Sağlıkta Yaşam Kalitesi

Transkript

1 3. Ulusal Sağlıkta Yaşam Kalitesi Kongresi Mart 2010, E.Ü. Atatürk Kültür Merkezi, İzmir, Türkiye 3. Ulusal Sağlıkta Yaşam Kalitesi Kongresi Mart 2010, E.Ü. Atatürk Kültür Merkezi, İzmir, Türkiye 3. Ulusal Sağlıkta Yaşam Kalitesi Kongresi Mart 2010 E.Ü. Atatürk Kültür Merkezi İzmir Türkiye Sağlıkta yaşam kalitesi skorlarının klinikte ve alanda yorumlanması Kongre Bildiri ve Sunum Kitabı Bu etkinlik TUBİTAK tarafından desteklenmektedir Sağlıkta Yaşam Kalitesi Derneği

2 3.Ulusal Sağlıkta Yaşam Kalitesi Kongresi SYK skorlarının klinikte ve alanda yorumlanması Mart 2010 Ege Üniversitesi Atatürk Kültür Merkezi İzmir Bu etkinlik TUBĠTAK tarafından desteklenmektedir

3 KONGRE DÜZENLEME KURULU BaĢkan Prof. Dr. Ömer Aydemir Prof.Dr. Erhan ESER Kongre Sekreterleri Üyeler Prof. Dr. Haluk Berk Prof. Dr. Erdem Göker Prof. Dr. Tuncay Göksel Prof. Dr. Kaan Kavaklı Prof. Hatice Mavioğlu Prof. Dr. Serap Öztürkcan Prof. Dr. Arzu Yorgancıoğlu Prof. Dr. Hasan Yüksel Doç. Dr. Ġpek Akil Doç. Dr. Tuncay Duruöz Doç. Dr. Caner Fidaner Doç.Dr. Ġdil Mırzai Doç. Dr. Cengiz Kırmaz Doç. Dr. Gonca Mumcu Doç. Dr. Talha Müezzinoğlu Doç. Dr. Cevad Seküri Yrd. Doç. Dr. Kıvanç Günhan Yrd. Doç. Dr. Dilek Ergin Dr. Sultan Eser, PhD Gül SAATLĠ, MPH Hakan Baydur, MPH 2

4 KONGRE BĠLĠM KURULU Prof. Dr. Ömer Aydemir Prof. Dr. Nuri BaĢoğlu Prof. Dr. Haluk Berk Prof. Dr. Necla Buyan Prof. Dr. Güldal Büyükdamgacı Prof. Dr. Erdem Göker Prof. Dr. Tuncay Göksel Prof. Dr. Erhan Eser Prof. Dr. Kaan Kavaklı Prof. Dr. AyĢe Küçükdeveci Prof. Dr. Hatice Mavioğlu Prof. Dr. Serap Öztürkcan Prof. Dr. Rukiye Pınar Prof. Dr. Arzu Yorgancıoğlu Prof. Dr. Hasan Yüksel Doç.Dr. Ġpek Akil Doç. Dr. Dilek Aslan Doç.D r. Yücel Demiral Doç. Dr. Tuncay Duruöz Doç. Dr. Doğan Fidan Doç. Dr. Caner Fidaner Doç. Dr. Cengiz Kırmaz Doç.Dr. Ġdil Mırzai Doç. Dr. Simten Malhan Doç. Dr. Gonca Mumcu Doç. Dr. Talha Müezzinoğlu Doç. Dr. Cevad Seküri Yrd. Doç. Dr. Kıvanç Günhan Dr. Dt. Ümit Karaçaylı 3

5 SAYKAD ADINA ÖNSÖZ Değerli meslektaģlarım, Ülkemizde ilk kez 2004 yılında düzenlediğimiz Sağlıkla Ġlgili YaĢam Kalitesi sempozyumundan 2008 yılına dek PubMed veri tabanında YaĢam Kalitesi (quality of life) sözcüklerini içeren yayın sayısı 1.5 kat artarken (yayın sayısı 139 bin) bu artıģ Türkiye kaynaklı makalelerde 2.2 kat artarak PubMed veri tabanında yalnız 2008 yılında 194 e ulaģmıģtır. Sağlıkta eģitsizliklerin giderek derinleģtiği ülkemizde araģtırmacıların, toplum sağlığının ve sağlık hizmetlerinin baģarısının ölçülmesinde geleneksel hekim ve hizmet sunucu merkezli göstergeler yanında, algılanan sağlık alanında da veri üretmelerinin çok değerli olduğunu düģünüyoruz. Bu düģünceyle Sağlıkta YaĢam Kalitesi Derneği, ülkemizde alanda ve klinik uygulama ortamında Sağlıkta YaĢam Kalitesi gereçlerinin uygulamasında karģılaģılan sorunlar ve elde edilen sonuçların yorumlanması amacıyla bu kongrenin konusunu Klinik Uygulamalarda YaĢam Kalitesi sonuçlarının yorumlanması olarak belirledi. Daha önceki iki bilimsel toplantımızda olduğu gibi bu kongrede de 19 farklı tıp disiplini kendi alanlarında Sağlıkla Ġlgili YaĢam Kalitesini tartıģacaklar. Bu toplantımızdaki iki temel yenilikten birisi Ağız DiĢ Sağlığı, Kulak Burun Boğaz, Geriyatri ve Ağrı alanında çalıģan değerli bilim insanlarının ilk kez geniģ katılımlı bir bilimsel oturum açmalarıdır. Ağız diģ sağlığı hizmetlerinin istenilenin çok altında yetersiz kaldığı ülkemizde bu alana da katkıda bulunabilmek en büyük kıvancımız olacak bu yıl. Diğer yeniliğimiz de ölçek geçerliliği çalıģmalarının arttığı bilimsel ortamda bize çok gerekli olacak psikometrik değerlendirmeler ve bununla ilgili bazı istatistik yöntemlerin tanıtıldığı kurslar açmamız. Tabii konu ile yeni tanıģanlar için temel kavramlar ve uygulamalarla ilgili kurs ve oturumlarımız da devam ediyor. ÇağdaĢ Türk tıbbının her alanda olduğu gibi YaĢam Kalitesi alanında da baģarılı olacağına olan inancımızla çıktığımız yolda birlikte yürüdüğümüz, kongremizin gerçek bir bilimsel ortamda ve içerikte sürdürülmesine katkısı olan tüm konuģmacı ve araģtırmacıları, düzenleme kurulu üyesi, dal sorumlusu arkadaģlarımı ve değerli Dalyatur ailesine teģekkür ediyorum. Saygılarımla. Prof. Dr. Erhan Eser SAYKAD ve Kongre Düzenleme Kurulu adına BaĢkan 4

6 BĠLĠMSEL PROGRAM 25 Mart 2010 PerĢembe Saat Salon Oturum KonuĢmacı Fuaye Kayıt Ana Salon AçılıĢ töreni SAYKAD Ana Salon Panel Onkoloji ve yaģam kalitesi The value added of HRQL assessments in clinical oncology research (Ġngilizce) Psiko-onkolojide YK nin yeri Çay-Kahve Molası Ana Salon Ġkili Konferans: Klinikte Komorbidite ve YaĢam Kalitesi Klinikte En Küçük Anlamlı Farklılık Posterlerin asılması ve Öğlen yemeği Ana Salon Sunum Dili: (Ġngilizce) Paralel atölye: HRQL assessment in clinical research & clinical practice Çay-Kahve Molası Ana Salon Sunum Dili: (Ġngilizce) Paralel atölye: Developing and validating PRO measures- Methodological steps Salon 2 Paralel atölye: Hasta yakınlarında yaģam kalitesinin değerlendirilmesi Yönetici: Murat Lekili (CBÜTF) N. Aaronson: The Netherlands Cancer Institute, Amsterdam, Hollanda Özen Önen Sertöz: Ege Ün. Tıp Fak. Psikiyatri AD, Ġzmir Yönetici: Hatice Mavioğlu (CBÜTF) Ömer Aydemir. Celal Bayar Ün. Tıp Fak.Psikiyatri AD Erhan Eser : Celal Bayar Ün. Tıp Fak. Halk Sağlığı AD Yönetici: Ömer Aydemir (CBÜTF) N. Aaronson: The Netherlands Cancer Institute, Amsterdam, Hollanda Yönetici: Erhan Eser (CBÜTF) Donna L Lamping PhD Professor of Psychology Health Services Research Unit London School of Hygiene & Tropical Medicine Yönetici: Fatma Demirkıran (AMU.SYO) Rukiye Pınar Yeditepe Üniv. SBF Bütüncül yaklaģımda gözden kaçırılan bir konu: Hasta yakınlarının yaģam kalitesi Prof. Dr. Rukiye Pınar Yeditepe Üniversitesi, Sağ. Bil. Fak., HemĢirelik ve Sağ. Hiz. Böl., Ġstanbul Kronik böbrek yetmezlikli hasta yakınlarının yaģam kalitesi Dr. Hicran Yıldız Uludağ Üniversitesi Sağ. Yüksekokulu, Bursa Sandalye masajı kanserli hastalara bakım veren aile üyelerinin yaģam kalitesine katkı verebilir mi? Dr. Füsün AfĢar Kocaeli Devlet Hastanesi, Ġzmit Kapsamlı eğitim demanslı hastalara bakım veren aile üyelerinin yaģam kalitesine katkı verebilir mi? Doç. Dr. Nevin Kuzu Kurban, Pamukkale Üniversitesi, Denizli Sağlık Yüksekokulu, Denizli Hasta yakınlarının yaģam kalitesini nasıl değerlendirelim? Dr. AyĢe Çil Akıncı Mustafa Kemal Üniversitesi, Hatay Sağlık Yüksekokulu, Hatay 5

7 Saat Salon Oturum KonuĢmacı Çay-Kahve Molası Salon 2 Paralel atölye: Ölçüm enstrümanlarının altında yatan Multiattribute Utility Teorisi / Modellemesi Multiattribute Utility Theory/Modeling (MAUT/MAUM) Yönetici: Nuri BaĢoğlu (Boğaziçi Ün.) Güldal Büyükdamgacı -TUBĠTAK 26 Mart 2010 Cuma Saat Salon Oturum KonuĢmacı Ana Salon Ġkili Konferans: Tıpta etik, Hasta hakları ve YaĢam Kalitesi Sağlıkta EĢitsizlik: Nedir? Sosyoekonomik belirleyicileri nelerdir? Hangi sağlık göstergeleriyle ölçülür? Çay-Kahve Molası Ana Salon Ġkili Konferans: YaĢam Kalitesinde Toplum Standartları EQ 5-D Ulusal tarif araģtırma metodolojisi Ana Salon Sunum Dili: (Ġngilizce) Konferans: Current State of the Art in HRQL Research: Questions and Challenges Foyer Öğlen yemeği Ana Salon PARALEL BILIM DALI OTURUMLARI ABCD salonları Ana Salon ABCD salonları PARALEL BILIM DALI OTURUMLARI Yönetici: Yücel Demiral (DEÜTF) Ahmet Can Bilgin DEÜ TF- Tıbbi ETĠK AD Ġlker Belek Akdeniz Üniv.TF Halk Sağlığı AD Yönetici: Talha Müezzinoğlu (CBÜTF) Simten Malhan, BaĢkent Üniversitesi Doğan Fidan, Sanofi-Aventis, Paris Yönetici: Caner Fidaner (Ġzmir Sağlık Müd.) Donna L Lamping PhD Professor of Psychology Health Services Research Unit London School of Hygiene & Tropical Medicine. 6

8 27 Mart 2010 Cumartesi Saat Salon Oturum KonuĢmacı Ana Salon YaĢam Kalitesi açısından yorgunluk (konferans) Kanserli Çocuklarda yorgunluk (davetli bildiri) Çay-Kahve Molası Ana Salon Konferans YaĢam Kalitesi mi? Yeti Yitimi mi?: Kavramsal yaklaģım Ana Salon Yuvarlak masa: Türkiye de YK nin Rutin klinik uygulanmasının önündeki engeller Yönetici: Lale Cerrahoğlu (CBÜTF) Tuncay Duruöz : Celal Bayar Ün. Tıp Fak.FTR AD Rabia Genç : Ege Üniv. SYO Çocuk Sağlığı Hem. AD. Yönetici: Ġdil Tekin Mirzai (CBÜTF) AyĢe Küçükdeveci Ankara Universitesi Tıp Fak. Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon AD. Yönetici: Serap Öztürkcan (CBÜTF) Haluk Berk (DEÜTF) Talha Müezzinoğlu (CBÜTF) Tuncay Göksel (EÜTF) Cengiz Kırmaz (CBÜTF) Foyer ve Öğlen yemeği ve Ana Salon Prof. Dr. Hüray Fidaner Ödülü alan araģtırmaların sunumu Ana Salon PARALEL BILIM DALI OTURUMLARI ABCD salonları Ana Salon PARALEL BILIM DALI OTURUMLARI ABCD salonları Ana Salon KapanıĢ töreni SAYKAD 7

9 PARALEL BĠLĠM DALI OTURUMLARI 26 Mart 2010 Cuma Saat Salon Oturum Bilim dalı sorumlusu Ana Salon Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK Doç. Dr. Dt. Gonca Mumcu (Marmara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi) Dr. Dt. Ümit Karaçaylı (GATA Ağız DiĢ Çene Hast. ve Cerrahi AD) Program Oral Sağlıkla ĠliĢkili YaĢam Kalitesi Nedir? Hangi Ölçekler Kullanılır ve Güncel Uygulamalar Nelerdir? Doç.Dr. Gonca Mumcu, Dr. Ümit Karaçaylı SERBEST BĠLDĠRĠ ALANLARI Ağız Hastalıkları ve Cerrahide YaĢam Kalitesi Moderatör: Prof.Dr.Hakkı Tanyeri, Ġstanbul Üniv. Ağız, DiĢ-Çene Hastalıkları Bilim Dalı Endodontik Tedavi Uygulamalarında YaĢam Kalitesi Moderatör: Prof.Dr. Bilge Hakan ġen Ege Üniv. DiĢhekimliği Fakültesi, Endodonti Bilim Dalı Oral Diagnoz ve Radyoloji Alanında YaĢam Kalitesi Moderatör: Prof.Dr. Güniz Baksı ġen Ege Üniv. DiĢhekimliği Fakültesi, Oral Diagnoz ve Radyoloji Anabilim Dalı Salon A EriĢkin alerjide SYK Çocuk alerjide SYK Doç. Dr. Cengiz Kırmaz (Celal Bayar Üniversitesi) Prof. Dr. Hasan Yüksel (Celal Bayar Üniversitesi) Program Çocukda allerjik hastalık ve astımda QoL un pratik kullanımı Prof.Dr. Hasan Yüksel EriĢkinde allerjik hastalık ve astımda QoL un pratik kullanımı Doç.Dr. Cengiz Kırmaz Allerjik hastalıklarda yaģam kalitesi çalıģmalarının planlanması Prof. Dr. Gönül Dinç Horasan Allerjik hastalıklar ve astımda yaģam kalitesi testlerinin rutin kullanımı ve yorumundaki sorunlar Uz Dr. Özge Yılmaz Salon B Akciğer kanseri ve SYK Prof. Dr. Tuncay Göksel (Ege Üniversitesi) Program Akciğer kanserinde yaģam kalitesi değerlendirmeleri Moderatör: Prof. Dr. Tuncay Göksel (Ege Ü.T.F. Göğüs Hast. A.D.) Akciğer kanseri tedavisinde yaģam kalitesi değerlendirmelerinin yeri Doç. Dr. Sevin BaĢer (Pamukkale Ü.T.F. Göğüs Hast. A.D.) Klinik çalıģmalarda yaģam kalitesi değerlendirmeleri; Ege Göğüs tecrübesi Doç. Dr. Gürsel Çok (Ege Ü.T.F. Göğüs Hast. A.D.) Akciğer kanserinde kullanılan yaģam kalitesi ölçeklerinin Türkçe çevirilerinin geçerlilik güvenirliliklerinde son durum ve AKAYAK Projesinin getirecekleri Uzm. Dr. Ahmet Erbaycu (Suat Seren Ġzmir Göğüs Hast. ve Cerrahisi Eğt. Hastanesi) YaĢam kalitesi değerlendirmelerini günlük pratiğe entegre edebilirmiyiz? Uzm. Dr. Ahmet Erbaycu (Suat Seren Ġzmir Göğüs Hast. ve Cerrahisi Eğt. Hastanesi) 8

10 Saat Salon Oturum Bilim dalı sorumlusu Salon C Romatolojik sorunlar ve SYK Doç. Dr. Tuncay Duruöz (Celal Bayar Üniversitesi) Program Oturum BaĢkanları: Doç. Dr. Tuncay Duruöz: Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi, FTR AD, Romatoloji BD, Manisa Prof. Dr. Ömer Faruk ġendur: Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi, FTR AD, Romatoloji BD, Aydın KonuĢmacılar: - Pediatrik Romatolojide YaĢam Kalitesi Prof. Dr. Erbil Ünsal - Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, Pediatri AD, Romatoloji BD, Ġzmir - Osteoporozda YaĢam Kalitesi Prof. Dr. Halil Ünalan - Ġstanbul Üniversitesi CerrahpaĢa Tıp Fakültesi, FTR AD, Ġstanbul - Fibromyaljide YaĢam Kalitesi ve Son Durum Prof. Dr. Ali Gür - Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi, FTR AD, Gaziantep Salon D Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK Doç.Dr. Caner Fidaner (Ġzmir Sağlık Md) Doç. Dr. Yücel Demiral ( Dokuz Eylül Üniversitesi) Program Oturum BaĢkanları: Doç.Dr. Caner Fidaner, Ġzmir Sağlık Md Doç. Dr. Yücel Demiral, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD. KonuĢmacılar: HALK SAĞLIĞI NDA YAġAM KALĠTESĠ; ETKĠNLĠK-EġĠTLĠK ÖDÜNLEġĠM PROBLEMĠ Dr. Melih Kaan Sözmen Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD. Ġzmir. Ġġ SAĞLIĞI VE YAġAM KALĠTESĠ Hakan Baydur, MPH. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD. Ġzmir Ana Salon Ağız-DiĢ sağlığı ve SYK (devam) Doç. Dr. Dt. Gonca Mumcu (Marmara Üniversitesi) Dr. Dt. Ümit Karaçaylı (GATA Ağız DiĢ Çene Hast. ve Cerr. AD) Program Oral Sağlıkla ĠliĢkili YaĢam Kalitesi Nedir? Hangi Ölçekler Kullanılır ve Güncel Uygulamalar Nelerdir? Doç.Dr. Gonca Mumcu, Dr. Ümit Karaçaylı SERBEST BĠLDĠRĠ ALANLARI Ağız Hastalıkları ve Cerrahide YaĢam Kalitesi Moderatör: Prof.Dr.Hakkı Tanyeri, Ġstanbul Üniv. Ağız, DiĢ-Çene Hastalıkları Bilim Dalı Endodontik Tedavi Uygulamalarında YaĢam Kalitesi Moderatör: Prof.Dr. Bilge Hakan ġen Ege Üniv. DiĢhekimliği Fakültesi, Endodonti Bilim Dalı Oral Diagnoz ve Radyoloji Alanında YaĢam Kalitesi Moderatör: Prof.Dr. Güniz Baksı ġen Ege Üniv. DiĢhekimliği Fakültesi, Oral Diagnoz ve Radyoloji Anabilim Dalı Salon A EriĢkin ve Çocuk Solunum Hastalıkları ve SYK Program 1- Yuvarlak Masa: EriĢkin ve Çocuk Solunum hastalıkları sorunları 2- Bildiri sunumları Yöneticiler: Prof. Dr. Arzu Yorgancıoğlu; Prof. Dr. Hasan Yüksel Prof. Dr. Arzu Yorgancıoğlu (Celal Bayar Üniversitesi) 9

11 Saat Salon Oturum Bilim dalı sorumlusu Salon B Üroloji ve Üroonkolojide SYK Doç. Dr. Talha Müezzinoğlu (Celal Bayar Üniversitesi) Program 1. Üroonkoloji Paneli: (süre 50 dk) Oturum Yöneticisi: Dr.Ferruh Zorlu (Ege Üroloji Derneği BaĢkanı-Tepecik Eğitim Hastanesi) KonuĢmacılar: Dr.Hakan Gemalmaz (Adnan Menderes Tıp Fakültesi Üroloji AD): o Prostat kanserinde ülkemizde kullanılan ölçekler var mı? Kullanım zorluğu ve pratik bilgiler nelerdir? (Süre 15 dk.) Dr.Kamil Çam (Düzce Tıp Fakültesi Üroloji AD): o BPH-YK Türkçe ölçeğinin Kullanım Kılavuzu. (Süre 15 dk.) Dr.Gökhan ToktaĢ (Ġstanbul Eğitim ve AraĢtırma Hastanesi Üroloji Kliniği): o Mesane Kanserinde YK Ölçeklerinin Kullanım Zamanlaması. (Süre 10 dk.) Asistanlarla Serbest TartıĢma (Süre 10 dk)- Yönetici: o Dr.Ġlker Çelen (Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Üroloji Asistanı) 2. Kontinans Paneli (süre 40 dk) Oturum Yöneticisi: Dr.Bülent Çetinel (Kontinans Derneği BaĢkanı) KonuĢmacılar: Dr.Ceyhun Özyurt (Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Üroloji AD): o Ülkemizde Ġnkontinans Hastalarında Kullanılan YK Ölçeklerinde Mevcut Durum. Süre 15 dk. Dr.Oğuz Mertoğlu (Tepecik Eğitim Hastanesi): o Türk Toplumuna Özgü YK Ölçeğinin Gerekliliği Hakkında Bir Yorum. Süre 15 dk. Asistanlarla Serbest TartıĢma (Süre 10 dk)- Yönetici : o Dr.RaĢit AltıntaĢ (Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Üroloji Asistanı) 3.Androloji Paneli (Süre 30 dk) Oturum Yöneticisi: Dr.Ali Rıza Ayder (Bozyaka Eğitim Hastanesi) KonuĢmacılar : Dr.Cem Akbal (Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Üroloji AD): o Erken boģalmada kullanılan ölçekler (Süre 10 dk.) Dr.Tahir Turan (Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Üroloji AD): o Ejakulasyon hasta değerlendirme formu-bir AGAR çalıģması (10 dk) Asistanlarla Serbest TartıĢma- Yönetici (Süre 10 dk): o Dr.Ertuğrul ġefik (Atatürk Eğitim ve AraĢtırma Hastanesi 1.Üroloji Klinik Asistanı) Salon C Ağrı ve SYK Doç.Dr. Ġdil Mirzai (Celal Bayar Üniversitesi) Program I. Oturum Oturum BaĢkanı: Prof Dr Ġbrahim Yegül Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Anesteziyoloji ve Reanimasyon AD, Algoloji Bilim Dalı BaĢkanı, Ġzmir KonuĢmacılar: Doç Dr idil Tekin Mirzai (Anestezi ve algolojide yaģam kalitesi kavramı) Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Anesteziyoloji ve Reanimasyon AD, Algoloji Ünitesi, Manisa Yrd Doç Dr Yüksel Erkin (Ağrılı hastanın yaģam kaitesinin ölçümü) Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Anesteziyoloji ve Reanimasyon AD, Algoloji Ünitesi, Ġzmir Doç Dr Altan ġahin (Anestezi ve YaĢam Kalitesi) Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Anesteziyoloji ve Reanimasyon AD, Algoloji Ünitesi, Ankara II. Oturum Doç Dr Elvan Erhan (Kronik beningn ağrıda yaģam kalitesi) Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Anesteziyoloji ve Reanimasyon AD, Algoloji Bilim Dalı, Ġzmir Prof.Dr Sacit Güleç (Kanser ağrısında yaģam kalitesi) Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Anesteziyoloji ve Reanimasyon AD, Algoloji Bilim Dalı BaĢkanı, EskiĢehir Salon D YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar Prof. Dr. Erhan Eser (Celal Bayar Üniversitesi) Prof. Dr. Ömer Aydemir (Celal Bayar Üniversitesi) 10

