bütçelerinden elektrik yatırımlarını finanse etmeye devam etmeleri gerekecektir[2]. Özelleşen kamu mülkiyetli girişimlerin işleyişi çok karışık olabildiği gibi, bir çok yasal, finansal, yapısal ve düzenleyici uygulamayı da beraberinde getirebilmektedir. Bu kapsamda dikey birleşen sektörün özelleştirilmesinde problemleri minimize etmenin yollarından biri; özelleştirmeden önce aktivitelerin ayrışması ve buna bağlı olarak yeniden yapılandırılmasıdır. Ülkeler elektrik sektörünün kamuya ait paylarının bir kısmını veya tamamını satarak özelleştirilmiştir. Tüm payların özel yatırımcılara satılması durumunda, kamu şirketin yeni ortaklarına kurumun kontrolünü bırakılması söz konusudur. Kurumda bir azınlık payı sürüyorsa veya özel yatırımcılara % 50 nin altında transfer söz konusu ise, kurum işleyişinde kamu kontrolü devam eder. O halde özelleştirmenin derecesi hüküm süren yönetimin durumu ile ilişkili olmaktadır. Ülkeler, kamuya ait bir kurumun paylarını küçük sermayeyi hedef alarak geniş kapsamlı satış yoluna gidebilecekleri gibi, büyük yatırımcıyı hedef alarak da blok satışlar yapabilmektedirler. Ülkeler elektrik sektörünün bir kısmını veya tamamını özelleştirme kararı aldığında, kurumun var olan yapısını değiştirmeksizin veya değiştirerek özelleştirme seçeneğine sahiptirler. 112

11 Elektik enerji sektöründeki yeniden yapılanma hareketinin amacı sayıca daha fazla şirket oluşturarak, rekabeti yaratmak ve kapsamlı rekabetçi elektrik piyasası meydana getirmektir. Bunu gerçekleştirmenin ilk yolu yatay ve dikey ayrışmanın sağlanmasıdır. Dikey ayrışma, daha çok rekabete açılabilmek için faaliyetleri birbirinden ayırmayı hedefler. Yatay ayrışma ise, bir üretim şirketinden, satıcıdan veya tedarikçiden sayıca daha çok oyuncu oluşturmayı amaçlamaktadır. Ülkeler yeniden yapılanma hareketi içinde yukarıda ifade edilen yaklaşımı aynen gerçekleştirmiş ve öncelikle üretim, iletim, toptan satış, dağıtım ve perakende satış faaliyetleri arasında dikey ayrışmayı sağlanmışlardır. Ayrıştırma, mülkiyet ayrıştırması olabildiği gibi, yönetim veya hesap ayrıştırması şeklinde ortaya çıkabilmektedir[1,4,6]. Uygulamada, İngiltere ve bazı ABD eyaletlerinde gerçekleşen dikey ayrışım sonunda yapıda dikey birleşmelere izin verilmezken, Norveç, İsveç ve İspanya gibi ülkelerde üretim-dağıtım gibi birleşmelere izin verilebilmektedir. (İngiltere de Mart 2001 NETA göre kısmen de olsa bazı dikey birleşmelere izin verilmektedir.) Almanya elektrik enerji sektörü yeniden yapılanmadan önce üretim, iletim ve dağıtım faaliyetlerin yüksek seviyede dikey birleştiği, herbir faaliyetdeki yatay birleşmenin ise, düşük seviyede bulunduğu bir ülkedir. 1 Ocak 1999 tarihinde yürürlüğe gire yeni enerji kanunu ile ilk olarak, sektörün dikey yapılaşması üzerine kısıtlamalar oluşturulmuş, iletim ve dağıtım şebekelerine üçüncü taraflara, giriş için müzakere yolu seçilmiş (negotiated Third Party Access ntpa ) ve tüm tüketicilere seçilebilme hakkı verilmiştir[7,8]. Almanya da sektörün yeniden düzenlenmesi sonrasında sektörün bazı şirketlerinde yeniden biçimlenmiş ve bazı şirketler diğer şirketlerin bazılarıyla birleşmeye gitmiştir. Böylece VIAG ile VEBA şirketlerinin birleşmesi ile Almanya nın ikinci büyük elektrik üretim şirketi olan E.On oluşturulmuştur. Almanya nın en büyük elektrik üretim şirketi olan RWE de altıncı büyük üretim şirketi olan VEW i almıştır. İsveç Vattenval şirketi ise, üç önemli Alman elektrik üretim şirketini HEW, BEWAG ile VEAG ı satın alarak Vattenfall Europe ismi ile ülke piyasasında yer almıştır. Almanya, elektrik sektöründeki yeni düzenlemeler sonucu oluşan elektrik ticareti işleyişinde, diğer bir çok ülke sisteminde bulunan, ulusal güç havuzu işleyişi sistemde yer almamıştır. Yeni elektrik ticaretinin işleyişinde ülkede hüküm süren, uzun dönemli sözleşmelerdir. Bununla beraber uzun dönemli sözleşmelere ek olarak, 2000 yılı ortalarından sonra ülkede güç değişimi için yeni güç havuzları da ortaya çıkmıştır[7-9]. (Leipzig ve Frankfurta da spot ve future piyasaları) Fransa elektrik enerji sektöründe Şubat 2000 tarihinde başlayan yeniden yapılanma sürecinden sonrada, piyasada egemen olan kurum hala EdF dir. Dikey birleşen kamu şirketi olan EdF de yeniden yapılanma sonrası iletim şebekesinin yönetimi için ayrı bir bölüm oluşturulurken, diğer faaliyetlerde ise, 113