12 27 Mart 2010 Cumartesi Saat Salon Oturum Oturum sorumlusu Ana Salon Geriatrik sorunlar ve SYK Doç. Dr. Dilek Aslan (Türk Geriatri Derneği, Hacettepe Üniversitesi) Program Konferans: YAġLILIKTA YAġAM KALĠTESĠNĠN ÖNEMĠ Oturum BaĢkanı: Prof. Dr. Reyhan UÇKU KonuĢmacı: Doç. Dr. Dilek ASLAN Panel: YAġLILIK DÖNEMĠNDE YAġAM KALĠTESĠNĠN DEĞERLENDĠRMESĠ Oturum BaĢkanı: Doç. Dr. Rezzan GÜNAYDIN KonuĢmacılar: YaĢlılarda sık görülen ve yaģam kalitesini etkileyen sorunlar-uzm. Dr. Pembe KESKĠNOĞLU YaĢlılarda YaĢam Kalitesi-Değerlendirme ve Ölçekler-Doç. Dr. Rezzan GÜNAYDIN YaĢlılar Ġçin DSÖ YaĢam Kalitesi Modülü (WHOQOL-OLD) GeliĢtirilme Süreci-Dr. Sultan ESER PhD Salon A Çocuk Hematoonkolojisi ve SYK Prof. Dr. Kaan Kavaklı (Ege Üniversitesi) Program OTURUM BAġKANI: Prof. Dr. Kaan Kavaklı Ege Üniversitesi Çocuk Hastanesi Pediatrik Hematoloji Bilim Dalı Bornova, ĠZMĠR KONUġMACILAR: Y. Doç. Dr. Selmin ġenol Ege Üniversitesi Ġzmir Atatürk Sağlık Yüksek Okulu Öğretim Üyesi, ĠZMĠR Hemofili örneğinde bakım verenlerin yaģam kalitesi Y. Doç. Dr. Hüsniye Koç Adnan Menderes Üniversitesi Aydın Sağlık Yüksek Okulu, AYDIN Kök hücre transplantasyonu uygulanan çocuklarda yaģam kalitesi Doç. Dr. Mehmet Kantar Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Pediatrik Onkoloji Bilim Dalı Öğretim Üyesi Pediatrik Tümörlü onkoloji hastalarında yaģam kalitesi Y. Doç. Dr. ġebnem Yılmaz Dokuzeylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Pediatrik Hematoloji Bilim Dalı Çocukluk çağı lösemilerinde yaģam kalitesi Psikolog Ufuk Solak Ege Üniversitesi Çocuk Hastanesi Psikologu Kronik kan hastası çocuklarda yaģam kalitesi ve psiko-sosyal yaklaģım 11

13 Saat Salon Oturum Bilim dalı sorumlusu Salon B Dermatolojojik sorunlar ve SYK Program Family impact of skin disease Prof.Dr.Andrew Finlay Psoriazis ve YaĢam Kalitesi Prof.Dr.Serap Öztürkcan Ürtiker ve YaĢam Kalitesi Uz.Dr.Cemal Bilaç Sözel Sunular Salon C Kardiyolojik sorunlar ve SYK Prof. Dr. Serap Öztürkcan (Celal Bayar Üniversitesi) Doç. Dr. Cevad ġeküri (Kent Hastanesi /ĠZMĠR) Program Oturum BaĢkanı: Prof.Dr.Belgin Ünal, Dokuz Eylül Ün. Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD. Ġzmir. Kalp Yetmezliği ve yaģam kalitesi: Neredeyiz? Ne yapmalıyız? Prof. Dr. Mehdi Zoghi, Ege Üniversitesi, Tıp Fakültesi Kardiyoloji Anabilim Dalı Türkiye de Kalp-Damar Hastalıkları Epidemiyolojisi Prof. Dr. Belgin Ünal, Dokuz Eylül Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Ġzmir Kardiyovasküler Risk Faktörlerinin YaĢam Kalitesine Etkileri Doç.Dr. Ceyhun Ceyhan, Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi, Kardiyoloji Anabilim Dalı Perkütan Koroner GiriĢimlerin YaĢam Kalitesine Etkileri Doç. Dr. Cevad ġekuri, Kent Hastanesi, Kardiyoloji Bölümü Salon D KBB sorunları ve SYK Yrd. Doç. Dr. Kıvanç Günhan (Celal Bayar Üniversitesi) Program 13: 30-13: 50 Importance of HRQL questionnaires in ORL diseases, Prof.Dr. Ingo Baumann, Heidelberg Üniversitesi KBB-BBC AD, 14: 00-14: 20 QOL in Rhinosinusitis, Prof.Dr. Ingo Baumann, Heidelberg Üniversitesi KBB-BBC AD, (Ġngilizce) TartıĢma 14: 30-14: 45 Rinoplasti sonuçlarının yaģam kalitesi formları ile değerlendirilmesi, Yrd.Doç.Dr. Kıvanç Günhan, CBÜTF KBB-BBC AD 14: 45-15: 00 Burun tıkanıklığının yaģam kalitesine etkileri, Yrd.Doç.Dr. Kıvanç Günhan, CBÜTF KBB-BBC AD 15: 00-15: 20 HRQL assessments in oropharangeal oncology, surgery vs radiochemotheraphy, Prof.Dr. Ingo Baumann, Heidelberg Üniversitesi KBB-BBC AD, (Ġngilizce) TartıĢma Ana Salon Geriatrik sorunlar ve SYK Program Bildirilerin Değerlendirilmesi: Sunum ve TartıĢma Ana Salon Nefroloji ve SYK Program OTURUM BAġKANI: Prof.Dr. Fehmi Akçiçek Bildirilerin Değerlendirilmesi: Sunum ve TartıĢma Doç. Dr. Dilek Aslan (Türk Geriatri Derneği, Hacettepe Üniversitesi) Prof. Dr. Fehmi Akçiçek Ege Üniversitesi Ġç Hastalıkları Anabilim Dalı, Nefroloji Bilim Dalı 12

14 Saat Salon Oturum Bilim dalı sorumlusu Salon A Çocuk Nefroloji ve SYK Prof. Dr. Necla Buyan (Gazi Üniversitesi), Doç.Dr. Ġpek Özunan Akil (Celal Bayar Üniversitesi) Program Moderatörler: Prof.Dr. Necla Buyan- Doç.Dr. Ġpek Akil 1) Çocuk diyaliz hastaları, renal transplantasyon alıcılarında ve ebeveylerinde yaģam kalitesinin değerlendirilmesi ( Çok merkezli bir çalıģmanın ıģığında literatürün gözden geçirilmesi) Prof. Dr. Necla Buyan, Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Nefroloji Bilim Dalı BaĢkanı Ankara 2) Hemodiyaliz hastalarının YaĢam Kalitesinin arttırılması amacıyla yapılan grup çalıģması Prof. Dr. IĢıl Bulut, BaĢkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmet Bölüm BaĢkanı Ankara 3)Böbrek nakli sonrası hasta ve yakınlarının yaģam kalitesi Sosyal Hizmet Uzmanı Nilgün Keçecioğlu, Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Organ Nakli Koordinatörü Antalya 4) Ġdrar Ġnkontinansı olan çocukların yaģam kalitesi Doç Dr. Ġpek Akil, Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Nefroloji Bilim Dalı Öğretim Üyesi Salon B Nörolojik sorunlar ve SYK Prof. Dr. Hatice Mavioğlu (Celal Bayar Üniversitesi) Program 15: 30-15: 55 Genel olarak Nörolojik hastalıklarda sağlıkta yaģam kalitesi Doç.Dr.ġerefnur Öztürk Ankara Numune Hastanesi1. Nöroloji Kliniği Ģef yardımcısı 16: 00-16: 25 Vertigoda sağlıkta yaģam kalitesi Prof.Dr.NeĢe Çelebisoy Ege Üniversitesi Tıp fakültesi Nöroloji AD 16: 30-16: 55 Serebrovasküler Hastalıklarda sağlıkta yaģam kalitesi Doç.Dr.A. Kemal Erdemoğlu Kırıkkale Üniversitesi Tıp fakültesi Nöroloji AD 17 :00-17: 25 Multipl Skleroz Hastalığında Sağlıkta YaĢam Kalitesi Prof.Dr.Hatice Mavioğlu Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fak. Nöroloji AD Salon C Meme Kanseri ve SYK Prof. Dr. Erdem Göker (Ġzmir Meme Derneği, Ege Üniversitesi) Program Oturum BaĢkanları: Zeynep Özsaran EÜTF Radyasyon Onkolojisi Erdem Göker Ġzmir Meme Derneği, Ege Üniversitesi KonuĢmacılar: Meme Kanseri ve YK Senem Demirci, EÜTF Rad Onk. Psikolojik Destek ve YK Deniz TankiĢi, EÜTF Rad Onk Meme Kanserinde Kemoterapi ve YK Öznur Usta Balkan, EÜ HemĢirelik YO Tamamlayıcı ve Alternatif Tedaviler ve YK Canfeza Sezgin, EÜ Medikal Onk. 13

15 Saat Salon Oturum Bilim dalı sorumlusu Salon D Ortopedi ve Omurga cerrahisinde SYK Prof. Dr. Haluk Berk (Dokuz Eylül Üniversitesi) Program Moderatör: Prof.Dr Haluk Berk Uzm Dr BaĢak ÇoĢkun. DEÜ Tıp Kakültesi Ortopedi ve Travmatoloji AD, Ġzmir Ortopedi ve travmatolojide yaģam kalitesi ölçekleri kültürel adaptasyon süreci Uzm Dr Erden Kılıç. Gülhane Askeri Tıp Akademisi Ortopedi ve Travmatoloji Anabilim Dalı, Ankara Diz Artoplastisi ve yaģam kalitesi Prof Dr Bülent Atilla. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fak,ltesi Ortopedi ve Travmatoloji AD, Ankara Kalça protezi ve yaģam kalitesi Prof Dr Uğur IĢıklar. Bilim Üniversitesi Tıp Fakültesi Ortopedi ve Travmatoloji AD, Ġstanbul Travma ve yaģam kalitesi Prof Dr Haluk Berk. DEÜ Tıp Kakültesi Ortopedi ve Travmatoloji AD, Ġzmir Omurga cerrahisinde yaģam kalitesi Prof Dr Mehtap Tatar. Sağlık Teknolojisinde yaģam kalitesi analizlerinin kullanımı KONFERANS Prof Dr Bülent Alparslan Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ortopedi ve Travmatoloji AD, Aydın Osteoporoz ve YaĢam kalitesi 14

16 BĠLDĠRĠ OTURUM DAĞILIM LĠSTESĠ Bildirinin Adı (alfabetik sıraya göre) Bildiri no; sunum tarihi; salon; oturum adı 60 YAġ VE ÜZERĠ HASTALARDA DEPRESYON YAġAM KALĠTESĠNĠ (Bildiri No: 379; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; ETKĠLĠYOR MU? Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) ACĠL SERVĠSLERDE ÇALIġAN HEMġĠRELERĠN TÜKENMĠġLĠK VE Ġġ (Bildiri no: 302; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon DOYUMLARININ YAġAM KALĠTESĠNE ETKĠSĠ D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) ALZHEIMER LI HASTALARA BAKIM VERENLERDE DEPRESYON VE (Bildiri no:360; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; DEPRESYONUN HASTALARIN YAġAM KALĠTESĠ ĠLE ĠLĠġKĠSĠ Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) ALZHEIMER LI HASTALARIN KENDĠ YAġAM KALĠTESĠNĠ (Bildiri no:359; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; DEĞERLENDĠRMESĠ ĠLE BAKIM VEREN AĠLE ÜYELERĠNĠN HASTALARA Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) ĠLĠġKĠN YAġAM KALĠTESĠNĠ DEĞERLENDĠRMELERĠNĠN KARġILAġTIRILMASI ANAOKULU ÇOCUKLARINDA ORAL SAĞLIKLA ĠLĠġKĠLĠ YAġAM (Bildiri no:340; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana KALĠTESĠ DÜZEYĠNĠN ĠNCELENMESĠ Salon; Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK) ANNELERĠN YAġAM KALĠTESĠNĠ ETKĠLEYEN OBSTETRĠK ÖZELLĠKLER (Bildiri no:409; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) BALIKESĠR DE 1. VE 2. BASAMAK SAĞLIK KURUMLARINDA ÇALIġAN (Bildiri no:386; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon HEMġĠRELERDE BEL AĞRISININ YAġAM KALĠTESĠ DÜZEYĠNE ETKĠSĠ D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) BALIKESĠR DE BĠRĠNCĠ VE ĠKĠNCĠ BASAMAK SAĞLIK KURUMLARINDA (Bildiri no:392; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon ÇALIġAN HEMġĠRELERDE YETĠ YĠTĠMĠNĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLER D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) BEHÇET HASTALARI VE REKÜRENT AFTÖZ STOMATĠTLĠ (Bildiri no:338; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana HASTALARDA ORAL SAĞLIKLA ĠLĠġKĠLĠ YAġAM KALĠTESĠ Salon; Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK) BEHÇET HASTALARINDA DENTAL VE PERĠODONTAL TEDAVĠLER ĠLE (Bildiri no:339; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana ORAL SAĞLIKLA ĠLĠġKĠLĠ YAġAM KALĠTESĠ Salon; Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK) BEHÇET HASTALARINDA PROSPEKTĠF ĠZLEMDE ORAL ÜLSER (Bildiri no:337; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana AKTĠVĠTESĠ VE ORALSAĞLIKLA ĠLĠġKĠLĠ YAġAM KALĠTESĠ Salon; Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK) DÜZEYĠNDEKĠ DEĞĠġĠMLER BEHÇET HASTALIĞINDA YAġAM KALĠTESĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ (Bildiri no:329; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Romatolojik sorunlar ve SYK) BĠR 1. BASAMAK SAĞLIK KURULUġUNA BAġVURAN 15 YAġ VE ÜZERĠ (Bildiri no:422; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon KĠġĠLERĠN YAġAM KALĠTELERĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) ÇOCUK DĠYALĠZ HASTALARINDA DĠYALĠZ YETERLĠLĠĞĠ VE BESLENME (Bildiri no:429; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; DURUMUNUN YAġAM KALĠTESĠNE ETKĠSĠ Salon A; Çocuk Nefroloji ve SYK) ÇOCUKLARDA DAMAR ĠÇĠ GĠRĠġĠMLER SONRASI OLUġAN KAYGI VE (Bildiri no:512; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; ETKĠLEYEN FAKTÖRLER Salon A; Çocuk Hemato-onkolojisi ve SYK) DEMĠR EKSĠKLĠĞĠ ANEMĠSĠ VE YAġAM KALĠTESĠNĠN DESTEKLENMESĠ (Bildiri no:513; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Hemato-onkolojisi ve SYK) DĠYALĠZ HASTALARINDA CĠNSEL FONKSĠYON BOZUKLUKLARI VE (Bildiri no:295; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; YAġAM KALĠTESĠ ÜZERĠNE ETKĠSĠ Ana Salon; Nefroloji ve SYK) DĠYALĠZ HASTALARINDA YORGUNLUK VE YAġAM KALĠTESĠ ÜZERĠNE (Bildiri no:291; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; ETKĠSĠ Ana Salon; Nefroloji ve SYK) DURUÖZ EL SKALASI NIN (DES) PSÖRĠATĠK ARTRĠTTE GEÇERLĠLĠK (Bildiri no:401; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon VE GÜVENĠLĠRLĠĞĠNĠN ARAġTIRILMASI C; Romatolojik sorunlar ve SYK) ENGELLĠ BĠREYE SAHĠP OLAN AĠLELERE YAPILAN PLANLI (Bildiri no:383; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon HEMġĠRELĠK BAKIMLARININ, AĠLE ĠġLEVLERĠNĠ DEĞERLENDĠRME, D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) AĠLE GEREKSĠNĠMLERĠ VE YAġAM KALĠTESĠ ÜZERĠNE ETKĠSĠ ERĠġKĠN TÜRK HASTA POPÜLASYONUNDA AĞRI TEDAVĠSĠNDE SIK (Bildiri no:371; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon TERCĠH EDĠLEN DÖRT FARKLI AĞRI ÖLÇEĞĠNĠN KARġILAġTIRILMASI C; Ağrı ve SYK) ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMĠ AĞIZ SAĞLIĞI ETKĠ ÖLÇEĞĠ'NĠN TÜRKÇE FORMUNUN GÜVENĠRLĠK VE GEÇERLĠĞĠNĠN ĠNCELENMESĠ: PĠLOT ÇALIġMA ERKEN DÖNEM TÜBERKÜLOZ OLGULARINDA SF-36 VE WHOQOL-100 YAġAM KALĠTESĠ ÖLÇEKLERĠNĠN KARġILAġTIRILMASI EUROHIS (WHOQOL-8) TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN TÜRK TOPLUMUNDAKĠ PSĠKOMETRĠK ÖZELLĠKLERĠ EVĠNDE YAġAYAN ALZHEIMER HASTALIĞI OLAN VE OLMAYAN YAġLI BĠREYLERĠN YAġAM KALĠTESĠ VE DEPRESYON DÜZEYĠNĠN KARġILAġTIRILMASI GENEL POPÜLASYONDA SAĞLIKLA ĠLE ĠLGĠLĠ YAġAM KALĠTESĠ VE ETKĠLEYEN ETMENLER HEMODĠYALĠZ HASTALARININ YAġAM KALĠTESĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ HEMġĠRELERDE YAġAM KALĠTESĠNĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLERĠN BELĠRLENMESĠ (Bildiri no:398; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK) (Bildiri No:283; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon A; EriĢkin ve Çocuk Solunum Hastalıkları ve SYK) (Bildiri no:423; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) (Bildiri no:358; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) (Bildiri no: 296; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) (Bildiri no:434; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Nefroloji ve SYK) (Bildiri no:391; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) HĠPERTANSĠYON VE SAĞLIKLA ĠLGĠLĠ YAġAM KALĠTESĠ (Bildiri no:293; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) ĠDRAR KAÇIRAN KADINLARDA HEMġĠRELĠK EĞĠTĠMĠ VE (Bildiri no: 304; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon DAVRANIġSAL TEDAVĠNĠN KONFOR PELVĠK TABAN KAS EGZERSĠZĠ B; Üroloji ve Üro-onkolojide SYK) UYGULAMASI ÖZ-ETKĠLĠLĠK ALGISI VE YAġAM KALĠTESĠNE ETKĠSĠ ĠNMEYE ÖZGÜ YAġAM KALĠTESĠ ÖLÇEĞĠ NĠN TÜRK TOPLUMU ĠÇĠN GEÇERLĠK VE GÜVENĠRLĠĞĠNĠN ĠNCELENMESĠ (Bildiri no:349; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Nörolojik sorunlar ve SYK) 15

17 Bildirinin Adı (alfabetik sıraya göre) Bildiri no; sunum tarihi; salon; oturum adı ĠRREVERSĠBLE PULPĠTĠS VE PERĠKORONĠTĠS LĠ HASTALARDA AĞRI (Bildiri no:342; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana VE ORAL SAĞLIKLA ĠLĠġKĠLĠ YAġAM KALĠTESĠ ĠLĠġKĠSĠ Salon; Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK) ĠRREVERSĠBLE PULPĠTĠSLĠ VE PERĠKORONĠTĠSLĠ HASTALARDA (Bildiri no:343; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana HASTALARDA ORAL SAĞLIKLA ĠLĠġKĠLĠ YAġAM KALĠTESĠ Salon; Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK) ĠSTANBUL DA HUZUREVLERĠNDE YAġAYAN YAġLILARIN GÜNLÜK (Bildiri no: 320; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; YAġAM AKTĠVĠTELERĠNĠN VE YAġAM KALĠTELERĠNĠN BELĠRLENMESĠ Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) ĠġĠTME ENGELLĠ ÇOCUKLARDA YAġAM KALĠTESĠ (Bildiri no:394; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) ĠZMĠR/BORNOVA ĠLKÖĞRETĠM ĠKĠNCĠ KADEME DEVLET (Bildiri no:381; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon OKULLARINDA EĞĠTĠM GÖREN ERGENLERDE YAġAM KALĠTESĠ D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) KANSER AĞRISININ HASTA YAġAMINA ETKĠSĠ (Bildiri no:419; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Ağrı ve SYK) KANSER HASTALARINDA AĞRININ DUYGU DURUMUNA ETKĠSĠ VE (Bildiri no:418; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon BUNA YÖNELĠK YAKLAġIMLAR C; Ağrı ve SYK) KANSERLĠ HASTA YAKINLARININ YAġAM KALĠTESĠ (Bildiri no: 324; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Meme Kanseri ve SYK) KANSERLĠ HASTALARA BAKIM VEREN AĠLE ÜYELERĠ ĠÇĠN BAKIM (Bildiri no:308; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon VERĠCĠ TEPKĠ DEĞERLENDĠRME ÖLÇEĞĠ NĠN GEÇERLĠK VE D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) GÜVENĠRLĠK ÇALIġMASI KANSERLĠ HASTALARA BAKIM VERENLERDE YAġAM KALĠTESĠ ÖLÇEĞĠ NĠN (THE CAREGIVER QUALITY OF LIFE INDEX CANCER SCALE-CQOLC) TÜRK KANSERLĠ HASTA YAKINLARINDA GÜVENĠRLĠK VE GEÇERLĠĞĠ KELOĠD VE HĠPERTROFĠK SKARI OLAN HASTALARDA DYKĠ SKORLARI: PROSPEKTĠF OLGU-KONTROL ÇALIġMASI KEMORADYOTERAPĠYE BAĞLI GELĠġEN GASTROĠNTESTĠNAL KOMPLĠKASYONLARI ÖNLEMEDE EĠKOSAPENTAENOĠK ASĠT ĠÇEREN BESLENME DESTEĞĠ KINDL KANSER MODÜLÜNÜN TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN KANSERLĠ TÜRK ÇOCUKLARI ÖRNEĞĠNDEKĠ ÖNCÜL GÜVENĠLĠRLĠK ÇÖZÜMLEMELERĠ KIRIKSIZ OSTEOPOROTĠK HASTALARDA EGZERSĠZĠN YAġAM KALĠTESĠNE ETKĠSĠ KĠDDO-KĠNDL GENEL AMAÇLI YAġ YAġAM KALĠTESĠ ÖLÇEĞĠ ERGEN FORMU ĠLE DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ YAġAM KALĠTESĠ ÖLÇEĞĠ GENEL SAĞLIK YAġAM KALĠTESĠ ALT BOYUTU ĠLE ELDE EDĠLEN SONUÇLARIN KARġILAġTIRILMASI VE ÖLÇEKLER ARASINDAKĠ TUTARLILIK KORONER ARTER HASTALARINDA YAġAM TARZI DEĞĠġĠKLĠĞĠ MÜDAHALESĠNĠN YAġAM KALĠTESĠNE ETKĠSĠ KRONĠK BÖBREK YETMEZLĠĞĠ HASTALARINDA YAġAM TARZI DEĞĠġĠKLĠĞĠ MÜDAHALESĠNĠN YAġAM KALĠTESĠNE ETKĠSĠ (Bildiri no: 325; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) (Bildiri no;500; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Dermatolojojik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:402; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Meme Kanseri ve SYK) (Bildiri no:436; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Hemato-onkolojisi ve SYK) (Bildiri no:353; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Romatolojik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:382; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) (Bildiri no:286; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:298; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Nefroloji ve SYK) KRONĠK DĠYALĠZ TEDAVĠSĠNĠN ÇOCUK YAġAM KALĠTESĠNE ETKĠSĠ (Bildiri no:430; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Nefroloji ve SYK) KRONĠK HEPATĠT B YAġAM KALĠTESĠ ÖLÇEĞĠ NĠN GEÇERLĠK VE (Bildiri no:334; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon GÜVENĠRLĠĞĠ D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) KRONĠK KALP YETERSĠZLĠĞĠ ANKETĠNĠN (KKYA) TÜRKÇE (Bildiri no:322; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; SÜRÜMÜNÜN GEÇERLĠLĠK VE GÜVENĠRLĠK ÇALIġMASI Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) KRONĠK KALP YETMEZLĠĞĠ OLAN HASTALARDA YAġAM KALĠTESĠNĠN (Bildiri no:307; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) LĠKEN PLANUSTA DERMATOLOJĠ YAġAM KALĠTE ĠNDEKS SKORLARI: (Bildiri no;501; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; PSORĠYAZĠS VE SAĞLIKLI KONTROLLERLE KARġILAġTIRILMASI Salon B; Dermatolojojik sorunlar ve SYK) LOKAL ĠLERĠ EVRE REKTUM KANSERLĠ OLGULARDA TEDAVĠ (Bildiri No:406; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; SIRASINDA YAġAM KALĠTESĠ DEĞĠġĠMLERĠNĠN ĠNCELENDĠĞĠ Salon C; Meme Kanseri ve SYK) PROSPEKTĠF KLĠNĠK ÇALIġMA MAJOR DEPRESĠF BOZUKLUKTA ANTĠDEPRESAN TEDAVĠSĠNĠN YAġAM KALĠTESĠ ÜZERĠNE ETKĠSĠ MARDĠN ĠL MERKEZĠNDE 3 NOLU SAĞLIK OCAĞI BÖLGESĠNDE YAġLILARIN YAġAM KALĠTESĠ VE YAġAM KALĠTESĠNĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLERĠN BELĠRLENMESĠ MIDAS YAġAM KALĠTESĠ ÖLÇEĞĠ TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN PSĠKOMETRĠK ÖZELLĠKLERĠ MULTĠPL SKLEROZLU HASTALARDA EV ZĠYARETĠ YOLUYLA VERĠLEN BAKIM IN YAġAM KALĠTESĠ ÜZERĠNE ETKĠSĠ ORAL LĠKEN PLANUSLU VE ORAL KANDĠDOZLU HASTALARDA ORAL SAĞLIKLA ĠLĠġKĠLĠ YAġAM KALĠTESĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ OSWESTRY DĠSABĠLĠTY ĠNDEKS SKORLAMA SĠSTEMĠNĠN TÜRKÇE VERSĠYONUNUN LOMBER DĠSK HERNĠSĠ TANILI OLGULARDA GEÇERLĠLĠK VE GÜVENĠLĠRLĠĞĠNĠN SAPTANMASI PEPTĠK ÜLSER TANISI ALAN BĠREYLERĠN YAġAM KALĠTESĠNĠN ĠNCELENMESĠ PERĠTON DĠYALĠZĠ HASTALARINDA SAĞLIKLA ĠLGĠLĠ YAġAM KALĠTESĠNĠN MAJÖR BELĠRLEYĠCĠLERĠ (Bildiri no:380; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) (Bildiri no:363; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:323; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:420; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Nörolojik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:427; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK) (Bildiri no:370; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Ağrı ve SYK) (Bildiri no:313; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon A; EriĢkin ve Çocuk Solunum Hastalıkları ve SYK) (Bildiri no:431; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Nefroloji ve SYK) 16

18 Bildirinin Adı (alfabetik sıraya göre) PHILADELPHIA GERĠATRĠ MERKEZĠ MORAL SKALA SININ (PGMMS) TÜRK YAġLILARINDA GEÇERLĠK VE GÜVENĠRLĠĞĠ PSÖRĠATĠK ARTRĠT YAġAM KALĠTESĠ SKALASININ (PSAQOL) TÜRK TOPLUMUNDA GEÇERLĠLĠK VE GÜVENĠLĠRLĠĞĠ REDÜKSĠYONLU ANTERĠOR DĠSK DEPLASMANI OLAN HASTALARDA KRONĠK AĞRI ORAL SAĞLIKLA ĠLĠġKĠLĠ YAġAM KALĠTESĠNĠ OLUMSUZ YÖNDE ETKĠLĠYOR SAĞLIĞI GELĠġTĠRĠCĠ YAġAM TARZI VE ÖZ ETKĠLĠLĠK-YETERLĠLĠK DURUMUNUN SOSYOEKONOMĠK DURUM ĠLE ĠLĠġKĠSĠ SF-10 ÇOCUKLAR ĠÇĠN YAġAM KALĠTESĠ ÖLÇEĞĠNĠN GEÇERLĠLĠK VE GÜVENĠLĠRLĠK ÇALIġMASI SPĠNA BĠFĠDA HASTALIĞININ HASTA ÇOCUKLAR VE BAKIM VEREN ANNELERĠNĠN YAġAM KALĠTESĠ ÜZERĠNDEKĠ ETKĠSĠ TALASEMĠ (AKDENĠZ ANEMĠSĠ) HASTALARINDA YAġAM KALĠTESĠ DESTEĞĠ TEMPOMANDĠBULAR EKLEM-ORTOGNATĠK CERRAHĠ HASTALARININ ORAL SAĞLIKLA ĠLĠġKĠLĠ YAġAM KALĠTESĠ TĠHV (TÜRKĠYE ĠNSAN HAKLARI VAKFI) ĠZMĠR TEMSĠLCĠLĠĞĠNE BAġVURAN ĠġKENCE MAĞDURLARINDA YAġAM KALĠTESĠ VE DEPRESYON ARAġTIRILMASI TOTAL LARENJEKTOMĠ UYGULANAN HASTALARIN POST-OPERATĠF ERKEN DÖNEM PSĠKOSOSYAL DURUMLARI TÜRKĠYE DE ĠLLERĠN YAġAM KALĠTE DÜZEYLERĠNĠN ÇOK DEĞĠġKENLĠ ĠSTATĠSTĠK YÖNTEMLERLE ĠNCELENMESĠ TÜRKĠYE DE KRONĠK AĞRI ÜRĠNER ĠNKONTĠNANS VE ÜRĠNER SIKLIK KONFOR ÖLÇEĞĠ VE BROOME PELVĠK TABAN KAS EGZERSĠZĠ ÖZ-ETKĠLĠLĠK ÖLÇEĞĠNĠN GÜVENĠRLĠK VE GEÇERLĠĞĠNĠN ĠNCELENMESĠ VENOUS INSUFFĠCĠENCY EPĠDEMĠOLOGĠCAL AND ECONOMĠC STUDY QUALĠTY OF LĠFE/SYMPTOMS(VEINES-OOL/SYM)- ÖLÇEĞĠNĠN TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN GEÇERLĠLĠK VE GÜVENĠLĠRLĠĞĠ WHO-ADS (WHO ENGELLĠLĠK TUTUM ÖLÇEĞĠ) TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN TÜRK ENGELLĠLERĠNDEKĠ PSĠKOMETRĠK ÖZELLĠKLERĠ WHO-QOCS (WHO ENGELLĠLERDE BAKIM VE DESTEK KALĠTESĠ ÖLÇEĞĠ) TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN TÜRK TOPLUMUNDAKĠ PSĠKOMETRĠK ÖZELLĠKLERĠ WHOQOL-DIS (WHO ENGELLĠLERDE YAġAM KALĠTESĠ MODÜLÜ) TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN TÜRK TOPLUMUNDAKĠ PSĠKOMETRĠK ÖZELLĠKLERĠ YĠNELEYEN AFTÖZ STOMATĠTTE DERMETOLOJĠ YAġAM KALĠTE ĠNDEKSĠ VE OHIP-14 ĠLĠġKĠSĠ YOĞUN BAKIM ÜNĠTELERĠNDE ÇALIġAN HEMġĠRELERĠN GENEL SAĞLIK ANKETĠNE GÖRE RUHSAL DURUMLARI VE RUHSAL DURUMLARINI ETKĠLEYEN ETMENLER BEHÇET HASTALIĞINA ÖZGÜ YAġAM KALĠTESĠ ÖLÇEĞĠ NĠN GÜVENĠRLĠK VE GEÇERLĠĞĠ KANSERLĠ HASTALARA BAKIM VEREN AĠLE ÜYELERĠNE UYGULANAN MANUEL SANDALYE MASAJININ UYKU KALĠTESĠ, DURUMLUK ANKSĠYETE DÜZEYĠ, YORGUNLUK, KAN BASINCI, NABIZ HIZI VE SERUM KORTĠZOL DÜZEYLERĠNE ETKĠSĠ HUZUREVLERĠNDE KALAN YAġLILARIN SAĞLIK VE FONKSĠYONEL DURUMLARI ĠLE YAġAM KALĠTELERĠNĠN ĠNCELENMESĠ SPINE TANGO COMI ÖLÇEĞĠNĠN TÜRKÇEYE UYARLANMASI, KÜLTÜRLER ARASI UYUMUNUN, GEÇERLĠLLĠĞĠNĠN VE GÜVENĠLĠRLĠĞĠNĠN SINANMASI BÖBREK TRANSPLANTASYONU OLAN HASTALARA VERĠLEN EĞĠTĠMĠN HASTALARIN YAġAM KALĠTESĠ ÜZERĠNE ETKĠSĠ SAĞLIĞI GELĠġTĠRĠCĠ YAġAM TARZI VE ÖZ ETKĠLĠLĠK YETERLĠLĠK DURUMUNUN SOSYOEKONOMĠK DURUM ĠLE ĠLĠġKĠSĠ DĠYABETĠK HASTALARDA CĠNSEL DĠSFONKSĠYONUN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ BALIKESĠR DE BĠRĠNCĠ VE ĠKĠNCĠ BASAMAK SAĞLIK KURUMLARINDA BEL AĞRISI OLAN HEMġĠRELERDE YETĠ YĠTĠMĠNE ETKĠ EDEN ETMENLER POSTOPERATĠF KEMORADYOTERAPĠ UYGULANMĠġ REKTUM KANSERLĠ GEÇ DÖNEM YAN ETKĠLERĠN VE YAġAM KALĠTESĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLDĠĞĠ ÇOK MERKEZLĠ KLĠNĠK ÇALĠġMA: TÜRK ONKOLOJĠ GRUBU (TOG) YAN ETKĠLER VE GASTROĠNTESTĠNAL KANSERLER ALT ÇALĠġMA GRUBU ORTAK PROJESĠ HUZUREVĠNDE YAġAYAN BĠREYLERĠN YAġ VE CĠNSĠYETLERĠNE GÖRE YAġAM KALĠTELERĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Bildiri no; sunum tarihi; salon; oturum adı (Bildiri no: 306; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:502; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Dermatolojojik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:347; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK) (Bildiri no:336; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) (Bildiri no:440; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) (Bildiri no:511; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Nefroloji ve SYK) (Bildiri no:514; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Hemato-onkolojisi ve SYK) (Bildiri no:344; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-DiĢ Sağlığı ve SYK) (Bildiri no:413; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) (Bildiri no:387; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon D; KBB sorunları ve SYK) (Bildiri no: 299; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) (Bildiri no:428; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Ağrı ve SYK) (Bildiri no: 305; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon B; Üroloji ve Üro-onkolojide SYK) (Bildiri no:435; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:438; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) (Bildiri no:437; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) (Bildiri no:439; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; YaĢam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) (Bildiri no:327; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Dermatolojojik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:395; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) (Bildiri no:300; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Romatolojik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:301; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Meme Kanseri ve SYK) (Bildiri no:328; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:292; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon D; Ortopedi ve Omurga cerrahisinde SYK;) (Bildiri no:309; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Nefroloji ve SYK) (Bildiri no:310; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) (Bildiri no:378; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon B; Üroloji ve Üro-onkolojide SYK) (Bildiri no:384; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / ĠĢ sağlığı ve SYK) (Bildiri no:403; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) (Bildiri no:421; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) 17

19 KONGRE ÖNCESĠ KURSLAR 24 Mart 2010, Ege Üniversitesi Atatürk Kültür Merkezi Sabah Programı: KURS 1 (SALON_A): Saat: Sağlıkta YaĢam Kalitesinde Temel Kavramlar Yönetici: Prof. Dr. Ömer Aydemir, Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Sunan: Konular: Doç. Dr. Caner Fidaner, Ġzmir Ġl Sağlık Müd. YaĢam Kalitesi Kavramı Gül Saatli MPH, Dokuz Eylül Üniversitesi YaĢam Kalitesinin Ölçümü ve ölçüm Prof. Dr. Ömer Aydemir, Celal Bayar Üni. gereçlerinin sınıflandırılması ve Kültüre uyarlanması Klinik uygulamada dikkat edilecek noktalar KURS 2(SALON_B): Saat: Sağlıkta YaĢam Kalitesi Ölçeklerinin Psikometrik Çözümlemesi: Geçerlilik ve Güvenilirlik Yönetici: Prof. Dr. Erhan Eser Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Sunan: Konular: Prof. Dr. Erhan Eser, Celal Bayar Üniversitesi Hakan Baydur, MPH, Dokuz Eylül Üniversitesi Öğleden Sonra Programı: KURS 3 (SALON_A): Saat: Güvenilirlik, Geçerlilik SPSS örnekleri Çok DeğiĢkenli Analizler Yönetici: Prof. Dr. Gül Ergör, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Sunan: Konular: Prof. Dr. Gül Ergör, Dokuz Eylül Üniversitesi Yan tutma (Bias) Doç. Dr. Gönül Dinç, Celal Bayar Üniversitesi Çoklu Doğrusal Regresyon Prof. Dr. Belgin Ünal, Dokuz Eylül Lojistik Regresyon Üniversitesi KURS 4 (SALON_B): Saat: Geçerlilik Çözümlemelerinde Doğrulayıcı YaklaĢım ve ilgili yazılım araçları (AMOS, LĠSREL) Yönetici: Prof. Dr. Nuri BaĢoğlu, Boğaziçi Üniversitesi, Yönetim BiliĢim Sistemleri Sunan: Konular: Prof. Dr. Nuri BaĢoğlu - Boğaziçi Üniversitesi Hakan Baydur MPH - Dokuz Eylül Üniversitesi Selin Eser Erdil MA - Sabancı Üniversitesi, Yön Bil AMOS, LĠSREL, MAP uygulamaları Güvenilirlik uygulamaları Doğrulayıcı Faktör Çözümlemeleri 18

20 ĠÇĠNDEKĠLER KONGRE DÜZENLEME KURULU... 2 KONGRE BİLİM KURULU... 3 ÖNSÖZ... 4 BİLİMSEL PROGRAM... 5 PARALEL BİLİM DALI OTURUMLARI... 8 BİLDİRİ OTURUM DAĞILIM LİSTESİ...15 KONGRE ÖNCESİ KURSLAR...18 İÇİNDEKİLER...19 GENEL SUNUMLAR...25 WHAT HAVE YOU DONE FOR ME LATELY? THE VALUE ADDED BY HEALTH-RELATED QUALITY OF LIFE DATA IN CLINICAL TRIALS Neil K. Aaronson, Ph.D PSİKO-ONKOLOJİDE YAŞAM KALİTESİNİN YERİ Uzm.Dr. Özen Önen Sertöz...27 KLİNİKTE KOMORBİDİTE VE YAŞAM KALİTESİ Prof.Dr. Ömer Aydemir...28 YAŞAM KALİETSİNDE EN KÜÇÜK ANLAMLI FARK (EKAF) Prof. Dr. Erhan Eser...29 PATIENT-REPORTED OUTCOMES IN CLINICAL RESEARCH AND CLINICAL PRACTICE: FACTS, FICTIONS AND FUTURE DIRECTIONS Neil K. Aaronson, Ph.D KRONİK BÖBREK YETMEZLİĞİ HASTALARININ YAKINLARINDA YAŞAM KALİTESİ Öğr. Gör. Dr. Hicran Yıldız...35 SANDALYE MASAJI KANSERLİ HASTALARA BAKIM VEREN AİLE ÜYELERİNİN YAŞAM KALİTESİNE KATKI VEREBİLİR Mİ? Füsun Afşar...38 KAPSAMLI EĞİTİM DEMANSLI HASTALARA BAKIM VEREN AİLE ÜYELERİNİN YAŞAM KALİTESİNE KATKI VEREBİLİR Mİ? Doç. Dr. Nevin Kuzu Kurban...40 BIR HASTA YAKINININ YAŞADIKLARI ANNEME NE OLDU? Gözde Dalan...43 HASTA YAKINLARININ YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Yrd. Doç. Dr. Ayşe Çil Akıncı...46 SAĞLIKLA İLGİLİ YAŞAM KALİTESİ ÖLÇÜM ARAÇLARI VE ÇOK BOYUTLU YAPININ ÜLKEYE UYARLANMASI Güldal Büyükdamgacı Ph.D SAĞLIKTA YAŞAM NİTELİĞİ VE ETİK Dr. Ahmet Can Bilgin...50 YAŞAM KALITESI ÖLÇEKLERINDE TOPLUM STANDARTLARI Doç. Dr. Simten Malhan...52 ULUSAL YAŞAM KALİTESİ SKORLARINI HESAPLAMA ÇALIŞMALARI: FARKLI ÜLKELERDEN EQ5D ÖRNEKLERİ Doç. Dr Doğan FİDAN...55 KANSERLİ ÇOCUKLARDA YORGUNLUK Yrd.Doç.Dr. Rabia Ekti Genç...56 YAŞAM KALİTESİ Mİ İŞLEVSELLİK Mİ? KAVRAMSAL YAKLAŞIM Prof. Dr. Ayşe A. Küçükdeveci...61 ORAL SAĞLIKLA İLİŞKİLİ YAŞAM KALİTESİ NEDİR? HANGİ ÖLÇEKLER KULLANILIR VE GÜNCEL UYGULAMALAR NELERDİR? Doç. Dr. Gonca Mumcu 1, Dr. Ümit Karaçaylı PEDİATRİDE ALERJİK HASTALIKLAR, ASTIM VE YAŞAM KALİTESİ Prof. Dr. Hasan YÜKSEL...65 ERİŞKİN ALERJİDE SAĞLIKTA YAŞAM KALİTESİ Doç.Dr. Cengiz KIRMAZ...72 ALLERJİK HASTALIKLAR VE ASTIMDA YAŞAM KALİTESİ TESTLERİNİN RUTİN KULLANIMI VE YORUMUNDAKİ ZORLUKLAR Uz. Dr. Özge Yılmaz...74 AKCİĞER KANSERİ TEDAVİSİNDE YAŞAM KALİTESİ DEĞERLENDİRMELERİNİN YERİ Doç Dr Sevin Başer...76 HALK SAĞLIĞI NDA YAŞAM KALİTESİ; ETKİNLİK-EŞİTLİK ÖDÜNLEŞİM PROBLEMİ Dr. Melih Kaan Sözmen

21 İŞ SAĞLIĞI VE YAŞAM KALİTESİ Hakan Baydur, MPH ERİŞKİN SOLUNUM HASTALIKLARINDA YAŞAM KALİTESİ Prof.Dr.Arzu Yorgancıoğlu BENİGN PROSTAT HİPERPLAZİSİ YAŞAM KALİTESİ (BPH-YK) TÜRKÇE ÖLÇEĞİNİN KULLANIM KILAVUZU Prof. Dr. Kamil ÇAM MESANE KANSERINDE YAŞAM KALITESI ÖLÇEKLERININ KULLANIM ZAMANLAMASI Dr Gökhan Toktaş TÜRK TOPLUMUNA ÖZGÜ YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİNİN GEREKLİLİĞİ HAKKINDA BİR YORUM Dr. Oğuz Mertoğlu ANESTEZİ VE ALGOLOJİDE YAŞAM KALİTESİ KAVRAMI Doç Dr idil Tekin Mirzai ANESTEZİ VE YAŞAM KALİTESİ Doç. Dr. Altan Şahin KRONİK BENİGN AĞRIDA YAŞAM KALİTESİ Prof. Dr. Elvan Erhan YAŞLILIK DÖNEMİNDE ÖNEMLİ BİR KAVRAM: YAŞAM KALİTESİ Doç. Dr. Dilek ASLAN YAŞLILARDA YAŞAM KALİTESİ-DEĞERLENDİRME VE ÖLÇEKLER Doç. Dr. Rezzan GÜNAYDIN YAŞLILIKTA YAŞAM KALİTESİNİ ETKİLEYEN NEDENLER Dr. Pembe KESKİNOĞLU, PhD DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ YAŞLILAR İÇİN YAŞAM KALİTESİ MODÜLÜ (WHOQOL-OLD) VE AVRUPA YAŞLI TUTUM ANKETİ (AAQ) TÜRKÇE SÜRÜMLERİNİN GELİŞTİRİLME SÜREÇLERİ Dr. Sultan Eser HEMOFİLİ ÖRNEĞİNDE BAKIM VERENLERİN YAŞAM KALİTESİ Yrd.Doç.Dr. Selmin Şenol KÖK HÜCRE TRANSPLANTASYONU UYGULANAN ÇOCUKLARDA YAŞAM KALİTESİ Yrd.Doc.Dr.Hüsniye ÇALIŞIR PEDİATRİK ONKOLOJİ HASTALARINDA YAŞAM KALİTESİ Doç. Dr. Mehmet Kantar ÇOCUKLUK ÇAĞI LÖSEMİLERİNDE YAŞAM KALİTESİ Yrd. Doç. Dr. Şebnem Yılmaz KRONİK KAN HASTASI ÇOCUKLARDA YAŞAM KALİTESİ VE PSİKO-SOSYAL YAKLAŞIM Psik. Ufuk Solak THE FAMILY IMPACT OF SKIN DISEASE Professor Andrew Y Finlay PSORİAZİS VE YAŞAM KALİTESİ Prof.Dr.Serap Öztürkcan ÜRTİKERDE YAŞAM KALİTESİ Uzm. Dr. Cemal Bilaç KALP YETERSİZLİĞİNDE YAŞAM KALİTESİ Prof. Dr. Mehdi ZOGHİ Dr. Serap ÖZER PERKÜTAN KORONER GİRİŞİMLERİN YAŞAM KALİTESİNE ETKİLERİ Doç. Dr. Cevad Şekuri İDRAR İNKONTİNANSI OLAN ÇOCUKLARI YAŞAM KALİTESİ Doç Dr. İpek Akil ÇOCUK DİYALİZ HASTALARI, RENAL TRANSPLANTASYON ALICILARINDA VE EBEVEYLERİNDE YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ (ÇOK MERKEZLİ BİR ÇALIŞMANIN IŞIĞINDA LİTERATÜRÜN GÖZDEN GEÇİRİLMESİ) Prof. Dr. Necla Buyan HEMODİYALİZ HASTALARINDA İLETİŞİMİ GÜÇLENDİRME VE PSİKOSOSYAL DESTEK GRUBU Prof. Dr. Işıl Bulut NÖROLOJİK HASTALIKLARDA YAŞAM KALİTESİ Doç. Dr. Şerefnur Öztürk VERTİGODA YAŞAM KALİTESİ Prof.Dr.Neşe Çelebisoy SEREBROVASKÜLER HASTALIKLARDA SAĞLIKTA YAŞAM KALİTESİ Doç. Dr A Kemal Erdemoğlu MULTİPL SKLEROZ HASTALIĞINDA YAŞAM KALİTESİ Prof.Dr.Hatice Mavioğlu MEME KANSERI VE YAŞAM KALITESI Uzman. Dr. Senem Demirci MEME KANSERİ, KEMOTERAPİ VE YAŞAM KALİTESİ