12 hesap ayrıştırılmasına gidilmiştir. Diğer AB ülkelerindeki özelleştirme çabalarına rağmen, EdF nin kamu mülkiyetçi yapısı sürmektedir. Bununla beraber ülke piyasasına diğer şirketleri girişini zorlaştıran EdF, bir çok ülkede yatırımlar ve birleşmeler gerçekleştirmektedir. Böylece Avrupa nın üç büyük güç şirketinden biri halini almıştır[9,10]. İspanya elektrik sektöründe özelleştirme ve yeniden yapılanma başlamadan önce dikey birleşen ve ağırlıklı olarak kamu mülkiyetli, fakat özel girişimlerin de olduğu şirketler bulunmaktadır. Bunların en önemlisi kamu mülkiyetli Endesa dır. Diğer dikey birleşen kurumlar ise; Iberdrola, Union Fenosa ve Hidrocantabrico dur. Endesa sektörün ana oyuncusu olarak, üretimden dağıtıma ve tedariğe kadar giden dikey bir yapıya sahiptir Yılında Endesa ile başlayan özelleştirme programı 1997 kanununu ile uygulamaya sokulmuştur. Bununla beraber bir elektrik güç havuzu oluşturmuştur. Üreticiler ile dağıtıcılar ve tedarikçiler bu spot piyasayı kullanabilecekleri gibi, serbest tüketiciler dahil olmak üzere ikili anlaşmalar da yapabilmektedirler. Ayrıca elektrik kanunu birbirine geçmiş olan yönetim, iletim ve dağıtım sistemlerinin yasal ayrımını yaparak, piyasa ile sistem operatörü gibi ekonomik ve teknik aktivitelerini düzenlemiştir[9,11]. İsveç elektrik sektöründe yeniden yapılanma hareketinin başlangıcı 1992 yılında olmuştur. Bu yıla kadar elektrik üretim ve iletim faaliyetini yerine getiren devlete ait güç kurumu Vattenfall dur. ise genelde bölgesel tekel olan belediye dağıtım şirketleri aracılığıyla yerine getirilmektedir. Sektörde yeniden yapılanmanın başlangıcı olarak kabul edilen 1992 yılında Vattenfall, yine kamu mülkiyetli üretim şirketi Vattenfall ve şebeke şirketi Svenska Kraftnat şeklinde bölünmüştür. Ülke 1 Ocak 1996 tarihinde Norveç elektrik güç havuzuna katılmıştır. Yeniden yapılanan bu sistemde piyasanın bir çok bağımsız oyuncusu bulunmaktadır[9,12]. 4. Sonuç ve Değerlendirme Elektrik enerjisi sektörünü yeniden yapılandıran ülkeler, sürecin işleyişine ve alt aşamalarına göre, uygulama da farklı yöntemler izlemektedirler. Bir çok ülkede, sektördeki faaliyetlerin birbirinden ayrıştırılması ve sektörün rekabetçi alanlarda faaliyet gösteren kamu kurumlarının özelleştirilmesi yaklaşımı uygulanmaktadır. Buna karşın Norveç, İsveç, Finlandiya gibi bazı ülkelerde, özelleştirme birincil amaç olmamakta ve dikey ayrıştırmanın gerçekleştirilmesi hedefi öne çıkmaktadır. Sektörün yeniden yapılanması sonucunda hedef olan perakende satış rekabetine geçişin tam olarak sağlanması, yani tüm tüketicilerin istedikleri tedarikçiyi seçme hakkına kavuşmaları belli bir zaman almaktadır. Piyasanın rekabete açılımı, piyasadaki tüketicilerin ne kadarına serbest tüketici hakkı verildiği ile ilişkilidir. Genelde bu işleyiş belli bir süreç içerisinde olmaktadır. Örneğin İngiltere de bu süreç sekiz yıl alırken, İsveç te üç yıl almıştır. Fakat Almanya da yasal mevzuatın çıkarılması ve yürürlüğe konulması hemen gerçekleşmiştir. 114

13 Kaynaklar [1] European Commission The Meda Programme: Liberalization of Electricity Markets, Euro Mediterranean Energy Policy Tranining Network, Athens, Greece, (2002). [2] European Commission The Meda Programme: Electricity Markets, Euro Mediterranean Energy Policy Tranining Network, Athens, Greece, (2002). [3] Cope, D.: Electricity Sector Deregulation, Asia Pasific Research Centre, Tokyo, Japan, (2000). [4] Ocana, C; Varley, C.: Competition in Electricity Markets, International Energy Agency, Paris, France, (2001). [5] Varley, C; Lammers, G.: Electricity Market Reform, International Energy Agency, Paris, France, (1999). [6] European Commission The Meda Programme: Regulating The Electricity Markets, Euro Mediterranean Energy Policy Tranining Network, Athens, Greece, (2002). [7] Brunekreeft, G.; Keller, K.: The electricity supply industry in Germany: market power or power of the market? Elsevier Utilities Policy, 9 March (2001), [8] Scheepers, M.J.J.; Wals, A.F.; Rijkers, F.A.M.: Position of Large Power Producers in Electricity Markets of North Western Europe, Dutch Energy Council, ECN-C , April (2003). [9] Freshfields Bruckhaus Deringer: "Electricity Regulation 2003, Published by Freshfields Bruckhaus Deringer, International Law Firm, London, UK, March (2003). [10] Meslier, F.: France Opens Its Electricity Market, IEEE Power Engineering Review, April (2000), [11] Thomas, S.; Hall, D.: Restructuring and outsourcing of electricity distribution in EU, Public Services International Research Unit, University of Greenwich, London, UK, May (2003). [12] Svenska Kraftnät: The Swedish Electricity Market and the Role of Svenska Kraftnät, Sweden, November (2001). 115