22 Yrd.Doç.Dr. Öznur USTA YEŞİLBALKAN MEME KANSERİNDE TAMAMLAYICI TEDAVİLERİN YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ Canfeza Sezgin DİZ ARTOPLASTİSİ VE YAŞAM KALİTESİ Uzm. Dr. Erden Kılıç ARTROPLASTİDE MALİYET VE YAŞAM KALİTESİ ANALİZLERİ Prof Dr Bülent Atilla BİLDİRİLER ERKEN DÖNEM TÜBERKÜLOZ OLGULARINDA SF-36 VE WHOQOL-100 YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEKLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI (Bildiri No:283; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon A; Erişkin ve Çocuk Solunum Hastalıkları ve SYK) KORONER ARTER HASTALARINDA YAŞAM TARZI DEĞİŞİKLİĞİ MÜDAHALESİNİN YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ (Bildiri no:286; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) DİYALİZ HASTALARINDA YORGUNLUK VE YAŞAM KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ (Bildiri no:291; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Nefroloji ve SYK) HİPERTANSİYON VE SAĞLIKLA İLGİLİ YAŞAM KALİTESİ (Bildiri no:293; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) DİYALİZ HASTALARINDA CİNSEL FONKSİYON BOZUKLUKLARI VE YAŞAM KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ (Bildiri no:295; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Nefroloji ve SYK) GENEL POPÜLASYONDA SAĞLIKLA İLE İLGİLİ YAŞAM KALİTESİ VE ETKİLEYEN ETMENLER (Bildiri no: 296; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) KRONİK BÖBREK YETMEZLİĞİ HASTALARINDA YAŞAM TARZI DEĞİŞİKLİĞİ MÜDAHALESİNİN YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ (Bildiri no:298; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Nefroloji ve SYK) TÜRKİYE DE İLLERİN YAŞAM KALİTE DÜZEYLERİNİN ÇOK DEĞİŞKENLİ İSTATİSTİK YÖNTEMLERLE İNCELENMESİ (Bildiri no: 299; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) ACİL SERVİSLERDE ÇALIŞAN HEMŞİRELERİN TÜKENMİŞLİK VE İŞ DOYUMLARININ YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ (Bildiri no: 302; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) İDRAR KAÇIRAN KADINLARDA HEMŞİRELİK EĞİTİMİ VE DAVRANIŞSAL TEDAVİNİN KONFOR PELVİK TABAN KAS EGZERSİZİ UYGULAMASI ÖZ-ETKİLİLİK ALGISI VE YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ (Bildiri no: 304; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon B; Üroloji ve Üro-onkolojide SYK) ÜRİNER İNKONTİNANS VE ÜRİNER SIKLIK KONFOR ÖLÇEĞİ VE BROOME PELVİK TABAN KAS EGZERSİZİ ÖZ-ETKİLİLİK ÖLÇEĞİNİN GÜVENİRLİK VE GEÇERLİĞİNİN İNCELENMESİ (Bildiri no: 305; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon B; Üroloji ve Üro-onkolojide SYK) PHILADELPHIA GERİATRİ MERKEZİ MORAL SKALA SININ (PGMMS) TÜRK YAŞLILARINDA GEÇERLİK VE GÜVENİRLİĞİ (Bildiri no: 306; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) KRONİK KALP YETMEZLİĞİ OLAN HASTALARDA YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ (Bildiri no:307; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) KANSERLİ HASTALARA BAKIM VEREN AİLE ÜYELERİ İÇİN BAKIM VERİCİ TEPKİ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ NİN GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK ÇALIŞMASI (Bildiri no:308; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) PEPTİK ÜLSER TANISI ALAN BİREYLERİN YAŞAM KALİTESİNİN İNCELENMESİ (Bildiri no:313; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon A; Erişkin ve Çocuk Solunum Hastalıkları ve SYK) İSTANBUL DA HUZUREVLERİNDE YAŞAYAN YAŞLILARIN GÜNLÜK YAŞAM AKTİVİTELERİNİN VE YAŞAM KALİTELERİNİN BELİRLENMESİ (Bildiri no: 320; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) KRONİK KALP YETERSİZLİĞİ ANKETİNİN (KKYA) TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN GEÇERLİLİK VE GÜVENİRLİK ÇALIŞMASI (Bildiri no:322; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) MIDAS YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN PSİKOMETRİK ÖZELLİKLERİ (Bildiri no:323; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) KANSERLİ HASTA YAKINLARININ YAŞAM KALİTESİ (Bildiri no: 324; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Meme Kanseri ve SYK) KANSERLİ HASTALARA BAKIM VERENLERDE YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ NİN (THE CAREGIVER QUALITY OF LIFE INDEX CANCER SCALE-CQOLC ) TÜRK KANSERLİ HASTA YAKINLARINDA GÜVENİRLİK VE GEÇERLİĞİ (Bildiri no: 325; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) YİNELEYEN AFTÖZ STOMATİTTE DERMETOLOJİ YAŞAM KALİTE İNDEKSİ VE OHIP-14 İLİŞKİSİ (Bildiri no:327; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Dermatolojojik sorunlar ve SYK) BEHÇET HASTALIĞINDA YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ (Bildiri no:329; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Romatolojik sorunlar ve SYK) KRONİK HEPATİT B YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ NİN GEÇERLİK VE GÜVENİRLİĞİ (Bildiri no:334; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) SAĞLIĞI GELİŞTİRİCİ YAŞAM TARZI VE ÖZ ETKİLİLİK-YETERLİLİK DURUMUNUN SOSYOEKONOMİK DURUM İLE İLİŞKİSİ (Bildiri no:336; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK)

23 BEHÇET HASTALARINDA PROSPEKTİF İZLEMDE ORAL ÜLSER AKTİVİTESİ VE ORALSAĞLIKLA İLİŞKİLİ YAŞAM KALİTESİ DÜZEYİNDEKİ DEĞİŞİMLER (Bildiri no:337; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-Diş Sağlığı ve SYK) BEHÇET HASTALARI VE REKÜRENT AFTÖZ STOMATİTLİ HASTALARDA ORAL SAĞLIKLA İLİŞKİLİ YAŞAM KALİTESİ (Bildiri no:338; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-Diş Sağlığı ve SYK) BEHÇET HASTALARINDA DENTAL VE PERİODONTAL TEDAVİLER İLE ORAL SAĞLIKLA İLİŞKİLİ YAŞAM KALİTESİ (Bildiri no:339; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-Diş Sağlığı ve SYK) ANAOKULU ÇOCUKLARINDA ORAL SAĞLIKLA İLİŞKİLİ YAŞAM KALİTESİ DÜZEYİNİN İNCELENMESİ (Bildiri no:340; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-Diş Sağlığı ve SYK) İRREVERSİBLE PULPİTİS VE PERİKORONİTİS Lİ HASTALARDA AĞRI VE ORAL SAĞLIKLA İLİŞKİLİ YAŞAM KALİTESİ İLİŞKİSİ (Bildiri no:342; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-Diş Sağlığı ve SYK) İRREVERSİBLE PULPİTİSLİ VE PERİKORONİTİSLİ HASTALARDA HASTALARDA ORAL SAĞLIKLA İLİŞKİLİ YAŞAM KALİTESİ (Bildiri no:343; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-Diş Sağlığı ve SYK) TEMPOMANDİBULAR EKLEM-ORTOGNATİK CERRAHİ HASTALARININ ORAL SAĞLIKLA İLİŞKİLİ YAŞAM KALİTESİ (Bildiri no:344; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-Diş Sağlığı ve SYK) REDÜKSİYONLU ANTERİOR DİSK DEPLASMANI OLAN HASTALARDA KRONİK AĞRI ORAL SAĞLIKLA İLİŞKİLİ YAŞAM KALİTESİNİ OLUMSUZ YÖNDE ETKİLİYOR (Bildiri no:347; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-Diş Sağlığı ve SYK) İNMEYE ÖZGÜ YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ NİN TÜRK TOPLUMU İÇİN GEÇERLİK VE GÜVENİRLİĞİNİN İNCELENMESİ (Bildiri no:349; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Nörolojik sorunlar ve SYK) KIRIKSIZ OSTEOPOROTİK HASTALARDA EGZERSİZİN YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ (Bildiri no:353; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Romatolojik sorunlar ve SYK) EVİNDE YAŞAYAN ALZHEIMER HASTALIĞI OLAN VE OLMAYAN YAŞLI BİREYLERİN YAŞAM KALİTESİ VE DEPRESYON DÜZEYİNİN KARŞILAŞTIRILMASI (Bildiri no:358; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) ALZHEIMER LI HASTALARIN KENDİ YAŞAM KALİTESİNİ DEĞERLENDİRMESİ İLE BAKIM VEREN AİLE ÜYELERİNİN HASTALARA İLİŞKİN YAŞAM KALİTESİNİ DEĞERLENDİRMELERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI (Bildiri no:359; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) ALZHEIMER LI HASTALARA BAKIM VERENLERDE DEPRESYON VE DEPRESYONUN HASTALARIN YAŞAM KALİTESİ İLE İLİŞKİSİ (Bildiri no:360; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) MARDİN İL MERKEZİNDE 3 NOLU SAĞLIK OCAĞI BÖLGESİNDE YAŞLILARIN YAŞAM KALİTESİ VE YAŞAM KALİTESİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİ (Bildiri no:363; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) OSWESTRY DİSABİLİTY İNDEKS SKORLAMA SİSTEMİNİN TÜRKÇE VERSİYONUNUN LOMBER DİSK HERNİSİ TANILI OLGULARDA GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİĞİNİN SAPTANMASI (Bildiri no:370; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Ağrı ve SYK) ERİŞKİN TÜRK HASTA POPÜLASYONUNDA AĞRI TEDAVİSİNDE SIK TERCİH EDİLEN DÖRT FARKLI AĞRI ÖLÇEĞİNİN KARŞILAŞTIRILMASI (Bildiri no:371; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Ağrı ve SYK) YAŞ VE ÜZERİ HASTALARDA DEPRESYON YAŞAM KALİTESİNİ ETKİLİYOR MU? (Bildiri No: 379; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) MAJOR DEPRESİF BOZUKLUKTA ANTİDEPRESAN TEDAVİSİNİN YAŞAM KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ (Bildiri no:380; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) İZMİR/BORNOVA İLKÖĞRETİM İKİNCİ KADEME DEVLET OKULLARINDA EĞİTİM GÖREN ERGENLERDE YAŞAM KALİTESİ (Bildiri no:381; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) KİDDO-KİNDL GENEL AMAÇLI YAŞ YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ ERGEN FORMU İLE DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ GENEL SAĞLIK YAŞAM KALİTESİ ALT BOYUTU İLE ELDE EDİLEN SONUÇLARIN KARŞILAŞTIRILMASI VE ÖLÇEKLER ARASINDAKİ TUTARLILIK (Bildiri no:382; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) ENGELLİ BİREYE SAHİP OLAN AİLELERE YAPILAN PLANLI HEMŞİRELİK BAKIMLARININ, AİLE İŞLEVLERİNİ DEĞERLENDİRME, AİLE GEREKSİNİMLERİ VE YAŞAM KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ (Bildiri no:383; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) BALIKESİR DE 1. VE 2. BASAMAK SAĞLIK KURUMLARINDA ÇALIŞAN HEMŞİRELERDE BEL AĞRISININ YAŞAM KALİTESİ DÜZEYİNE ETKİSİ (Bildiri no:386; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) TOTAL LARENJEKTOMİ UYGULANAN HASTALARIN POST-OPERATİF ERKEN DÖNEM PSİKOSOSYAL DURUMLARI (Bildiri no:387; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon D; KBB sorunları ve SYK) HEMŞİRELERDE YAŞAM KALİTESİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİ (Bildiri no:391; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) BALIKESİR DE BİRİNCİ VE İKİNCİ BASAMAK SAĞLIK KURUMLARINDA ÇALIŞAN HEMŞİRELERDE YETİ YİTİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER

24 (Bildiri no:392; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) İŞİTME ENGELLİ ÇOCUKLARDA YAŞAM KALİTESİ (Bildiri no:394; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) YOĞUN BAKIM ÜNİTELERİNDE ÇALIŞAN HEMŞİRELERİN GENEL SAĞLIK ANKETİNE GÖRE RUHSAL DURUMLARI VE RUHSAL DURUMLARINI ETKİLEYEN ETMENLER (Bildiri no:395; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ AĞIZ SAĞLIĞI ETKİ ÖLÇEĞİ'NİN TÜRKÇE FORMUNUN GÜVENİRLİK VE GEÇERLİĞİNİN İNCELENMESİ: PİLOT ÇALIŞMA (Bildiri no:398; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-Diş Sağlığı ve SYK) DURUÖZ EL SKALASI NIN (DES) PSÖRİATİK ARTRİTTE GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİĞİNİN ARAŞTIRILMASI (Bildiri no:401; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Romatolojik sorunlar ve SYK) KEMORADYOTERAPİYE BAĞLI GELİŞEN GASTROİNTESTİNAL KOMPLİKASYONLARI ÖNLEMEDE EİKOSAPENTAENOİK ASİT İÇEREN BESLENME DESTEĞİ (Bildiri no:402; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Meme Kanseri ve SYK) LOKAL İLERİ EVRE REKTUM KANSERLİ OLGULARDA TEDAVİ SIRASINDA YAŞAM KALİTESİ DEĞİŞİMLERİNİN İNCELENDİĞİ PROSPEKTİF KLİNİK ÇALIŞMA (Bildiri No:406; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Meme Kanseri ve SYK) ANNELERİN YAŞAM KALİTESİNİ ETKİLEYEN OBSTETRİK ÖZELLİKLER (Bildiri no:409; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) TİHV (TÜRKİYE İNSAN HAKLARI VAKFI) İZMİR TEMSİLCİLİĞİNE BAŞVURAN İŞKENCE MAĞDURLARINDA YAŞAM KALİTESİ VE DEPRESYON ARAŞTIRILMASI (Bildiri no:413; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) KANSER HASTALARINDA AĞRININ DUYGU DURUMUNA ETKİSİ VE BUNA YÖNELİK YAKLAŞIMLAR (Bildiri no:418; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Ağrı ve SYK) KANSER AĞRISININ HASTA YAŞAMINA ETKİSİ (Bildiri no:419; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Ağrı ve SYK) MULTİPL SKLEROZLU HASTALARDA EV ZİYARETİ YOLUYLA VERİLEN BAKIM IN YAŞAM KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ (Bildiri no:420; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Nörolojik sorunlar ve SYK) BİR 1. BASAMAK SAĞLIK KURULUŞUNA BAŞVURAN 15 YAŞ VE ÜZERİ KİŞİLERİN YAŞAM KALİTELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ (Bildiri no:422; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) EUROHIS (WHOQOL-8) TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN TÜRK TOPLUMUNDAKİ PSİKOMETRİK ÖZELLİKLERİ (Bildiri no:423; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) ORAL LİKEN PLANUSLU VE ORAL KANDİDOZLU HASTALARDA ORAL SAĞLIKLA İLİŞKİLİ YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ (Bildiri no:427; 26 Mart 2010 Cuma; ; Ana Salon; Ağız-Diş Sağlığı ve SYK) TÜRKİYE DE KRONİK AĞRI (Bildiri no:428; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Ağrı ve SYK) ÇOCUK DİYALİZ HASTALARINDA DİYALİZ YETERLİLİĞİ VE BESLENME DURUMUNUN YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ (Bildiri no:429; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Nefroloji ve SYK) KRONİK DİYALİZ TEDAVİSİNİN ÇOCUK YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ (Bildiri no:430; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Nefroloji ve SYK) PERİTON DİYALİZİ HASTALARINDA SAĞLIKLA İLGİLİ YAŞAM KALİTESİNİN MAJÖR BELİRLEYİCİLERİ (Bildiri no:431; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Nefroloji ve SYK) HEMODİYALİZ HASTALARININ YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ (Bildiri no:434; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Nefroloji ve SYK) VENOUS INSUFFİCİENCY EPİDEMİOLOGİCAL AND ECONOMİC STUDY QUALİTY OF LİFE/SYMPTOMS(VEINES-OOL/SYM)- ÖLÇEĞİNİN TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİĞİ (Bildiri no:435; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Kardiyolojik sorunlar ve SYK) KINDL KANSER MODÜLÜNÜN TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN KANSERLİ TÜRK ÇOCUKLARI ÖRNEĞİNDEKİ ÖNCÜL GÜVENİLİRLİK ÇÖZÜMLEMELERİ (Bildiri no:436; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Hemato-onkolojisi ve SYK) WHO-QOCS (WHO ENGELLİLERDE BAKIM VE DESTEK KALİTESİ ÖLÇEĞİ) TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN TÜRK TOPLUMUNDAKİ PSİKOMETRİK ÖZELLİKLERİ (Bildiri no:437; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) WHO-ADS (WHO ENGELLİLİK TUTUM ÖLÇEĞİ) TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN TÜRK ENGELLİLERİNDEKİ PSİKOMETRİK ÖZELLİKLERİ (Bildiri no:438; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) WHOQOL-DIS (WHO ENGELLİLERDE YAŞAM KALİTESİ MODÜLÜ) TÜRKÇE SÜRÜMÜNÜN TÜRK TOPLUMUNDAKİ PSİKOMETRİK ÖZELLİKLERİ (Bildiri no:439; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar) SF-10 ÇOCUKLAR İÇİN YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİNİN GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİK ÇALIŞMASI (Bildiri no:440; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Yaşam Kalitesi Metodolojisi ve genel sorunlar)

25 KELOİD VE HİPERTROFİK SKARI OLAN HASTALARDA DYKİ SKORLARI: PROSPEKTİF OLGU-KONTROL ÇALIŞMASI (Bildiri no;500; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Dermatolojojik sorunlar ve SYK) LİKEN PLANUSTA DERMATOLOJİ YAŞAM KALİTE İNDEKS SKORLARI: PSORİYAZİS VE SAĞLIKLI KONTROLLERLE KARŞILAŞTIRILMASI (Bildiri no;501; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Dermatolojojik sorunlar ve SYK) PSÖRİATİK ARTRİT YAŞAM KALİTESİ SKALASININ (PSAQOL) TÜRK TOPLUMUNDA GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİĞİ (Bildiri no:502; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon B; Dermatolojojik sorunlar ve SYK) SPİNA BİFİDA HASTALIĞININ HASTA ÇOCUKLAR VE BAKIM VEREN ANNELERİNİN YAŞAM KALİTESİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ (Bildiri no:511; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Nefroloji ve SYK) ÇOCUKLARDA DAMAR İÇİ GİRİŞİMLER SONRASI OLUŞAN KAYGI VE ETKİLEYEN FAKTÖRLER (Bildiri no:512; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Hemato-onkolojisi ve SYK) DEMİR EKSİKLİĞİ ANEMİSİ VE YAŞAM KALİTESİNİN DESTEKLENMESİ (Bildiri no:513; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Hemato-onkolojisi ve SYK) TALASEMİ (AKDENİZ ANEMİSİ) HASTALARINDA YAŞAM KALİTESİ DESTEĞİ (Bildiri no:514; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon A; Çocuk Hemato-onkolojisi ve SYK) BEHÇET HASTALIĞINA ÖZGÜ YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ NİN GÜVENİRLİK VE GEÇERLİĞİ (Bildiri no:300; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon C; Romatolojik sorunlar ve SYK) KANSERLİ HASTALARA BAKIM VEREN AİLE ÜYELERİNE UYGULANAN MANUEL SANDALYE MASAJININ UYKU KALİTESİ, DURUMLUK ANKSİYETE DÜZEYİ, YORGUNLUK, KAN BASINCI, NABIZ HIZI VE SERUM KORTİZOL DÜZEYLERİNE ETKİSİ (Bildiri no:301; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon C; Meme Kanseri ve SYK) HUZUREVLERİNDE KALAN YAŞLILARIN SAĞLIK VE FONKSİYONEL DURUMLARI İLE YAŞAM KALİTELERİNİN İNCELENMESİ. 261 (Bildiri no:328; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) SPINE TANGO COMI ÖLÇEĞİNİN TÜRKÇEYE UYARLANMASI, KÜLTÜRLER ARASI UYUMUNUN, GEÇERLİLLİĞİNİN VE GÜVENİLİRLİĞİNİN SINANMASI (Bildiri no:292; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Salon D; Ortopedi ve Omurga cerrahisinde SYK;) BÖBREK TRANSPLANTASYONU OLAN HASTALARA VERİLEN EĞİTİMİN HASTALARIN YAŞAM KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ (Bildiri no:309; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Nefroloji ve SYK) SAĞLIĞI GELİŞTİRİCİ YAŞAM TARZI VE ÖZ ETKİLİLİK YETERLİLİK DURUMUNUN SOSYOEKONOMİK DURUM İLE İLİŞKİSİ (Bildiri no:310; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) DİYABETİK HASTALARDA CİNSEL DİSFONKSİYONUN DEĞERLENDİRİLMESİ (Bildiri no:378; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon B; Üroloji ve Üro-onkolojide SYK) BALIKESİR DE BİRİNCİ VE İKİNCİ BASAMAK SAĞLIK KURUMLARINDA BEL AĞRISI OLAN HEMŞİRELERDE YETİ YİTİMİNE ETKİ EDEN ETMENLER (Bildiri no:384; 26 Mart 2010 Cuma; ; Salon D; Halk sağlığı / İş sağlığı ve SYK) POSTOPERATİF KEMORADYOTERAPİ UYGULANMİŞ REKTUM KANSERLİ GEÇ DÖNEM YAN ETKİLERİN VE YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLDİĞİ ÇOK MERKEZLİ KLİNİK ÇALİŞMA: TÜRK ONKOLOJİ GRUBU (TOG) YAN ETKİLER VE GASTROİNTESTİNAL KANSERLER ALT ÇALİŞMA GRUBU ORTAK PROJESİ (Bildiri no:403; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK)) HUZUREVİNDE YAŞAYAN BİREYLERİN YAŞ VE CİNSİYETLERİNE GÖRE YAŞAM KALİTELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ (Bildiri no:421; 27 Mart 2010 Cumartesi; ; Ana Salon; Geriatrik sorunlar ve SYK) YAZAR DİZİNİ

26 GENEL SUNUMLAR 25

27 WHAT HAVE YOU DONE FOR ME LATELY? THE VALUE ADDED BY HEALTH-RELATED QUALITY OF LIFE DATA IN CLINICAL TRIALS Neil K. Aaronson, Ph.D. The Netherlands Cancer Institute, Amsterdam, Hollanda Over the past several decades there has been increased interest in assessing patients health-related quality of life (HRQL) to better understand the burden of disease, to screen and stratify patients for treatment, to demonstrate treatment efficacy, to facilitate regulatory approval of new therapies, to substantiate marketing claims, to raise consumer and clinician awareness, and to improve the quality of care in daily clinical practice. The use of HRQL outcomes is perhaps nowhere so potentially imporant as in the arena of clincial trials. In this setting,. HRQL data can extend the evaluation of novel medical treatments and health care interventions to include not only cardinal clinical outcomes such as disease control and survival, but also the effects of treatment on patients self-reported physical and psychosocial symptoms and functioning. HRQL data can be particularly useful in clinical trials in which: (1) treatments for chronic diseases are being evaluated, where symptom control and maintenance or restoration of functioning are at issue, rather than cure; (2) the disease site is associated with a poor prognosis; (3) different treatment modalities are being compared, (4) treatments of differing intensity or duration are being compared; and (5) survival is expected to be equivalent (or only marginally superior), but HRQL outcomes are expected to differ significantly. Many clinical trial-based HRQL studies add to our knowledge base by confirming common sense notions, and clinical experience and wisdom. Yet, if this was the only value added by HRQL investigations, the half-life of such efforts would probably be quite short. Importantly, HRQL studies can also make explicit the trade-offs associated with competing treatments or can even yield counterintuitive results. In this paper a number of examples drawn from the oncology field will be used to illustrate how HRQL data can contribute significantly to the evaluation of treatment efficacy, and in some cases add a unique perspective to such evaluations. 26

28 PSĠKO-ONKOLOJĠDE YAġAM KALĠTESĠNĠN YERĠ Uzm.Dr. Özen Önen Sertöz Ege Üniversitesi Tıp fakültesi Psikiyatri AD, Ġzmir Kanser hastalarının çeģitli kanserlere ve iliģkili tıbbi tedavilere bağlı uzun dönemli ruhsal stres yaģadıklarına dair yeterli düzeyde kanıt mevcuttur. Kanser hastalarının hastalığa uyum sürecinde yaģadıkları psikososyal stresörlere yönelik tedavi uygulamalarının sonuçları halen hastalığın daha etkin tedavi edilmesi yönünde farklı uygulamalara gereksinim olduğunu göstermiģtir. Etkin psiko-onkolojik tedavi yaklaģımlarının nasıl ve ne Ģekilde daha etkin uygulanacağına iliģkin sorular tam olarak yanıtlarını bulmamıģtır. Psiko-onkolojide psikososyal yaklaģımların etkinliğinin belirlenmesinde en önemli sonuç kriteri psikiyatrik belirti ve hastalıklardaki iyileģmenin ötesinde yaģam kalitesinde oluģan olumlu yöndeki değiģimlerdir. YaĢam kalitesinin belirlenmesi hastaların yüzleģtiği kansere bağlı oluģan ruhsal-sosyal-tıbbi sorunların hasta bazında daha objektif olarak değerlendirilmesine imkan vermektedir. YaĢam kalitesini belirlemek neden önemlidir? YaĢam kalitesi bize; kanser, kanser tedavileri ve hastaların yaģadıkları psikososyal sorunların hasta üzerinde oluģturduğu etkileri ve aynı zamanda yapılan terapötik giriģimlerin sonuçlarını değerlendirmemize imkan veren çok boyutlu bir ölçüm sağlamaktadır. Bu sunumda kanser hastasında yaģam kalitesini etkileyen faktörler ve psikososyal giriģimlerin yaģam kalitesine etkileri literatür ıģığında tartıģılacaktır. 27

29 KLĠNĠKTE KOMORBĠDĠTE VE YAġAM KALĠTESĠ Prof.Dr. Ömer Aydemir Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı Günlük tıp uygulamasında özellikle kronik hastalıkların birlikte bulunması-ister neden-sonuç iliģkisi içinde olsun, ister rastlantısal biçimde birlikte olsun-sık görülen bir durumdur. Komorbidite yaģ aralığında yaklaģık %90 civarında iken, 65 yaģ üstü grupta %100 lere yaklaģmaktadır. Hatta metabolik sendrom gibi multimorbid durumlardan oluģan yeni kategoriler bile yaratılmaktadır. Komorbidite, hatta multimorbidite kaçınılmaz biçimde yüksek ölüm hızı, uzun süreli ve sık hastaneye yatıģ ile iliģkilidir. Doğal olarak klinikte komorbid hastalığı olan hastalarda, hastalık sayısı arttıkça iģlevsellik düzeyi düģmektedir, gelir düzeyi düģmekte ve iģsizlik artmakta ve sonuç olarak yaģam kalitesi bozulmaktadır. Genellikle bu multimorbidite durumlarında fiziksel hastalıklar zayıf öngörücü olarak kabul edilirken, psikiyatrik hastalıklardan major depresyon, panik bozukluğu, yaygın anksiyete bozukluğu gibi hastalıklar ise yaģam kalitesindeki bozulmadan sorumlu olabilmektedir. Fiziksel hastalıklar arasında ise üst sindirim sistemi hastalıkları, damar sistem, hastalıkları ve kas-iskelet sistemi hastalıkları yaģam kalitesi için belirleyici olabilmektedir. Yine de her hastalık tek baģınayken kendi özgün alanındaki yaģam kalitesi üzerine etkisini multimorbiditeye taģır. Ancak birlikte görülen hastalıklar arasındaki en ağır hastalık yaģam kalitesindeki bozulmanın yönünü belirler. Ama sonuç olarak tüm alanlar etkilenir. YaĢlı toplumda çok sık görülmektedir. Bazı çalıģmalarda kadınların daha fazla etkilendikleri gösterilmiģtir. Hastalık sayısı arttıkça, özellikle dört ve daha fazla hastalık söz konusu ise, yaģam kalitesi daha kötüdür. Bu grupta sosyal ve emosyonel alan daha az etkilenirken, fiziksel alan daha fazla etkilenmektedir. Ruhsal alan ise kiģilik yapısına ve kiģinin nevrotiklik düzeyine göre değiģkenlik gösterir. Ruhsal alan aynı zamanda hastanın sahip olduğu sosyal destek sistemi ve ekonomik düzey ile iliģki göstermektedir. Klinik uygulamada kronik hastalıkların yaģam kalitesi yönünden değerlendirilmesinde mutlaka genel (jenerik) yaģam kalitesi ölçeği kullanılmaktadır. Böylece kronik hastalıkların birlikte bulunduğu durumlarda oluģabilecek yaģam kalitesi üzerindeki etkiyi daha iyi değerlendirilebilir. Sonuç olarak klinikte hastalıklar azımsanmayacak oranda birlikte görünmektedir. Bu birliktelik baģta fiziksel alan olmak üzere, yaģam kalitesinin tüm alanlarında bozulma yaratmaktadır. Hastalıkların Ģiddeti, etki alanları bu etkinin yönünü belirlemektedir. Bunların ölçülmesinde genel yaģam kalitesi ölçeklerinin kullanılması daha yararlı olacaktır. 28

30 YAġAM KALĠETSĠNDE EN KÜÇÜK ANLAMLI FARK (EKAF) Prof. Dr. Erhan Eser Celal Bayar Üniversitesi TF Halk Sağlığı AD, Manisa Son 25 yıllık süreçte sağlık müdahalelerinin baģarısı nesnel klinik ve toplum göstergeleri yanında, ağırlıklı olan Sağlıkla ilgili yaģam kalitesi kavramını da içeren, ancak daha geniģ bir kavram olan Hasta Öz-bildirim Sonuçları (HBS) /Patient Reported Outcomes (PRO) ile de değerlendirilmeye baģlanmıģtır. HBS skorları ile önemlilik testleri kullanılarak önce-sonra, olgu-kontrol karģılaģtırmaları yapılmaktadır. KiĢilerin müdahale öncesi aldıkları puan ortalamasının müdahaleden sonra istatistiksel olarak (en azından p<0.05 düzeyinde) farklı olup olmadığı gösterilmekte, bu sağlandığında müdahalenin baģarılı olduğundan söz edilmektedir. Ancak gerek toplum düzeyinde gerekse klinik düzeyde uygulayıcılar, bulunan bu farkın istatistiksel açıdan farklı olsa da gerçekte bir anlam ifade edemeyebileceğini söylemeye baģlamıģlardır. Örneğin toplumda yürütülen diyabet uyum programında uygulanan ve 100 üzerinden puanlanan bir yaģam kalitesi veya hasta uyum ölçeği ile program öncesi elde edilen ortalama puan sözgelimi 62 iken, program sonrası puan 65 e çıkmıģ, aradaki 3 puanlık bu fark da istatistiksel açıdan anlamlı (p<0.05) bulunmuģtur. Acaba elde edilen bu 3 puanlık baģarı gerçek bir baģarıyı yansıtmakta mıdır? Yani bu anlamlılık gerçek klinik anlamlılığa karģılık gelir mi? Konuyu ilk kez düģünmeye baģlayanlar için yaģam kalitesi skorlarındaki değiģimin klinik açıdan da anlamlı olup olmadığını değerlendirmek için üç yaklaģım akla gelir: Ya hastanın bu iyileģmeyi hissedebileceği bir farklılık, ya klinisyenin yaptığı müdahalenin etkili oldu gözlediği yaģam kalitesi skoru ya da belirli ölçütlere göre düzelme kaydedilen olgu topluluklarında yaģam kalitesi skorlarındaki farklılığı ortaya koyan epidemiyolojik yaklaģımdır bunlar. Ancak En küçük Anlamlı Fark (EKAF) yöntemleri akademik olarak iki kategori altında değerlendirilir: Birey/Hasta algısı ve Hekim değerlendirmesine dayanan Ankor (referans noktası) yaklaģımı, Etki Büyüklüğü (epidemiyolojik) yaklaģım. ANKOR (referans noktası) YAKLAġIMI: Ankor temelli yaklaģım üç değiģik yöntemle uygulanır. Sağlık DeğiĢimi sorusu (hasta) Bu tedaviyi olmaya değdi mi? (hasta) Nesnel performans ölçütleri karģılaģtırma (hekim-sağlık profesyoneli) Sağlık DeğiĢimi Sorusu kullanılarak: Birey ve hekimin değerlendirmesine dayanan bu yaklaģımın ortak noktası, yaģam kalitesi değerlendirmesine eģlik eden dıģsal baģka bir ölçütün (referansın) de sorgulanmasıdır. Yani bu değerlendirme bir dıģsal ölçüte göre alınan yaģam kalitesi skorlarının karģılaģtırılması esasına dayanır. Bazı anketlerde/ölçeklerde yer alan sağlık değiģim soruları bu amaçla kullanılır. Örneğin SF-36 ölçeğinin ikinci sorusu böyle bir sağlık değiģim sorusudur : Bir yıl öncesiyle karģılaģtırdığınızda, Ģimdi genel olarak sağlığınızı nasıl değerlendirirsiniz? Bu soru, bir yıl öncesine göre çok daha iyi; biraz daha iyi; bir yıl öncesiyle hemen hemen aynı; bir yıl öncesine göre biraz daha kötü; çok daha kötü Ģeklide sunulan 5 li yanıt seçeneği ile değerlendirilir. Tabii klinikteki uygulamalarda bu değiģim sorusu duruma göre uyarlanır ve geçen yıla göre ifadesi yerine tedavi öncesine göre Ģimdi ifadesi kullanılır. Bir birim değiģimin (örneğin sağlık değiģim sorusunda biraz daha iyi cevabı verenlerle değiģiklik yok cevabı verenler arasındaki farkın) ölçek boyut skorlarında hangi ortalama değere karģılık geldiğine bakılır. Bu değer bu ölçek için o kültürde yaģayan bireyler ve o sağlık giriģimi için minimum klinik anlamlılık değeridir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta araģtırma örneğinin olabildiğince toplumu temsil eden bir örnek olmasıdır. Aksi halde bu değer o toplum için genellenemez. Ayrıca bu yöntemde sağlık değiģimi retrospektif olarak sorgulanması nedeniyle hatırlama hatasına çok yatkındır. Ayrıca bu değiģim tek bir soruyla sorulduğundan göre ölçüm hatası çok sorulu değerlendirmelere göre daha 29

31 büyüktür. Sağlık değiģimi sorusunun sorulduğu bu yönteme hasta-içi yöntemi de denir. Bir de bireyler/hastalar arasında yöntemi vardır. Bu yöntemde hastalardan kendi durumlarını aynı sağlık sorunu olan diğerleri ile karģılaģtırmaları beklenir (Redelmeier DA 1996). Sağlık değiģimi sorusunun geriye dönük bir değerlendirme olduğu ve bunun olası sakıncaları olduğunu belirtmiģtik. Bu riskten kurtulmanın doğal yolu bu değerlendirmeyi geriye doğru değil ileriye doğru değerlendirmedir. Yani kiģilerin tedavi öncesi hem sağlık algısı sorgulanır hem de yaģam kalitesi ölçeği. Tedavi sonrasında da bu tekrarlanır. Sağlık değiģim sorusu yaklaģımını kullanarak elde edilmiģ en küçük klinik anlamlılık örneklerine Juniper ve arkadaģlarının Astım YaĢam Kalitesi Ölçeği (AQLQ) ve Jaeschke ve arkadaģlarının Kronik Kalp Yetmezliği Anketi (CHFQ) örnek olarak verilebilir. Bu araģtırmacılar, bu anketlere eģlik eden sağlık değiģim sorusunu kullanmıģlardır. Sorunun Hiç değiģiklik olmadı; Küçük bir değiģiklik oldu, Orta derecede bir değiģiklik oldu ve Büyük değiģiklik oldu gibi dört seçeneği vardır. Örneğin Juniper, dört boyutu olan ve 7 belirteçli Likert tipi cevap seçenekleri olan Astım ölçeğinde eģlik eden ankor sağlık değiģim ölçeğinde Hiç değiģiklik olmadı; Küçük bir değiģiklik oldu, Orta derecede bir değiģiklik oldu ve Büyük değiģiklik oldu cevabını verenlerde AQLQ ölçek skorundaki değiģimin sırasıyla 0.11, 0.52, 1.03 ve 2.29 puan olduğunu bulmuģtur. Yazar, Küçük bir değiģiklik oldu cevabını veren bireylerde her dört boyutta yer alan tek tek soruların ortalama farklılığının yaklaģık 0.52 olduğunu da ortaya koyması sonucunda En Küçük Anlamlı Klinik Farkın 0.5 puan olduğu sonucuna varmıģtır. Jaeschke nın da yine 7 seçenekli soruları olan CHFQ ölçeğinden elde ettiği sonuç da 0.5 puandır. Osaba da benzer bir çalıģmayı QLQ-C30 EORTS Genel Kanser Ölçeğini kullanarak meme ve küçük hücreli Akciğer kanserli hastalar üzerinde yapmıģtır. O da Juniper ve Jaeschke gibi dörtlü değiģim sorusu kullanmıģtır. Ölçeğin boyutlarında ile puanlanan QLQ-C30 ölçeğinin boyutlarının tedavi öncesi ve sonrası değerlendirmelerinde %5-10 arasında farklar bulmuģtur. En küçük anlamlı klinik fark (EKAF) kuralı (Juniper ve Jaeschke bulgularına göre) 7 seçenekli bir ölçekte 0.5 puana karģılık geliyorsa o zaman puanlık QLQ-C30 ölçeğinde yaklaģıl 7-8 puanlık bir fark demektir. Bu sonuç, Osaba nın 5-10 bulgusunu desteklemektedir. Osaba Öznel Anlamlı Fark (ÖAF) olarak adlandırdığı bu değerlendirildiğinde hastaların ölçek skorlarındaki % 7-8 lik değiģikliği algılayabildikleri gösterilmiģtir. Osaba buradan hareketle ölçek skorundaki basitçe % 10 luk bir farklılaģmanın (iyileģme veya kötüleģmenin) kesme noktası olarak kullanılabileceğini önermektedir. Bu tedaviyi olmaya değdi mi? yaklaģımı kullanılarak: Bu yaklaģımda yaģam kalitesi ölçeği yanında hastaya bir grup soru sorularak Bu tedaviden olan hoģnutluk değerlendirilir. Bu sorular, Tedavi programına katılmaya değdi mi? ; Bir kez daha olsa katılır mıydınız?; sizce bu tedavi yaģam kalitenizi olumlu etkiledi mi?; BaĢka hastalara da önerir miydiniz gibi sorulardır. Nesnel ölçütler kullanılarak: Bazen de yaģam kalitesi skoru, günlük yaģama etkilediği ölçüde bir kıstas olarak kullanılır. Örneğin ağrı değerlendirmesinde Ģimdiki ağrı düzeyi ve belirli bir geçmiģ zaman periyodunda (örneğin bir hafta içinde) yaģanan en fazla, en az ve ortalama ağrı düzeyleri hastalar tarafından belirlenir. En Ģiddetli ağrı olduğunda yaģamın hangi alanlarının (örneğin iģ, duygudurum, uyku, genel aktivite, diğer insanlarla iliģkiler) bu ağrıdan ne kadar etkilendiği de ayrıca 10 kalibreli bir ölçek üzerinde değerlendirilir. Bu değerlendirmede 10 derecelik bir sayısal VAS ölçeği kullanılabilir. 1 puan hiç etkilemez, 10 puan ise tamamen etkiler olarak derecelendirilir. Bu yöntemi kullanan bir çalıģmada bu 10 lu etki ölçeği üzerinde 5 puanın (tan orta değerin) genellikle yaģamın tüm alanlarını etkilediği ortaya konmuģtur. Buradan da klinik olarak anlamlı olan ağrının kullanılan ağrı ölçeğinde de orta değer veya daha üstüne karģılık geldiği çıkarımında bulunulmuģtur (Fayers PM, 2007). ETKĠ BÜYÜKLÜĞÜ YAKLAġIMI: Bu sözü edilen klinik anlamlılık göstergeleri veya yöntemleri ortaya koymak ancak araģtırmalardan toplanmıģ verilerin varlığında mümkündür. Böyle bir olanak olmadığında Etki Büyüklüğü kavramı iģe yarar. Her ne kadar bu yöntem bireylerin değerlerini ve düģüncelerini doğrudan dikkate almazsa da algılanan sağlık araģtırmalarında kullanılabilir. Bu yönteme kaynakçada dağılıma dayalı yaklaģım da denir. Ġki dağılımın birbirleri üzerine örtüģme düzeyleri ile ilgilidir (Schünemann HJ, 2005). EB ne kadar büyükse örtüģme o kadar az olur ve tersi de söz konusudur. Bu yöntemin avantajı, ister örneğin ölçek 30

32 1-7 aralığında isterse aralığında puanlansın bunların arasından bir standardizasyon yapmaya olanak verir. Bunu da standart sapmayı kullanarak yapar. Aslında örnek büyüklüğü hesaplarında kullanılagelen (örneğin Güç analizinde) Etki büyüklüğü kavramı farklılığın üzerine kurulmuģ geniģ bir istatistik yöntemler bütününün ortak adıdır. YaĢam kalitesi araģtırmalarında Etki Büyüklüğü iki türlü kullanılır. Bunlardan birisi Standardize Yanıt Ortalaması (Standardised Response Mean (SRM)),diğer de Cohen in Etki Büyüklüğü dür. Her ne kadar farklı oldukları ortaya konmuģsa da her ikisi için de zayıf bir etki büyüklüğünün (zayıf fark) 0.2; orta etki büyüklüğünün 0.5 ve güçlü etki büyüklüğünün 0.8 ve üstü düzeyinde olduğu kabul edilir. Bağımlı grup karģılaģtırmalarında: Bir tıbbi giriģimin etkisini ölçerken kullanılan SRM anlaģılacağı üzere önce-sonra düzenlerde geçerlidir. Müdahale öncesi ( t1)ortalama değer ile müdahale sonrası (t2)ortalama değerin farkının, bu farkların standart sapmasına bölünmesi ile elde edilir. Formülü: Ort t1 Ort t2 Standardize Yanıt Ortalaması (SRM) = SD fark Cohen in Etki Büyüklüğünde ise değiģen Ģey paydaya SD fark yerine müdahale öncesi değerlerin standart sapmasının (SD t1) yerleģtirilmesidir. Ort t1 Ort t2 Etki Büyüklüğü (ES) = SD t1 Bağımsız grup karģılaģtırmalarında: Ancak burada akılda tutulması gereken nokta bu formüllerin önce-sonra deneysel düzenlerde geçerli olduğu, Bağımsız grup karģılaģtırmalarında ise paydada yer alan standart sapmanın veri havuzunun standart sapması olması gerektiğidir. Yani bu durumda formül Ģöyle olur: Ort t1 Ort t2 Etki Büyüklüğü (ES) = SD havuz Ancak Etki Büyüklüğü istatistiğini bağımsız gruplarda uyguladığımızda paydaya Kontrol grubunun standart sapmasının yerleģtirilebilmesi de olasıdır. Bu durumda EB nün özel bir formu olan Glass ın Delta değeri nden söz ediyoruz demektir: Ort t1 Ort t2 Glass Delta = SD kontrol grubu EB yaklaģımı kullanılarak elde edilen orta büyüklükteki etki büyüklüğü (EB=0.5) genellikle En Küçük Anlamlı Klinik Fark olarak kullanılır. Ampirik Etki Büyüklüğü YaklaĢımı: Emprical Rule Effect Size (ERES) olarak tanımlanmıģ olan Ampirik Etki Büyüklüğü, Sloan (2002) tarafından önerilmiģtir. Bu yaklaģımın temelinde yatan vrsayın Normal Dağılım varsayımıdır. Yani bir standart normal dağılımda değerlerin % 99 u ± 3 standart sapma aralığında bulunur. Bu demektir ki dağılımın bütünü 6 standart sapmadan oluģur. 100 ü altıya bölersek %16.7 gibi bir değer buluruz (100/6= 16.7). Bu değer 1 standart sapma baģına %16.7 pay düģtüğü anlamına gelir. Öyleyse zayıf, orta ve güçlü EB için dağlım paylaģır Ģöyle olur: 31

33 Zayıf EB = 0.2 ise, 16.7% X 0.2 = % 3 Orta EB = 0.5 ise, 16.7% X 0.5 = % 8 Güçlü EB = 0.8 ise, 16.7% X 0.8 = % 13 Eğer Cohen in EKAF değeri önerdiği EB=0.5 i kabul edersek, bu durumda dağılımın % 8 lik bir payının EKAF olarak kabul edilebileceği anlaģılır. Bu yüzdenin Osaba nın QLQ-C30 ölçeğini kullanarak elde ettiği yukarıda değinilen yüzdenin neredeyse aynısı olduğu dikkati çeker. Bu değerleri bir örnek üzerinde sınayalım: Symptom Distress Scale 13 soru ve 5 li Likert (1-5) tipi yanıt seçeneklerinden oluģan bir ölçektir. Olası en küçük puan 13 puan; Olası en büyük puan 65 puandır. Yani olası en geniģ dağılım aralığı (65 13 ) = 52 puandır. 52 X % 3= yaklaģık 2 (13 soru için : her 6 sorudan birisinde 1 puan fark var) 52 X % 8 = yaklaģık 4 (13 soru için : her 3 sorudan birisinde 1 puan fark var) 52 X % 13 = yaklaģık 6 (13 soru için : her 2 sorudan birisinde 1 puan fark var) Yukarıdaki %7-8 oran kabul edilebilir Etki Büyüklüğü olarak alındığında 5 seçenekli bir ölçekte her 3 sorudan birisinde 1 puan fark elde edebilmek kabul edilebilir (istendik) bir hedef gibi görünmektedir. EKAF için Ortak Bir Karar Verilebilir mi? Yukarıdaki örneklerde iki farklı yaklaģımın (yani Ankor temelli yaklaģım ile Etki Büyüklüğü yaklaģımının) benzer bir noktada birleģtiği göze çarpmaktadır. Öyleyse genel bir ortak nokta önerilebilir mi? Juniper, Jaeschke ve Osaba nın vardığı 7 seçenekli bir ölçekte 0.5 puanlık bir sapmanın Ampirik Etki Büyüklüğü yaklaģımındaki standart sapmanın yarısına karģılık geldiği görülmektedir. Her iki yöntem de bir noktada buluģmuģtur. Bu kanıt ilerleyen diğer çalıģmalarla da ortaya konmuģtur. Örneğin en yüksek 112 puan ile değerlendirilen Cella nın kanser ölçeği FATC G de EKAF %10 luk bir değere karģılık gelmektedir. Bu da 100 üzerinden yaklaģık 16 puana karģılık gelmektedir. Bu değer Ampirik Etki Büyüklüğünde bir standart sapmaya karģılık gelen yüzdenin aynısıdır. Feinstein karmaģık yöntemler kullanarak EB nün basitçe standart sapmanın yarısı (0.5 SD) olduğunu göstermiģtir. Bu değer karmaģık analizlerden bizi kurtarabilir. Ancak her klinik durumda bu değer ne kadar geçerlidir? Bu konu ilerleyen araģtırmalarda değerlendirlimeye gerek duyar. Tedavi edilmesi Gereken hasta Sayısı (TGS): Son olarak sorulacak önemli bir soru da, EKAF diyelim ki 0.5 puan olsun (CHQ, AQLQ ölçeklerinde bu böyledir örneğin). 0.5 puandan fazla iyileģme sağlayan bir müdahale yöntemini (örneğin yeni bir ilaç) uygularsak bütün hastaları iyileģecek anlamına mı gelir? Bu soruya iki yaklaģımla yanıt verilebilir: Normal dağılım yaklaģımı ve Tedavi edilmesi Gereken Hasta Sayısı (TGS) yöntemi ile. Burada TGS yaklaģımını kısaca açıklayalım: Öncelikle bir dikotom (ikili) sonucumuz olmalı. Örneğin araģtırma grubunda ölenlerin yüzdesi, ya da enfarktüs geçirenlerin yüzdesi. Bu sonuç, semptomları düzelenlerin oranı gibi olumlu bir sonuç da olabilir tabii. Plasebo kontrollü bir deneyle bir ilacın depresif bulguları ortadan kaldırma becerisini araģtırdığımızı varsayalım. pġ = Ġlaç grubunda semptom göstermeyenlerin yüzdesi pk = Plasebo (kontrol) grubunda semptom göstermeyenlerin yüzdesi ise, pġ pk = Mutlak Risk Azalması (MRA) Bu durumda, 1 TGS = dır. MRA 32

34 Örneğimizde yeni Ġlacı kullananlarda depresif semptomların yok olma oranı %42 (0.42), plasebo grubunda bu oran %22 (0.22) dir. Bu durumda MRA= 0.20 dır. TGS ise 5.0 olur. Bunun anlamı, bir hastayı depresif bulgulardan kurtarmak için en az 5 hastayı tedavi etmelisiniz demektir. Yani 20 hastayı iyileģtirmek için bu ilaçla en az 100 hastayı tedavi etmelisiniz. Sonuç: Sağlıkla ilgili YaĢam Kalitesi değerlendirmelerinin kullanıldığı müdahale veya kontrollü karģılaģtırma çalıģmalarında salt istatistiksel ortalama farklarıyla varılan sonuçlarla yetinmemek gereklidir. Böylesi karģılaģtırmalarda elde edilen p değerleri örnek büyüklüğünden önemli ölçüde etkilenir. Çok küçük örneklerde büyük farklar anlamlı çıkmayabilir, ya da çok büyük örneklerde küçük farklar anlamlı çıkabilir. Bu nedenle klinik ya da epidemiyolojik yöntemlerle anlamlı klinik farklar dikkate alınmalıdır. En küçük anlamlı klinik fark (EKAF) konusunda bir belirsizlik söz konusu olduğunda bu günkü verilere dayanarak kullandığınız ölçek skorlarının standart sapmasının yarısını EKAF olarak kullanmak mümkündür. BĠBLĠYOGRAFYA: Cella DF. Quality of life outcomes: measurement and validation. Oncology (Huntingt). 1996;10: Fayers PM, Machin D. (eds) Quality of Life. (2nd ed), John Wiley & Sons Inc, 2007, West Sussex, England. Feinstein AR. Indexes of contrast and quantitative significance for comparisons of two groups. Stat Med. 1999;18: Jaeschke R, Singer J, Guyatt GH. Measurement of health status. Ascertaining the minimal clinically important difference. Control Clin Trials. 1989; 10: Juniper EF. Quality of life questionnaires: does Allergy Clin Immunol. 1998;102: Osaba D, King M. Meaningfull Differences. (in) Fayer P, Hays R. (eds) Assessing Quality of Life in clinical trials (2nd ed), Oxford University Pres, 2005, NewYork, pp Osoba D, Rodrigues G, Myles J, Zee B, Pater J. Interpreting the significance of changes in healthrelated quality-of-life scores. J Clin Oncol. 1998; 16: Redelmeier DA, Guyatt GH ve Goldstein RS. Assessing the minimal important difference in symptoms: a comparison of two techniques. Journal of Clinical Epidemiology, 1996; 49: Schünemann HJ ve Guyatt GH. Interpreting the Results of Quality of Life Measures in Clinical Trials: The Clinician s Perspective: (in )Lenderking WR, Revici DA (eds) Advancing health Outcomes Research Methods and Clinical applications. Degnon Associates, 2005, USA. Pp Sloan JA. Asking the obvious questions regarding patient burden. J Clin Oncology. 2002;20:4 6. Sloan JA, Symonds T, Vargas-Chanes D, Fridley B, Assessing the Clinical Significance of HRQOL within Clinical Trials, Drug Information Journal, Vol. 37, pp , /

35 PATIENT-REPORTED OUTCOMES IN CLINICAL RESEARCH AND CLINICAL PRACTICE: FACTS, FICTIONS AND FUTURE DIRECTIONS Neil K. Aaronson, Ph.D. The Netherlands Cancer Institute, Amsterdam, Hollanda Over the past several decades major strides have been made in developing brief, standardized and psychometrically robust questionnaires for assessing the health-related quality of life (HRQL) and other related patient-reported outcomes (PRO s) in chronic disease populations. PRO assessments have come to play an increasingly prominent role in clinical research, and such measures are now included in many phase II and phase III clinical trials. More recently, PRO assessment has been advocated as a means of monitoring the physical and psychosocial functioning and symptom experience of patients in daily clinical practice, with the goal of improving patient care and outcomes for individual patients. This workshop will provide an overview of a range of theoretical, methodological and practical issues involved in assessing PRO s in clinical research and practice. Specific issues to be address include: (1) the need for developing and applying better conceptual models of PRO s; (2) the need for and legitimacy of employing proxy PRO measures in selective research settings; (3) avoiding the best bet trap in selecting among available PRO instruments; (4) the search for meaning in interpreting scores generated by PRO measures (e.g., missing data, multiple outcomes, and statistical vs. clinical significance); (6) the role of modern test theory (item banking, item response theory, computer-adaptive testing) in advancing the science of HRQL assessment and (5) the possibilities and limits of using PRO measures in daily clinical practice. 34

36 KRONĠK BÖBREK YETMEZLĠĞĠ HASTALARININ YAKINLARINDA YAġAM KALĠTESĠ Öğr. Gör. Dr. Hicran Yıldız Uludağ Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu/Bursa Kronik böbrek yetmezliği erken mortalite, yaģam kalitesinde azalma ve sağlık harcamalarında artıģla ilgili ciddi bir hastalıktır (Saydah 2007). Kronik böbrek yetersizliği olan hasta sayısı dünya çapında giderek artmaktadır (Coresh 2007, Rahim 2009) Ulusal Sağlık ve Beslenme Ġnceleme AraĢtırması (National Health and Nutrition Examination Survey-NHANES) verilerine göre, Amerika BirleĢik devletlerinde 20 yaģ üzeri nüfusun %13.07 sinde kronik böbrek yetmezliği vardır (Coresh 2007). Kronik böbrek yetmezliği, böbrek fonksiyonlarının giderek kaybedildiği ve sağlıklı bir fizyolojik dengenin sağlanamaz hale geldiği bir hastalıktır (Pınar 2006). Bu nedenle tedavisi ve bakımı son derece önemlidir. KBY tedavisinde ilk baģlarda konservatif tedavi yeterli olurken ileri aģamalarda hemodiyaliz, perton diyalizi ve renal translantasyonu içeren renal replasman tedavilerinin uygulanmasına ihtiyaç duyulmaktadır (Pınar 2006). Kronik böbrek yetmezliği hastası, ömür boyu kendini sınırlayan ve yetersizleģtiren bir hastalıkla uğraģmak zorundadır, hastalığı nedeniyle birçok kayıplara uğramıģ, tüm aktiviteleri sınırlanmıģtır, diyaliz makinasına ve baģkalarına bağımlıdır. Bu hastalarda hayati bir organ olan böbreğin iģlevlerinin, fiziksel becerilerin, biliģsel fonksiyonların, aile ve iģ ortamındaki bazı rollerin ve cinsel iģlevlerin kaybı, ekonomik kayıplar gibi çok sayıda kayıp söz konusudur (Baydoğan 2008, Pınar 2006, Bakewell 2002). Özellikle, diyaliz tedavisinde hasta pek çok stresle karģı karģıyadır; diyet kısıtlaması, diyaliz seanslarının gün içinde uzun zaman alması, iģlevsel sınırlılıklar, iģ kaybı, rol kaybı, cinsel iģlevlerde değiģim, hastalığın etkileri, tedavinin etkileri ve ölüm korkusu gibi (Baydoğan 2008). Bütün bu kayıp ve streslerle birlikte hastanın cinsiyeti, medeni durumu, yaģı, eğitim düzeyi, sosyal güvencesi, ailenin ekonomik durumu, hastalık süresi, depresyon, uyku sorunları ve/veya yorgunluk bu hastaların yaģam kalitesini etkileyen faktörlerdir (Yurtsever, Pınar 2006, Bakewell 2002). Böbrek yetmezliği hastalarının yaģam kalitesi genel populasyona göre daha düģüktür (Korevaar 2000, Mehrotra 2009, Akyol 2002, Ching 2000, Bakewell 2002) ve uygulanan renal replasman tedavisine bağlı olarak hastanın yaģam kalitesi değiģen derecelerde etkilenmektedir (Pınar 2006). Böbrek transplantasyonu yapılan hastalarda yaģam kalitesi hemodiyaliz ve periton diyalizine; periton diyalizi yapılan hastalar da ise hemodiyalize göre; evde periton diyalizi uygulayanlarda diyaliz merkezinde periton diyalizi uygulayanlara göre daha yüksektir (Pınar 2006 ). Kronik böbrek yetmezliği sadece hastanın değil ona bakım veren aile üyelerinin yaģamını da etkiler (Aydemir 2002, Lubkin 2006). Hastalar genellikle hasta yakınlarının kendilerini desteklediklerini ifade etmektedir (Akyol 2000). Ancak, kronik böbrek yetmezliği olan hastalar bakım veren kiģilere karģı zaman zaman birbiriyle zıt hislere kapılabilmektedirler: kiģiye bağımlı olduğunu hissetme, bu bağımlılık hissinin bakım verenden/hastalığından kaynaklandığını düģünme, bakım veren kiģinin kendilerine destek vermediğini ve duyarlı olmadıklarını hissetme, bakım veren kiģiye yük olduğunu hissetme, bakım veren kiģiye karģı suçluluk hissetme gibi (Krespi 2008). Kronik böbrek yetmezliği olan hastalara bakım veren aile üyesinin veya eģin yaģam kalitesi genel populasyondan daha düģüktür (Lubkin 2006, rahim 2009). Kronik böbrek yetmezliği hastalarının en büyük destek kaynağı aileleridir (Akyol 2000, Aydemir 2002, Rahim 2009). Kronik böbrek yetersizliği olan hastanın kendisi kadar aynı evde yaģayan yakınları da bu kronik hastalık ve beraberindeki stres faktörleriyle karģı karģıya kalmaktadır (Aydemir 2002). Böbrek yetmezliği hastalarına bakım veren kiģilerde depresyon, anksiyete, stres, aģırı ilaç kullanımı, mali güçlükler, yorgunluk, fiziksel, sosyal sağlığın ve aile yaģamının bozulması, yaģam kalitesinin azalması gibi sorunlar görülebilir (Sherwood 2005, Gayomali 2008, Tong 2008, Shimoyama 2002, Schneider 2003, Rahim 2009). Ailede bir böbrek hastasının olması, aile bireylerinin sorumluluklarının arasına kronik böbrek yetersizliği olan bireyin finansal olarak desteklenmesi ve bireyin bakımına iliģkin sorumlulukların da eklenmesine neden olur (Aydemir 2002, Teixido 2006, Rahim 2009, Tong 2009, ching 2000). Zamanla aile bireylerinde bitkinlik ve tükenmiģlik belirtileri görülebilir, aile bireylerinin yaģam kalitesi ve ruh sağlığı olumsuz yönde 35

37 etkilenebilir. (Aydemir 2002, Teixido 2006, Rahim 2009, Tong 2009, Pınar 2006, Fan 2008). Aile üyelerinin yaģam kalitesini etkileyen faktörler aile yapısı, birbirlerini etkileme biçimleri, parçası oldukları sosyal gruplar, kullandıkları destek kaynakları, inançlar, tutumlar, değerler, algılanan stresörler, hastalığın etkileri gibi aile felsefesi, potansiyel uyumu içerir. Aile üyelerinden biri hasta bireye primer bakım veren olduğunda o aile üyesinin ailedeki rolü değiģir, sorumluluğu artar, stresörleri artar ve yaģam kalitesini etkiler (Lubkin 2006). Aile bireyleri hastanın bakımını sağlamak için iģ bırakma, erken emekli olma gibi iģ kayıplarını yaģar (Rahim 2009). YaĢam kalitesindeki çeģitli etkiler bakım verenin kendi yaģam kalitesini algılaması kadar hastanın yaģam kalitesini algılamasıyla da iliģkilidir (Lubkin 2006). Çünkü, hasta, hasta yakınları ve sağlık profesyonellerinin hastanın yaģam kalitesine iliģkin algılamaları birbirinden farklıdır (Pınar 2006, Acaray 2005 ). Evde diyaliz uygulamaları zaman alıcı, teknolojik olarak karmaģıktır, hasta ve bakım verenin fiziksel ve psikososyal iyiliği, iliģkileri ve yaģam tarzı üzerinde derin bir etkiye sahiptir (Tong 2009). Bakım veren kiģiler özellikle evde diyalizin sorumluluğunu aldığında anksiyete, yorgunluk, depresyon, aile iliģkilerinde bozulma, sosyal izolasyon ve stres yaģayabilir (Beanlands 2005, Gayomali 2008). Bunun sonucunda da bakım verenlerin hayatlarının psikolojik ve sosyal yönleri olumsuz Ģekilde etkilenir (Belasco 2006). Genellikle bakım verenlerin ihtiyaçları ihmal edilir (Tong 2009) Einollahi ve arkadaģları tarafından böbrek nakli yapılan hastaların yakınları üzerinde yapılan bir çalıģmada evli olma, düģük eğitim seviyesine sahip olma, hastanın eģi ya da anne-babası olmanın bakım verenlerin tükenmiģliğini artırdığı saptanmıģtır. Ancak, aynı çalıģmada bakım verenlerin tükenmiģlik düzeyi ile hastanın medeni durumu, eğitim seviyesi, operasyon zamanı, yaģı, donör tipi, transplantasyon öncesi ve sonrası diyaliz hikayesi arasında anlamlı bir iliģki saptanmamıģtır (Einollahi 2009). Hastaların günlük aktivitelerindeki bağımlılık oranının yüksekliği bakım verenlerin tükenmiģlik düzeyinin yüksekliği ile iliģkilidir (Einollahi 2009). Sonuç olarak; KBY hem hastaları hem de hasta yakınlarının yaģam kalitesini etkileyen bir sağlık sorunudur. Hasta yakınlarının en sık yaģadıkları sorunların anksiyete, stres, yorgunluk, depresyon, aile iliģkilerinde bozulma, sosyal izolasyon, tükenmiģlik ve yaģam kalitesinde azalma olduğu bildirilmektedir. Bu nedenle bakım verenlerin sorunlarının çözümü için; hastanın bakımında hasta yakınlarına sağlık profesyonelleri tarafından hem hastanın bakımı hem bilgi hem de kendi yaģadıkları sorunlarının çözümü konusunda yeterli destek sağlanmalı; hastanın sorumluluğunun hasta yakını ve sağlık profesyoneli arasında düzenli aralıklarla aktarılması sağlanmalı; bakım verenlerin de içinde bulunduğu daha çok araģtırma yapılmalı ve bu araģtırmalarda bakım vericilerin güçlendirilmesi için karar verme, planlama, uygulama ve değerlendirme uygulamalarına katılımlarına izin verilmelidir. Kaynaklar 1. Acaray A, Pınar R. Quality of life perceived by chronic haemodialysis patients and family members. EDTNA ERCA J. 2005;31(1): Akyol A, Karadakovan A. Hemodiyalize giren hastaların yaģam kalitesi ve özbakım gücü ile bunlar üzerine etkili değiģkenlerin incelenmesi. Ege Tıp Dergisi 2002;41 (2): Aydemir Ç, Kasım Ġ, Cebeci S, Göka E, Tüzer V. Kronik böbrek yetmezliği hastalarının yakınlarında yaģam kalitesi ve psikiyatrik semptomlar. Kriz Dergisi 2002;10 (2): Bakewell AB, Hıggıns RM, Edmunds ME. Quality of life in peritoneal dialysis patients: decline over time and association with clinical outcomes. Kidney International 2002; 61: Baydoğan M, Dağ Ġ. Hemodiyaliz hastalarındaki depresiflik düzeyinin yordanmasında kontrol odağı, öğrenilmiģ güçlülük ve sosyotropi-otonomi Türk Psikiyatri Dergisi 2008; 19(1): Beanlands H, Horsburgh ME, Fox S et al. Caregiving by family and friends of adults receiving dialysis. Nephrol Nurs J 2005; 32: Belasco A, Barbosa D, Bettencourt AR et al. Quality of life of family caregivers of elderly patients on hemodialysis and peritoneal dialysis. Am J Kidney Dis 2006; 48: Chang TI, Tamura MK.Methods to assess quality of life and functional status and their applications in clinical care in elderly patients with CKD. Geriatric Nephrology Curriculum. American Society of Nephrology, 2009.s

38 9. Chıng CSY, Pun OM, Wong KS, Chan CLK. Quality of life of continuous ambulatory peritoneal dialysis (CAPD) patients. Hong Kong Journal of Nephrology 2000;2(2): Coresh J, Selvin E, Stevens LA, Manzi J, Kusek JW, Eggers P, Van Lente F, Levey AS. States Prevalence of Chronic Kidney Disease in the United. JAMA. 2007;298(17): Einollahi B, Taheri S, Nemati E, Abbaszadeh S, Pourfarziani V, Nourbala MH. Burden among care-givers of kidney transplant recipients and its associated factors. Saudi J Kidney Dis Transpl 2009;20: Fan SL, Sathick I, McKitty K, Punzalan S. Quality of life of caregivers and patients on peritoneal dialysis. Nephrol Dial Transplant 2008;8: Gayomali C, Sutherland S, Finkelstein FO. The challenge for the caregiver of the patient with chronic kidney disease. Nephrol Dial Transplant 2008; 23: Krespi MR, Bone M, Ahmad R, Worthington B, Salmon P. Hemodiyaliz hastalarının yaģamlarını değerlendirmesi. Türk Psikiyatri Dergisi 2008; 19(4): Lubkin IM, Larsan PD. Quality of life: family issues. Chronic Illnes Impact and Interventions. Six Ed.Jones and Bartlett Publishers Inc., USA,2006.s Mehrotra R, Boeschoten EW. Current status of peritoneal dialysis. In:Nolph and Gokal s Textbook on Peritoneal Dialysis, 3rd Ed. Eds.R Khanna, R Krediet,T Raymond T. Springer US, Columbia, USA,2009.s Murray AM. Cognitive impairment in the aging dialysis and chronic kidney disease populations: an occult burden. Adv Chronic Kidney Dis 2008; 15: Pınar R. Kronik böbrek yetmezlikli hastalarda sağlıkla iliģkili yaģam kalitesinin kullanımı. Sağlıkta Birikim 2006;1(2): Rahim A,Alhani F, Ahmad F, Gholyaf M, Akhoond MR. Effects of a continuous care model on perceived quality of life of spouses of haemodialysis patients. Eastern Mediterranean Health Journal 2009; 15(4): Schneider RA. Fatigue among caregivers of chronic renal failure in patients: a principal components analysis. Nephrol Nurs J 2003; 30: Sherwood PR, Given CW, Given BA et al. Caregiver burden and depressive symptoms: analysis of common outcomes in caregivers of elderly patients. J Aging Health 2005; 17: Shimoyama S, Hirakawa O, Yahiro K et al. Health-related quality of life and caregiver burden among peritoneal dialysis patients and their family caregivers in Japan. Perit Dial Int 2002; 23(supll 2): Teixido J, Tarrats L, Arias N, Cosculluela A. Overload questionnaire for caregivers of patients on peritoneal dialysis. Nefrologia 2006; 26(1): Thong MSY, Kaptein AA. Quality of life in patients on peritoneal dialysis. In:Nolph and Gokal s Textbook on Peritoneal Dialysis, 3rd Ed. Eds.R Khanna, R Krediet,T Raymond T. Springer US, Columbia, USA, S Tong A, Sainsbury P, Craig JC. Support interventions for caregivers of people with chronic kidney disease: a systematic review. Nephrol Dial Transplant 2008; 23:

39 SANDALYE MASAJI KANSERLĠ HASTALARA BAKIM VEREN AĠLE ÜYELERĠNĠN YAġAM KALĠTESĠNE KATKI VEREBĠLĠR MĠ? Füsun AfĢar Kocaeli Devlet Hastanesi Kanser, hastalık yükü, öldürücülüğü ve insidans artıģ eğilimi ile hem dünya hem de ülkemiz için ciddi bir sağlık sorunudur yılında dünyada 11.3 milyon yeni kanser vakası ve 7.9 milyon kansere bağlı ölüm görülmüģtür. Dünya Sağlık Örgütü nün (DSÖ) 2030 yılı tahminlerine göre; 15.5 milyon yeni kanser vakası geliģeceği, 11.5 milyon kansere bağlı ölüm görüleceği öngörülmektedir. ( EriĢim tarihi: 09 Ocak 2010). Ülkemizde 2000 yılında görülen ölümlerin %13 ü kanser nedeniyledir. Bu ölümlerin 2010 da %14 e 2030 da ise %16.2 ye ulaģması beklenmektedir. Sağlık Bakanlığı Kanserle SavaĢ Daire BaĢkanlığının 2005 yılı verilerine göre ülkemizde tanı konmuģ kanserli birey bulunmaktadır ( EriĢim tarihi: 09 Ocak 2010). Onkoloji alanındaki tüm geliģmelere rağmen hastalıklar içerisinde bireyi en çok korkutan Ģüphesiz kanserdir. Tedavi edilemeyeceği zannedilen bir hastalığa sahip olmak, hastalığın baģlangıcında tanı koymaya yönelik giriģimler, hastalığın tedavi seçenekleri, hastalığın kendisi ve tedaviye bağlı geliģen yan etki ve komplikasyonlar, hastaneye tekrarlı yatıģlar, hastalığa bağlı semptomlar, tedavinin çok uzun sürmesi gibi faktörler hastaların iyilik hallerinin bozulmasına neden olmaktadır. Aynı zamanda kanser, hastalarda bağımsızlığını, yaģam üzerindeki kontrol gücünü, mahremiyetini, sosyal statü ve rollerini, kendine güvenini, geleceğini planlama gücünü kaybetme gibi olumsuz etkilere neden olmaktadır. Kanser hastaları bir yandan hastalığın semptomları ile baģa çıkma, diğer yandan günlük yaģamlarını sürdürme çabası içindedirler. Bu çaba bireyin yalnızca kendisini değil, içinde bulunduğu sosyal yaģamı, aile yaģantısı, eğitimi, mesleki yaģantısı, iģ yaģantısı gibi yaģamı fiziksel, sosyal, emosyonel ve maddi tüm boyutları ile etkiler. Kanser sadece kiģisel bir deneyim değil, aynı zamanda aile, tedavi ekibi, bakım veren aile üyeleri gibi farklı tarafları ve onların endiģelerini, zorlanma noktalarını bir araya getiren bir yaģam sürecidir. Bu süreç özellikle aile üyeleri için zorlu bir deneyimdir. Aile üyelerinin çoğu, tanının baģlangıcından ölüme kadar geçen sürede emosyonel, fiziksel, sosyal ve ekonomik anlamda hastalarının yanında ve onların destekcisidirler. Bu süreçte aile üyeleri tedavi kararlarının alınmasında, kanser ve tedaviye bağlı geliģen komplikasyonların yönetiminde ve hastaların günlük yaģam aktivitelerinin yerine getirilmesinde destek olmaya çalıģırlar. Kanserli hastaların ailelerinin zaman yönetimi, bireysel kaynakların yönetimi, sosyal rol değiģimi, evlilik ve sosyal iliģkilerinde güçlükler yaģadıkları; yaģanan güçlüklerin ise fiziksel ve ruhsal sağlıkları ile yaģam kalitelerini olumsuz etkilediği bilinmektedir. Hasta yakınlarının yaģadığı sorunlar, hastaların durumlarının ciddiyeti ve bağımlılığın artması ile paralellik göstermektedir. Hasta bakımını sağlamak tam zamanlı bir iģtir. Bu nedenle hastaların günlük yaģam aktivitelerinde bağımlı hale gelmesiyle aile üyelerinin iģ hayatı, sosyal yaģantısı ve aile içindeki iliģkileri kesintiye uğramaktadır. YaĢanılan tüm bu sorunlar hasta bakımını sağlayan aile bireylerinde zaman içinde tükenmiģliğe, anksiyete ve depresyona neden olmaktadır. Ayrıca bu dönemde harcanan efor aģırı yorgunluğa; anksiyete ve yorgunluğun birlikte bulunması ise uyku kalitesinde bozulmalara, uykusuzluğa neden olmaktadır. Sonuç olarak yaģanılan yorgunluk, uykusuzluk ve anksiyete gibi sorunlar aile üyelerinin kısır bir döngüye girmelerine neden olmaktadır. HemĢirelik bireyi ailesi ile birlikte fiziksel, emosyonel ve sosyal yönden bütüncül bir yaklaģımla tek bir ünite olarak ele alan profesyonel bir sağlık disiplinidir. Bu bağlamda kanserli hastalara bakım veren hemģireler hasta yakınlarını hastalardan ayrı tutmamalı, bu süreçte karģılaģılan sorunlarda onlara destek olmalıdır. Kanser tanısının konulmasından ölüme kadar geçen sürede hasta ve ailenin yaģadığı sorunlar birlikte değerlendirilmeli; bu sorunlardan en fazla hangilerinin birey ve aileyi etkilediği belirlenmeli; sorunlara yönelik uygun baģetme yöntemleri desteklenmelidir. Hasta yakınlarının 38

40 gerginliğini, uykusuzluğunu, stres ve anksiyetesini azaltmada dinlenme, dikkati baģka yöne çekme, masaj ve benzeri yöntemler kullanılabilir. Masajın insan fizyolojisi ve psikolojisi üzerine olan olumlu etkileri bilinmektedir. Masajda mekanik basınç etkisiyle aktif ve pasif sertlik azalır, eklem hareketinin artıģı sonucunda kas kompliyansının artması beklenir. Mekanik basınç etkisiyle arteriollere basınç artıģı olur bu yolla kan akımı artar, yine kasların gevģemesi sonucu kan ve lenf akımı artar; ovma ile kaslarda ısı artıģı olur. Bu durum bireyin stresinin, ağrısının, yorgunluğunun ve uykusuzluğunun azalması ile sonuçlanır. Masaj aynı zamanda parasempatik aktiviteyi artırarak kalp hızı ve kan basıncını düzenlemede yardımcı olur ve gevģeme cevabı olarak da hormonal yanıtı oluģturur. Masaj ile norepinefrin ve kortizol salınımı azalır, dopamin ve seratonin düzeyi artar stres ve anksiyete düzeyi, uyku bozukluğu ve yorgunluk azalır. Sandalye masajı son yıllarda uygulanmasının pratik oluģu, kısa sürede uygulanması, uzanmayı ve soyunmayı gerektirmemesi bakımından sıklıkla tercih edilmektedir. Sandalye Masajı klasik masaj teknikleri kullanılarak baģ, boyun, omuz ve sırta, dakika boyunca uygulanır. Yapılan çalıģmalarda, Sandalye masajının uykuya dalmayı kolaylaģtırdığı, uyku süresini uzattığı ve dolayısıyla uyku kalitesini arttırdığı; anksiyete düzeyini azalttığı; emosyonel, fiziksel ve genel yorgunluğu azalttığı belirlenmiģtir. Kanserli hastalara bakım veren aile üyelerinin yaģadığı sorunların çözümünde masajın etkinliğinin değerlendirmek amacıyla tarihleri arasında Kocaeli Devlet Hastanesi Onkoloji Ünitesi yataklı biriminde araģtırmaya katılma kriterlerini karģılayan 22 hasta yakınına sandalye masajı uyguladık. Örneklem grubunda bulunan 44 olgu yaģ ve cinsiyet açısından eģleģtirilerek giriģim ve kontrol olmak üzere iki gruba ayrılmıģtır. AraĢtırmada; Tanılama Formu, Pittsburg Uyku Kalite Ġndeksi (Pittsburg Sleep Quality Index-PUKĠ), Durumluk-Sürekli Anksiyete Ölçeği (State-Trait anxiety Index-STAI), Yorgunluk Ġçin Görsel Benzerlik Skalası kullanılmıģtır. AraĢtırmanın uygulama bölümünde; Ġlk gün uygulamaya baģlamadan önce ve bir hafta sonunda tüm olgulara uyku, durumluk anksiyete ve yorgunluk formları doldurtuldu, kan basıncı ve nabız ölçüldü, kortizol ölçümü için kan örnekleri alındı. Kontrol grubunda kan basıncı ve nabız ölçümü çalıģmanın baģında ve sonunda (çalıģma baģladıktan bir hafta sonra) yapıldı, aynı Ģekilde çalıģmanın baģında ve sonunda kortizol ölçümü için iki kez kan örnekleri alındı. GiriĢim grubunda kortizol ölçümü için, kontrol grubunda olduğu gibi, iki kez kan örneği alındı. Bu grupta kan basıncı çalıģmanın baģında, masaj öncesi ve sonrası; çalıģmanın sonunda yine masaj öncesi ve sonrası ölçüldü. AraĢtırmanın sonucunda; Masajın olguların uyku kalitesi (p<0.001), durumluk anksiyete (p<0.001), enerji (p<0.01) düzeyleri, sistolik/diyastolik kan basıncı (p<0.001, p<0.01), nabız (p<0.001) ve kortizol düzeylerinde (p<0.05) olumlu değiģimler yaptığı görüldü. Ġstatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte yorgunluğun azaldığı ve kan basıncı ve nabzın kısa vadede azaldığı görüldü. Bu sonuçlar doğrultusunda; Sağlık profesyonellerinin sadece hastaların değil, aynı zamanda bakım veren hasta yakınlarının yaģadıkları sorunları da değerlendirmesi ve sorunların çözümünde bir yöntem olarak masajın kullanılması önerilmiģtir. 39

41 KAPSAMLI EĞĠTĠM DEMANSLI HASTALARA BAKIM VEREN AĠLE ÜYELERĠNĠN YAġAM KALĠTESĠNE KATKI VEREBĠLĠR MĠ? Doç. Dr. Nevin Kuzu Kurban Pamukkale Üniversitesi, Denizli Sağlık Yüksekokulu, Denizli Alzheimer ilerleyici, beynin dejeneratif bir hastalığı ve demansın en yaygın Ģeklidir. Sinsi baģlayıp hızlı ilerleyen bu hastalık son yıllarda oldukça sık görülmektedir. Hafıza kaybı, öz bakım eksikliği, kas gücü ve koordinasyon kaybı ile karakterize bir hastalıktır. Birey konuģamama, en yakınındaki kiģileri bile tanıyamama, kendisini ifade edememe gibi biliģsel; yürüyememe, kas gücü ve koordinasyon kaybı gibi fiziksel; yalnızlık hissi, depresif duygu durumu, öfke, merak, kuģkuculuk, endiģe gibi duygusal problemlerle karģı karģıya kalmakta ve bu yetmezlikler karģısında yardıma, duygusal desteğe ihtiyaç duymaktadır. Alzheimer bireyi etkilemesinin yanı sıra onunla yaģayan, ona bakım veren, ona yardım eden ve destek olan yakınlarının da yaģamını olumsuz etkilemektedir. Hastaya bakım veren birey hastanın fiziksel yetersizliğine karģı ona bakım vermek, hafızasının zayıflamasına karģın hastayı sürekli takip etmek, hastanın değiģen duygu durumu karģısında onunla baģetmek zorunda kalmaktadır. Dolayısıyla bakım veren birey, sosyal yaģamına veda edebilmekte ve hatta bütün zamanını hasta ile geçirmek zorunda kalmaktadır. Sonuçta da yaģam tarzını değiģtirmek zorunda kalmaktadır. Hastaya sürekli bakım veren birey zamanla yorgun ve bitkin düģebilmekte, hastalığın gidiģatı yüzünden ümitsizliğe kapılmaktadır. Alzheimer hastasının fiziksel bakıma, hem hastanın hem de ona bakım verenin duygusal desteğe ihtiyaç duyduğu bir gerçektir. Bu doğrultuda hasta ve ailesinin psikososyal ve bakım gereksinimlerinin saptanması ve bu doğrultuda hasta ve ailesinin desteklenmesi önemlidir. AraĢtırmalar uzun süreli bakım vermenin fiziksel ve mental problemlere neden olabileceğini göstermektedir. Depresyon, bağıģıklık yanıtının bozulması, anksiyete, aile içinde anlaģmazlık ve sosyal izolasyon bu sorunlardan birkaçıdır. Alzheimerlı hastalara bakım verenler arasında depresyon oranı değiģir; bununla birlikte araģtırmalar bu bireylere bakım vermenin psikolojik olarak sıkıntı verici olduğu ile tutarlıdır. Demanslı bireyin kuruma yatırılması bakım vermenin yalnızca fiziksel güçlüğünü uzaklaģtırmakta, ancak bakım verme stresini azaltmamaktadır. Gerçekte bakım verenlerin desteklenmesi daha önemli hale gelmektedir. Destek grupları ve grup terapisi bu sorunların çözümüne yardım etmek için önerilmektedir (Larrimore 2003). Kapsamlı eğitimin demanslı hastalara bakım veren aile üyelerinin yaģam kalitesine etkisi konusundaki araģtırma sonuçları AraĢtırmalar demanslı hastalara uzun süre bakım vermenin mental ve fiziksel sağlık problemlerine neden olabileceğini göstermiģtir. Ġnformal bakım verenler fiziksel ve psikolojik problemler yaģarlar. Demanslı hastalara bakım veren aile üyelerinin bakım gereksinimleriyle nasıl baģ edecekleri konusundaki bilgi eksikliği bu riski artırmaktadır. Kuzu ve ark (2005) nın çalıģmasında kapsamlı bireyselleģtirilmiģ eğitim programının (CEPRIC), HemĢirelik Tanıları (NANDA) ile belirlenen, Alzheimerlı bireyler ve bakım verenler tarafından deneyimlenmesi olası problemlerinin çözümündeki etkisini belirlemeyi amaçlamaktadır. BireyselleĢtirilmiĢ bileģenle güçlendirilmiģ kapsamlı eğitim programı (CEPRIC=Comprehensive Educational Program Reinforced by an Individualized Component), araģtırmacılar tarafından oluģturulmuģ ve üç bölümden oluģmaktadır: Alzheimer hastalığı hakkında genel bir bilgi, hastalar ve bakım verenlerin daha önceden belirlenen problemlerine yönelik bireyselleģtirilmiģ eğitim ve eğitim kitapçığından oluģmaktadır. Belirlenen tüm bakım verenlere telefonla ulaģılmıģ ve çalıģmanın amacı açıklandıktan sonra böyle bir çalıģmaya katılmak isteyip istemedikleri sorulmuģtur. ÇalıĢmaya katılmak isteyen bakım verenlerde, hemģire araģtırmacılar hastanın ve bakım verenlerin NANDA kriterlerine göre problemlerini değerlendirmiģtir. Bu görüģmenin en sonunda Duke yaģam kalitesi ölçeği, Beck Depresyon ve Beck Anksiyete Skalası uygulanmıģtır. 40

42 Ġlk görüģmeden yaklaģık 2 hafta sonra 50 dakikalık hemģire tarafından yönetilen bir eğitim oturumu gerçekleģtirilmiģtir. Eğitim oturumu üç ana bölümden oluģmaktadır. Alzheimer hastalığı hakkında genel bir bilgi verildikten sonra, bireyselleģtirilmiģ eğitim giriģimi, NANDA kriterlerine göre konulan tanılara yönelik olarak gerçekleģtirilmiģtir. Bu görüģmenin sonunda bu araģtırma için geliģtirilmiģ eğitim kitapçığı daha sonra kullanım için verilmiģtir. Hastalar ve bakım verenlerin eğitiminde sorularını birebir sorabilecekleri bir tartıģma yöntemi uygulanmıģtır. GörüĢme sırasında bakım verenlerin sorular ve kaygılarını açıklamalarına izin verilmiģtir. Son olarak, katılımcılara Alzheimer derneği aktiviteleri ve mevcut destek mekanizmaları konusunda bilgi verilmiģtir. Eğitim oturumundan dört hafta sonra, hastanın ve bakım verenlerin mevcut ve yeni sorunlarını belirlemek için son değerlendirme yapılmıģtır. Duke, Beck Anksiyete ve Beck Depresyon skalası yeniden uygulanmıģtır (Kuzu ve ark. 2005). Hastalar ve bakım verenlerin 21 hemģirelik tanısından yalnızca 2 sinde hiçbir değiģiklik görülmemiģ, geri kalanlarda düzelme görülmüģtür. Hastaların hiç değiģme görülmeyen problemleri ineffektif solunum örüntüsü ve rol performansında değiģimdir. Hastaların yaģadığı problemlerden, giriģimlerden sonra azaldığı rapor edilenler uyku ve yeme örüntüsünde değiģim, travma riski, özbakım eksikliği, güçsüzlük, duyusal algısal süreçlerde değiģim ve anksiyetedir. Ġstatistiksel olarak önemlilik göstermeyen ancak problemde azalma görülenler ise doku bütünlüğünde ve fiziksel mobilitede bozulma, aktivite intoleransı, infeksiyon riski, boģaltımda değiģim, düģünce süreçlerinde değiģim, sözel iletiģimde bozulmadır. Bakım verenlerin (bireysel ya da ailesel) sosyal etkileģimde bozulma, bakım verme rolünde güçlük problemleri önemli derecede azaltmıģtır (Kuzu ve ark. 2005). Kuzu ve ark.(2005) çalıģmasında CEPRIC in Alzheimer hastalarına bakım verenler arasında problemleri önemli derecede azalttığı sonucuna varılmıģtır. Ġlave olarak giriģimler bakım verenlerin yaģam kalitesini artırırken, anksiyete ve depresyon düzeyini azaltmıģtır. Diğer bir çalıģmada Zanetti ve ark. (1998) orta ve ciddi demanslı, davranıģ problemleri olan hastalara bakım verenlerde, yapılan eğitimin bakım verenlerin sıkıntıları ve yaģam kalitesi üzerindeki etkisini belirlemek amacıyla bir çalıģma yapmıģlardır. Eğitim programının sonunda, 3. ay kontrollerde deneysel grup biliģsel fonksiyonlar yaģam tatmin puanlarında önemli bir ilerleme gösterirken, kontrol grubu yaģam kalitesinde hiç bir değiģiklik göstermemiģtir. Bu çalıģma, eğitim grubu programının demans hakkında pratik bilgiler sunduğunu ve davranıģsal problemlerin pratik yönetiminin bakım verenlerin yaģam kalitesini artırdığını ve stresini azaltmada uzun dönemde olumlu bir etkiye sahip olabileceğini belirtmektedir. Sonuç olarak bakım verenler evde hastanın davranıģsal problemlerini yönetebilmek ve kendi fiziksel ve duygusal risklerini azaltmak için etkili stratejilere gereksinim duymaktadırlar. Garce s ve ark.(2009); bağımlı bireylere informal bakım verenlerin tükenmiģliğini hafifletmek için yapılan programları incelemiģlerdir. Onların çalıģmasının ana konusu tükenmiģlikle baģ etmede bakım verenlerin dinlenmesine fırsat veren hizmetler (respite services) ve psikososyal giriģim programlarıydı. Ġnformal bakım verenlerin tükenmiģliğini azaltmak için yapılan psikososyal programlar, genel bir yol olarak bakım durumuyla bakım verenlerin baģ etme becerilerini geliģtirmek ve artırmak için düzenlenmektedir. Genel amaçları tükenmiģlik, stres ve bakım verenler tarafından hissedilen sıkıntıları azaltmaktır ve diğer yandan da bağımlı bireyin aldığı bakımın kalitesini artırmaktır. Bazı programlar giriģimin farklı elementlerini bir araya getirirler. Eğitim giriģimleri bilginin artırılması, evde bakım becerilerini artırma, tedavi edici giriģimler, problem çözme, davranıģsal teknikler konusunda becerilerin geliģimi, acil parasal ya da yasal sorunların planlanması konularına odaklaģır. Demanslı bireylere bakımverenlerin bulunduğu bir örneklem grubunda, bakımverenler üzerinde yürütülen hasta üzerinde doğrudan önemli etkisi olan bir araģtırma, özellikle eğitim bileģeninin olası etkililiği üzerinde odaklanmıģtır. Bu tür stratejilerin verimliliği, bağımlı semptomlara karģı bakım verenin tepkisine dayalı olabilir. Bazen demanslı bireylere bakım verenlerde, ani yapılan hareketler, hastanın rutinleri ve çevresinde beklenmeyen değiģiklikler ya da aģırı derecede eleģtirel davranma, bakım verenin tükenmiģliğiyle çok yakından ilgili olabilen, hastalığın psikolojik ve davranıģsal belirtilerini Ģiddetlendirebilir. Bakım verenlerin çoğu hastanın unutkanlıklarını sorumsuzluk, onların çabuk sinirlenmesini sevgi eksikliği, onların tekrarlı sorularını kasıtlı takıntılı davranıģ olarak yorumlayarak demansın davranıģsal ve psikolojik belirtilerinin hastanın kontrolü altında olduğuna inanırlar. Kendilerindeki duygusal sıkıntı genellenirken, bu reaksiyonların hastaya eleģtirel ve düģmanca yaklaģımı artırması olasıdır. Hasta ile etkileģim olduğunda bakım verenler üzerinde yürütülen giriģimler, 41

43 bakım verenin evde hastaya bakım verme kapasitesini uzatabilir ve her iki tarafın yaģam kalitesini garanti altına alır (Garce s ve ark. 2009, IPA 2002). Freed ve ark.(1999) Alzheimer hastalığı yönetiminin hasta ve bakım verenlerin yaģam kalitesi için kritik bir konu olduğunu belirtmiģtir. Yapılan bazı çalıģmalarda Alzheimer lı hastalara standartlaģtırılmıģ bir eğitim vermenin, Alzheimer hastalığı olan bireyler için bakımın kalitesini artırmaya çalıģtığını ve ailelerin bakım vermeye bağlı yaģadığı anksiyete ve depresyon düzeyini azalttığını aktarmaktadırlar. Carrasco ve ark. (2009) Alzheimer hastalığı olanlara bakım verenlerde, bakım verenin tükenmiģliğini azaltmada psiko-eğitimsel giriģim programının (PIP=Psychoeducational intervention program) etkililiğini değerlendirmiģlerdir. Randomize bu çalıģmada, giriģim grubu, SF-36 ile ölçülen algılanan tüm iyi olma hali alanlarında bir iyileģme göstermiģtir. Yazarlar psiko-sosyal eğitiminin, bakım verenlerin sıkıntısını azaltabileceğini ve problem çözme becerilerini geliģtirmeye yardım edebileceğini belirtmektedirler. Bu çalıģmada PIP in Alzheimer hastalarına bakım verenlerin algılanan sağlık ve yaģam kalitesini artırdığı ifade edilmektedir. Bu çalıģma aynı zamanda psikoeğitimsel programların Alzheimer hastalığı ya da diğer tip demanslarda standart bakımın bir parçası olması gerektiğini desteklemektedir. Doody ve ark.(2001) yaptıkları kanıta dayalı derlemede Eğitim giriģimleri demanslı hastalar ve /ya da onlara bakım verenlerin, hiçbir giriģim yapılmayanlarla karģılaģtırıldığında sonuçlarını düzeltebilir mi? hipotezini gözden geçirmiģlerdir. Bakım verenler için uzun dönem yoğun eğitim ve destek programları, hastanın ay bakımevine yerleģimi geciktirmektedir. Ġlave olarak bakım verenlerin eğitimi, bakım verenin sağlık puanını artırırken, hastalık belirtileri ve problem davranıģları üzerinde hiçbir etkisi bulunmamıģtır. Doody ve ark. (2001) bakım verenler için psikososyal giriģimler bölümünde Ģu sonuca varmıģlardır. Doğrudan bakım verenlere yönelik eğitim, destek ve dinlenmesine fırsat veren hizmetler (respite care) dahil psikososyal giriģimlerin, bakım verenin duygusal iyi olma hali ve yaģam kalitesini artırabileceği ve demanslı hastanın bakımevine yerleģimini geciktirebileceği sonucuna varmıģlardır. Sonuç olarak, çalıģmalar incelendiğinde hasta yakınlarına verilecek olan eğitimin, hasta yakınlarını rahatlattığı, dolayısıyla hastanın problemlerini azaltarak bakım verenin de anksiyete, depresyon ve tükenmiģliğini azalttığını ve yaģam kalitesini artırdığını göstermektedir. Hasta ile uğraģırken unutulan bir grup olan bakım verenlerin farklı tipte eğitim yöntemleri ile desteklenmesi önerilmektedir. Kaynakça 1. Larrimore KL. Alzheimer disease Support Group Characteristics: A comparison of caregivers. Geriatr Nurs 2003; 24(1): Kuzu N, BeĢer N, Zencir M, ġahiner T, Ergin N, Ergin A, Çatak B, Erdoğan Ç. Effects of a comprehensive educational program on quality of life and emotional issues of dementia patient caregivers. Geriatr Nurs. 2005; 26(6): Zanetti O, Metitieri T, Bıanchetti A, Trabucchı M. Effectiveness of an educational program for demented person s relatives. Arch Gerontol Geriatr Suppl ; Garce s J, Carretero S, Ro denas F, Alema n C. A review of programs to alleviate the burden of informal caregivers of dependent persons. Arch Gerontol Geriatr xxx (2009) xxx xxx. (Article in press). 5. IPA (International Psychogeriatric Association). (2002). Behavioral and Psychological Symptoms of Dementia (BPSD) Educational Pack, IPA. Available from: Accessed:1 February Freed DM, Elder WW, Lauderdale S, Carter S. An integrated program for dementia evaluation and care management. Gerontologist. 1999; 39(3): Carrasco MM, Martı n MM, Valero CP, Milla n PR, Garcı a CI, Montalba n SR and et al. Effectiveness of a psychoeducational intervention program in the reduction of caregiver burden in alzheimer s disease patients caregivers. Int J Geriatr Psychiatry. 2009; (24): Doody RS, Stevens JC, Beck C, Dubinsky RM, Kaye JA, Gwyther L. and et al. Practice parameter: Management of dementia (an evidence-based review): Report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology, Neurology. 2001; (56):

44 BIR HASTA YAKINININ YAġADIKLARI ANNEME NE OLDU? Gözde Dalan Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Halen Ġzmir de yaģayan annem 52 yaģında, ilkokul mezunu bir ev hanımı idi. Ġki kız çocuğunu büyük titizlikle büyütmüģ, okutmuģtu. Annemi herkes gerek giyiminden, gerekse davranıģlarından dolayı öğretmen zannederdi. Dört dörtlük denilebilecek bir ev hanımıydı. Yazın karıncalar gibi çalıģır kıģa hazırlık yapardı. Ailede anneme babamın tarafı özellikle Sebahat halam yemeğin doktoru derdi. O kadar güzel yemek yapardı. Yine babam tarafım AyĢe ye ne zaman giderseniz gidin o her zaman için hazırlıklıdır derlerdi. Entellektüel, insan iliģkileri güçlü bir kadındı. Neredeyse haftada bir ya da ne zaman güzel bir tiyatro olursa bizi götürürdü. Müzeleri gezdirirdi. Bazen mahalleyi organize eder, tarihi eserlerin de olduğu güzel yerlere piknik düzenlerdi. Annem zamanla içine kapanık, insanlarla fazla görüģmek istemeyen bir kiģiliğe bürünmeye baģladı. Anneme saklaması için birģey verdiğimiz zaman, ne olduğunu ve nereye koyduğunu çok iyi hatırlardı. Artık bu tarz Ģeyleri de yapamaz ve hatırlayamaz olmuģtu. Menopoza daha yeni girmiģti. Biz annemin bu yeni kiģiliğini menopaza bağlamıģtık. Gittiği doktor da bunların menopoz yüzünden olduğunu ve gayet normal karģılamamız gerektiğini vurgulamıģtı. Fakat zamanla annemin hareketlerinde çok hafif de olsa bir yavaģlama, bıkkınlık, ev iģlerini yapmada erteleme gibi durumları farketmeye baģladık. Annemin hiç alıģık olmadığımız bu davranıģlarını her seferinde menopaza bağladık. Hatta ablamla artık annemin yaģının da olduğunu düģünüp bu olayları gayet normal karģılamaya çalıģtık. Artık biz büyüyorduk, annemiz doğal olarak bunca yılın yorgunu bir insan davranıģı sergiliyor diye düģünerek, kendimizi bir bakıma rahatlatmaya çalıģtık. Fakat kimse birbirine belli etmeden yani babam, ablam ve ben, menopazdan daha farklı birģey olduğunu sezinliyor, ama tedirginlik yaratmamak için de birbirimize bir Ģey diyemiyorduk. Annem zaman ilerledikçe olmadık ve bizi ĢaĢırtacak hikayeleri sanki gerçekten yaģamıģ gibi anlatıp bizi dehģete düģürüyordu. 3 ay gibi kısa sürede annem de ciddi değiģmeleri fark ettik. Ablam annemi özel bir nöroloji doktoruna götürdü. Hem menopoza bağlı hormon kontrolu yapıldı, hem de beyin emarı çekildi, ama her Ģey çok normal görünüyordu. Doktor bunun da sebebini yine menopaza bağladı. Biz bir türlü annemin rahatsız oluģuna, sıkıntılı hallerine ve hiç birģey yapmak istemeyiģine alıģamamıģtık, çok üzülüyorduk, fakat elimizden geleni de yaptığımız için ne yapacağımızı da ĢaĢırmıĢtık. Annemi her zaman güçlü görmeye alıģtığımız için bu durum bizi çok ĢaĢırtıyordu. Günden güne annemin anlattığı hikayelerin tamamen kurmaca olduğunu düģünmeye baģladık. Bu hikayeleri yaģamıģ gibi anlatıyordu. Yakın arkadaģlarının onu hırsızlıkla suçladığını ve evden yakın akrabalarımızın bir takım eģyalarını çaldığını ileri sürüyordu. Bunu sadece babamla, bana anlatabiliyordu. Çünkü ablam evli olduğu için çok fazla yanında olamıyordu. Gerçi ben de Ġzmir e okul tatil oldukça ya da hafta sonları kaçabiliyordum. Dolayısıyla en iyi gözlemi babam yapıyordu. En sonunda babam annemi Ġstanbulda ki bir üniversite hastanesi ne getirmeye karar verdi. Çünkü diğer götürmüģ olduğu doktorlar birģey bulmadıkları için herģeyin normal olduğunu, annemde hiç birģey olmadığını, bizim hüsnü kuruntudan paranoyaklık yaptığımızı yüzümüze vurdular. Halbuki biz annemi, onlardan daha az tanımıyorduk. 1 saatlik konuģmayla annemi analiz edebildiklerini düģündüler. Annem doktorlarla konuģurken çok düzgün konuģuyordu. Çünkü bizden baģkasına o yaģadığı hayali olayları anlatmaması gerektiğinin o zamanlar farkındaydı. Dolayısıyla doktorlara bunu söylesek de bize anormal gözlerle, sanki annemi zorla o hale bürüyormuģuz gibi bakıyorlardı. Ġstanbulda ki üniversite hastanesi annemi gözlem altına aldı. Öncelikle, tiroid bezlerinin çalıģmaması halinde oluģan depresyon ve bu buna benzer olayların olmasından kuģkulandıkları için hormonlarının hepsine bakıldı. Paratiroid bezinde küçük bir kitle bulundu. Bununla beraber, psikoanaliz testi yapıldı, beyin emarı çekildi. Bu yapılan iģlemlerde birģey görülmediğinden, paratiroidteki kitlenin annemde bu tarz sorunlara yol açabileceği düģünüldü, kitle alındı, taburcu edildi. Taburculuğu takiben 6 ay sonra yeniden kontrole geldiğimizde annemim durumunda iyileģme yönünde hiçbir değiģiklik olmamıģtı. Böylece paratiroid bezindeki kitlenin annemin durumundan sorumlu olmadığı anlaģıldı. Doktor, annem 43

45 genç olduğu için hiç bir zaman Alzheimer demek istemedi. ve Alzheimer Ģıkkını en sona sakladı. Takiben birtakım nörolog, psikiyatrist ve psikologların içinde bulunduğu sağlık çalıģanları ile bir dizi taramalar baģladı; bu taramaların çıkıģ noktası annemin depresyon olduğu idi. Bu süreç içinde annemin durumu daha da ağırlaģtı, tanı konulamadığı için bir türlü doğru tedaviye de baģlanamadı. Görüntüde annem anormal davranıģlar ve ruh halindeyken, psikoanaliz testleri hariç herģeyi normal çıkıyordu. Psikiyatrist ve nörologla beraber anneme bir ilaç baģlandı. Bu ilk ilaçlar anneme ters etki yaptı. Etrafında olmayan varlıkları sanki etrafındalarmıģ gibi görüp çok korkuyordu. Gördükleri kiģilerin ona zarar vereceği düģüncesiyle hiç uyumuyordu. Sürekli kapıları iplerle bağlıyordu, onu duymasınlar diye sessizce konuģuyordu ve bazen etrafındaki varlıkların babamın içine girdiğini düģünüp babam olmadığını söylüyordu ve gözlerindeki o bakıģ birdenbire değiģiyordu. Etrafında gördüğü sanrılar onu öyle yoruyordu ki sinir sistemi bozuluyor, tansiyonu çıkıyor, kalp atıģları hızlanıyor ve birdenbire yere yığılıp kalıyordu. Ailece, ne yapacağımızı ĢaĢırmıĢ kalmıģtık. Hepimiz için hayat anlamını yitirmiģti. Ve bu gördüklerime hiç hazır değildim. Bir türlü hastalığın ne olduğu söylenmiyordu. Babam da depresyon bunlar, gelip geçecek diyerek bizim güçlü durmamızı istiyordu. Doktor bu durumda hemen ilaçları değiģtirip, annemin halen kullandığı ilaçları reçete etti, bunların nasıl kullanılacağına dahil haftalık program verdi. Ġlaçların dozajı yavaģ yavaģ yükseltilip, bırakmak istediğimiz ilaç olursa da yavaģ yavaģ azaltılarak bırakılıyordu. Annem bu ilaçlardan sonra çok rahatladı. Böylece annem eskisine kıyasla, iyileģmemiģ, ancak kısmen daha mutlu bir hasta oldu. Anneme beyinde hiç birģey çıkmamasına rağmen demans teģhisi konuldu. Ama hangi çeģidi olduğu söylenmemiģti. Annem çok sık olmasada belirli aralıklarda ağlama krizlerine giriyordu. Neredeyse her ay doktor kontrolüne götürülüyordu. DavranıĢları ve ruhsal durumu sürekli olarak gözlemleniyor ve ilaçların dozajı ona göre belirleniyordu. Tabiki aralarda zor zamanlar da geçirdiğimiz oluyordu. Hastalık hızlı bir Ģekilde ilerliyordu. Bir 6 ay kadar sonra yeniden pet-ct ye girdi ve beynin ön loplarındaki grilerde azalma olduğu ilk defa bu aģamada görüldü. Artık tanı konulmuģtu, önce bize Alzheimer dendi, bir ara frontotemperal demans dendi, ama benim en son aklımda kalan Alzheimer oldu. Annem Ģu anda 56 yaģında. Bu hastalıkla 4 seneden beridir mücadele ediyoruz. Fakat biz, bu hastalığı son bir senede kabullenebildik. Ondan önce hiç bir zaman kabullenmiyorduk. Hala Ģüphe ediyorduk değildir diye. Hastalık baģından bu yana, yani 4 senede hızla ilerledi, annem konuģma yetisini ve yer oryantasyonunu kaybetti, günlük becerilerini yerine getiremez hale geldi, temel ihtiyaçlarını karģılamayı unuttu. Bununla beraber bir gün ondan sıkılıp ve onu bırakıp gideceğimizden çok korkuyor. Bunu sözcüklerle anlatamıyor ama gözleri size herģeyi yansıtıyor, yüz ifadesi de...! Kendini bir anda onu bırakıp gidecekmiģiz gibi yapayalnız hissetmesi ve bu duygusunu hareketlerine, duygularına yansıtması, kalbimizi paramparça ediyor. Ona sürekli telkin veriyoruz ve ona dokunarak ne kadar çok sevdiğimizi söylediğimizde yüzünde çiçekler açıyor. Onun Ģu anda en iyi ilacı sevgiden ve dokunmaktan baģka birģey değil. ġu sıralarda doktora ayda bir rapor veriyoruz. Son gözlemlerimiz annemin eskisi gibi yürüyemediği ve hemen yorulduğuydu. Üstelik elleri titremeye baģlamıģtı ve karnını sürekli olarak hareket ettiriyordu. Eskiden karnını belli belirsiz titretirken, Ģimdilerde fazlalaģmıģtı. Alzheimer ın bu kadar hızlı ilerlemesinin ne kadar ĢaĢırtıcı olduğunu doktora söyleyince; doktor bana annemin Alzheimer değil, frontotemperal demans olduğunu söyledi. Arasındaki farkı her zaman sorup yanıt alamamama rağmen yeniden arasındaki farkı sorduğumda; bana Alzheimer a göre daha erken yaģlarda meydana gelen ve daha hızlı ilerleyen bir hastalık olduğunu söyledi. Yani Alzheimer dan daha kötüydü. Aslında annemin her türlü bakımını tamamiyle babam üstleniyor. Ablam ve ben iģimiz gereği Ġzmir de değiliz. Fakat babamızın yanına sıklıkla gidip ona biraz da olsa nefes aldırmaya çalıģıyoruz. Bundan dolayı da kendimizde vicdanen rahatlıyoruz. Çünkü annemle vakit geçirince hem babamı anlamıģ oluyoruz, hem de annem çok mutlu oluyor. Bir de annemin bizi unutmasını hiç bir zaman istemiyoruz. Anneme bakıcı tutmak istedik, ama annem babama çok alıģtığı için bakıcıdan çok rahatsızlık duydu. Ve bu konuda baģarılı olamadık. Hemen bir kat aģağımızda anneannemler oturuyor. Babam 44

46 hergün ortalama iki saat anneanneme bırakıyor, ama orada bile çok zor duruyor babamsız. Annem mutsuz oluyor aslında. Ama babam bunu kendi sağlığı için yapmak zorunda. Bir ara annemin bir takım hareketleri yüzünden, insanların bize anlamsız anlamsız bakmaları, ister istemez sizi etkiliyor. BirĢeyleri anlatmak, haykırmak istiyorsunuz ama yapamıyorsunuz. Annemin yanında ah yazık yazık demeleri sizi rencide etmiyor da annem neden öyle diyorlar bana? deyince iģte o zaman boğazınız düğümleniyor ne diyeceğiniz ĢaĢırıyorsunuz. Tabiki sonra o, unutuyor geçiyor gidiyor, ama siz unutamıyorsunuz. Bazı yakın çevremiz ve tanıdıklar annemi, üfürükçülere götürmemizi istediler. Çünkü annemin üç harflilerle konuģtuğunu ve onlardan anneme zarar geldiğine inanıyorlardı. Bunun beynindeki hasarlardan dolayı, hastalığın belirtilerinden biri olduğunu açıklamaya çalıģsam da annemi hacı-hocaya götürmediğimiz için tepkiler aldık. ġimdi az çok çevre anneme alıģtı ve babam da daha rahat. Ama çok fazla farklı çevrelere girmemeye çalıģıyoruz. Çünkü annemi sanki hiç birģey anlamıyormuģ gibi düģünüp kendince izole ederek, annemin yanında babama onunla ilgili soru sormaları bizi kasıyor. Çünkü annem anlamasa da hissediyor, tedirgin oluyor ve üzülüyor. Bunu yapmaları bizi oldukça üzüyor. Çünkü o hala bir birey, yaģıyor, hissediyor ve tepki veriyor. 45

47 HASTA YAKINLARININ YAġAM KALĠTESĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Yrd. Doç. Dr. AyĢe Çil Akıncı Kırklareli Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu Kronik hastalıklar, aile üyelerinin rollerinin değiģmesine ve yeniden düzenlenmesine yol açması nedeniyle aile hastalığı olarak görülebilir. Kronik hastalığı olan bireylerde fiziksel ve psikolojik bozukluk derecesi arttıkça aile üyelerine bağımlılıkları artar. Aile içinden biri / birileri hasta ile ilgili bütün sorunlarla ilgilenmek ve hastaya fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik yönden destek sağlamak durumunda kalabilir. Bu durumda, hastadan sonra kronik hastalıktan en çok etkilenen kiģi hasta ile ilgilenen kiģi / hasta yakını olmaktadır. Özellikle ileri evrede hastası olan hasta yakını; hastasının gereksinimlerini karģılamak için iģini bırakabilir ya da çalıģma süresini azaltabilir, sosyal aktivitelere ve boģ zaman aktivitelerine zaman ayıramayabilir, ev iģlerini eskisi gibi yerine getiremeyebilir, çocuklarına / diğer aile bireylerine daha önceki gibi bakamayabilir / zaman ayıramayabilir, hatta kendi öz-bakım aktivitelerini bile yerine getiremeyebilir. Tüm bunlar hasta yakınlarının yaģam kalitesinde azalmaya neden olur. Hasta Yakınlarının YaĢam Kalitesini Etkileyen Faktörler Hastaya ve hasta yakınına ait birçok faktör hasta yakınlarının yaģam kalitesini etkileyebilir. Hastaya ait faktörler arasında hastalık türü, hastalık süresi, prognoz, yaģanan semptomlar, fiziksel ve psikolojik bağımlılık düzeyi, uygulanan tıbbi tedavi, bakım gereksinimleri, ekonomik durum, var olan diğer hastalıklar, sosyal destek, evlilik zamanı (hastalık öncesi / hastalık sonrası), evlilik süresi, hastalık öncesi ve sonrası aile iliģkileri, bakıma ihtiyacı olan kiģinin kurumsal yardım alması ve baģa çıkma stratejileri yer alır. Hasta yakınına ait faktörler arasında yaģ, cinsiyet, çalıģma durumu, medeni durum, eğitim düzeyi, hastaya yakınlık derecesi, ailedeki pozisyonu ve bakım iģine diğer yakınların aktif bir Ģekilde katılması yer alır. Bu nedenle hasta yakınlarının yaģam kalitesi değerlendirilirken yukarıda sıralanan tüm faktörler ele alınmalıdır. Hasta Yakınlarının YaĢam Kalitelerini Değerlendirirken Neleri Sorgulayalım? Kronik hasta ile ilgilenmek zahmetli, bunaltıcı ve stresli, zaman ve enerji gerektiren zor bir süreç olduğundan hasta yakınının fiziksel, psikolojik, sosyal fonksiyonlarını, aile fonksiyonlarını, ekonomik durumunu ve profesyonel aktivitelerini negatif yönde etkileyerek yaģam kalitesini düģürebilir. Bu nedenle hasta yakınlarının yaģam kalitesini değerlendirirken fiziksel, psikolojik, sosyal fonksiyonlar, aile fonksiyonları, ekonomik durum ve profesyonel aktiviteleri ele almak gerekmektedir. Ayrıca hastanın bağımlılık düzeyi, yardım gereksinimleri, bunların hangilerinin hasta yakını tarafından karģılandığı ve hasta yakınının destek alıp almadığı da değerlendirilmelidir. Fiziksel Fonksiyonlar: Hasta bakımının özbakım aktivitelerini engelleyip engellemediği değerlendirilmeli; hasta ile ilgilenme nedeniyle uyku bozuklukları, baģ ağrısı, yorgunluk ve halsizlik hissi, ağrı, kan basıncında değiģmeler ve iģtah kaybı gibi çeģitli sorunlar yaģanıp yaģanmadığı sorgulanmalıdır. Psikolojik Fonksiyonlar: Yakınının hastalığından dolayı kızgınlık, umutsuzluk, keder, tükenmiģlik, gerginlik, depresyon ve psikosomatik sağlık problemleri yaģanıp yaģanmadığı sorgulanmalıdır. Sosyal Fonksiyonlar: Sosyal iliģkilerde, boģ zaman aktivitelerinde, ev dıģı aktivitelerde ve tatil planlarında bir değiģiklik olup olmadığı değerlendirilmelidir. Aile Fonksiyonları: Evlilik ve aile iliģkilerinde sorunlar, aile bireylerine yeterince vakit ayıramama, aile içi rollerde değiģme ve cinsel sorunlar yaģanıp yaģanmadığı değerlendirilmelidir. Profesyonel Aktiviteler: Hasta bakımı nedeniyle daha önce çalıģan kiģilerde iģ aktivitesinde azalma / iģi bırakma, part-time çalıģma, iģ-bakım sağlama rollerinde çatıģma nedeniyle sorunlar yaģanıp yaģanmadığı sorgulanmalıdır. Ekonomik Durum: Tedavi ve bakım sürecinde hasta yakınının ekonomik kayıplar yaģayıp yaģamadığı sorgulanmalıdır. Hastanın Bağımlılık Düzeyi: Giyinme, beslenme, boģaltım ve banyo gibi günlük yaģam aktiviteleri, ev içi ve ev dıģı aktiviteler ve tedavi süreci ile ilgili bağımlılık düzeyi ve yardım gereksinimleri 46

48 değerlendirilmelidir. Bunların hangilerinin hasta yakını tarafından karģılandığı ve hasta yakınının destek alıp almadığı değerlendirilmelidir. Hasta yakınlarının yaģam kalitesini değerlendirirken hem kapsamlı hem de cevaplaması az zaman gerektiren ölçekler kullanılarak bakım verenler ile bakım vermeyen hasta yakınları karģılaģtırılmalı, hasta yakınlarının belli baģlı aktiviteleri yapma düzeyi değerlendirilmeli ve bu hastalık öncesi aktivite seviyesi ile karģılaģtırılmalıdır. 47

49 SAĞLIKLA ĠLGĠLĠ YAġAM KALĠTESĠ ÖLÇÜM ARAÇLARI VE ÇOK BOYUTLU YAPININ ÜLKEYE UYARLANMASI Güldal Büyükdamgacı Ph.D. Endüstri Mühendisi, TÜBĠTAK Sağlıkta YaĢam Kalitesi çalıģmaları dünyada 30 yılı aģkın bir süredir hız ve derinlik kazanarak süren ve tabiatı gereği çok-disiplinli bir alandır. Bu alanda çalıģanlar arasında tıp ve diğer sağlık bilimleri olduğu kadar, matematik, mühendislik, psikoloji, vbg. dallar da ağırlıklı olarak temsil edilmektedir. Tüm çabalarımıza rağmen, bildiğim kadarıyla halen ülkemizde bu alan hemen hemen sadece tıp ve sağlık bilimleri tarafından sahiplenilmiģtir. Bu konu, ülkemizde bu çalıģmaların sağlıklı geliģmesini zorlaģtırabilecek bir eksikliktir. Bunun önemli bir örneği bu sunum/atölyenin konusunu oluģturmaktadır: Sağlıkla Ġlgili YaĢam Kalitesi ölçüm araçlarının altında yatan matematiksel modelin (Multi-Attribute Value/Utility Model) içkin olarak taģıdığı unsurlar ve bunların farkında olmaksızın yapılacak kullanım ve uygulamalarının muhtemel tehlikeleri. Sunum bunları tartıģtıktan sonra da bu sakıncaların ortadan kalkması için, esasında uyarlama çalıģmalarının içermesi gereken, zahmetli ama gerekli adımların neler olduğundan söz etmektedir. Sağlıkla ilgili YaĢam Kalitesinin ölçülmesi, kiģinin kendi sağlık durumuna iliģkin algısının ölçülmesidir. Bu gerçi artık yaygınlığı tartıģılır doğrudan tek bir değerlendirmeyle de yapılabilirse de, genelde, hassas bir ölçüm istiyorsak sağlığın alt alanlarına (bedensel, psikolojik,..) dair olan algıları ölçmemizi gerektirir. Hatta, çoğunlukla bu da yetersiz olup bu alanların da alt bileģenlerine (faset) inmemiz söz konusudur. Bu hiyerarģi kaç katmanlı olursa olsun, sonuçta yapılması gereken çok kaba terimlerle, algısını ölçmek istediğimiz kiģiye sağlığın bu alt bileģenlerine dair bazı sorular sorup, aldığımız cevapları iģleyip en sonunda da sayısal (tek ya da birkaç) bir sonuca ulaģmaktır. Bu durumda, soruların çok isabetli ve kalibre edilmiģ olmaları, cevapların da çok dikkatlice, hassas araçlarla yakalanmasının önemi açıktır. BaĢlıbaĢına bir bilim alanı olan bu ölçüm araçlarının tasarımı iģini, neyse ki, bu araçları kullananların yapması gerekmemektedir. AraĢtırma ve uygulamalarda kullanılan çok sayıda hazır, güvenilir araçlar vardır ve sayıları giderek artmaktadır. Genel (SF-36, QWB, WHOQoL, SIP, HUI, EQ-5D,..) veya özel amaçlı (Beck, RAQoL,..) olsun, tercihlere dayansın (QWB, HUI, EQ-5D,..) ya da dayanmasın (SF-36, WHOQoL, SIP,...), edinilmesi hayli ekonomik ve kullanımı kolay olan bu ölçüm araçlarının kullanılabilmesinde aģılması gereken en ciddi zorluk, bunların ülkemize uyarlanması gibi görülmektedir. Soruların ve cevap araçlarının Türkçe ye çevrilmesi nden çok daha karmaģık ve titizlik gerektiren bir çaba olduğu için de buna uyarlama dendiğini biliyoruz. Ölçüm araçlarının ülkemize uyarlanması dikkatli ve denetimli bir biçimde sürdürülmekte iken; bu araçlarla birlikte aldığımız, belki biraz daha derinde gizli olduğu ve teknik içerikli olduğu için paketle birlikte aldığımızın farkında olmayabileceğimiz, ama çalıģmalarımızın sonuçlarını anlamlı Ģekilde etkileme gücü olan bir konuyu dikkatinize getirebilmek bu sunum/atölyenin amacıdır. Kapsam kuģkusuz tüm ölçüm araçları değil, bir Ģekilde çok sayıda sonucun birleģtirilerek daha az sayıda hatta tek bir sayısal sonuca ulaģıldığı ölçüm araçlarıdır. Bunların da aslında çoğunluğu oluģturduğunu söyleyebiliriz. Ġyi anlatabilmek için sadeleģtirirsek (bkz. Ģekil) durum Ģudur: Örnek olarak alacağımız bir ölçüm aracı sağlık durumu algısını ölçerken sağlık durumunun bileģenleri sadece 4 alan/boyut olsun (1 bedensel: ağrı, 2 psikolojik: endiģe, 3... gibi) ve bunların alt alanlarını da bu özet için gözardı edelim. Aracın bir kiģiye uygulanması sonucunda elimizde 4 adet cevap-sonuç olacaktır. (Her bir alan/boyut için çok sayıda soru maddesi olabilir. Bunların sonucu, cevap araçlarımızın ne olduğuna bağlı olarak sayı, kategori, Likert ta bir seçenek vbg. formatlarda olacaktır. Bunların birleģtirilip her alan/boyut için tek bir sonuç elde edilmesi de benzer bir süreçtir ve onu da bu özette yok sayıyoruz.) Bu 4 cevap-sonucu X 1, X 2, X 3 ve X 4 olarak adlandıralım. Bu cevap-sonuçlara karģılık gelen birer skor olacaktır ki muhtemel tüm skorlar çoğu kez ölçüm aracının kullanım yönergesinde skala halinde verilir. Genel olarak cevap-sonuç X i in skoruna V i diyelim. ġekilde 4 adet V i yi de görüyoruz. En sonunda da bu V i ler birer katsayı (ona da w i diyelim) ile çarpılarak toplanırlar (lineer, additive model), bazen de HUI 48

50 araçlarında olduğu gibi çarpılırlar (multiplicative model), ve böylece o kiģinin sağlık durumuna iliģkin algısını temsil eden tek bir sayıya/skora, yani V ye ulaģmıģ oluruz. Bu ise, belli bir sağlık durumuna iliģkin algıyı nicelleģtiren, elde etmeye çalıģtığımız Sağlıkla Ġlgili YaĢam Kalitesi değeridir. Ağrı Endişe Boyut: X 1 X 2 X 3 X 4 Skor: V 1 V 22 V 3 V 3 V 4 44 Katsayı: w 1 w 2 w 3 w 4 Birleştiren Model: (örnek lineer) V = w 1.V 1 + w 2.V 2 + w 3.V 3 + w 4.V 4 Çok boyutlu ölçüm araçlarının genel alt yapısı. Söz konusu ölçüm araçlarını kullandığımızda dolaylı olarak aldığımız ve sorgulamamız gereken unsurların en önemlileri esasen Ģunlardır: 1. Alanlar/boyutların neler olduğu, 2. Değer/fayda fonksiyonlarının ne oldukları (V i ), 3. Katsayı/ağırlıkların ne oldukları (w i ), 4. Tüm bunları birleģtirmekte kullandığımız fonksiyonun biçimi (additive, multiplicative, multilinear, exponential,..). Bu dört unsurun tamamının yerli üretim olması ideal durumdur. Ama, ilk baģta ideale yaklaģmakla yetinilebilir ve modelin yapısını önemli ölçüde belirleyen 1 inci ve 4 üncü unsurların toplumdan topluma göstereceği değiģiklik gözardı edilebilir. Öyle yapalım ve daha anlamlı farkı yaratacağı öngörülen 2 ile 3 e odaklanalım. Burada V i skorları bazen rating türü basit bir değerlendirmeyi yansıtabileceği gibi, uygun Ģartlar altında ilgili literatürde Von Neumann & Morgenstern Utility denilen fayda değerleri de olabilir (o durumda ona U i demek daha doğru olur). Her iki durumda da, ölçüm araçları oluģturulurken değerleri belirlenen (elicitation/assessment) bu fonksiyonlar, doğal olarak geliģtirildikleri ülkedeki insanlardan elde edildikleri için, o ülkelerin sosyal, ekonomik, kültürel, vbg. parametrelerine büyük ölçüde bağımlıdır. ÇeĢitli sağlık durumlarına değer biçme ve bunlar arasında ödünleģme (trade-off) sonuçlarının toplumlara özgü olduğu bilinen bir gerçektir. Bu yetmezmiģ gibi, yukarıda katsayı diye sözü edilen w i ler, aslında daha doğru bir ifade ile, sağlık alanları veya boyutlarının birbirine göre önem ağırlıkları dır. Örnek olarak bedensel sağlık ile psikolojik sağlık arasındaki göreli önem iliģkisinin her kiģi veya toplum için aynı olacağını düģünmek zordur. Buna ikna olmak için profesyönel bir sporcu ile bir Ģairi akla getirmek yeterlidir. Çok boyutlu ölçüm araçlarında yer alan skorların ve katsayıların Türkiye toplumundan elde edilmesi önemlidir. Bu sunum/atölyede amaç bunun yapılmalı ve yapılabilir olduğuna ikna etmek olduğundan; söz konusu ölçüm araçlarının altında yatan çok boyutlu modellemenin teorik tanıtımının yanısıra, skor ve katsayıların elde ediliģinin (elicitation) uygulamalı çalıģmasına da yer verilmektedir. 49

51 SAĞLIKTA YAġAM NĠTELĠĞĠ VE ETĠK Dr. Ahmet Can Bilgin Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Etik AD. Ġzmir. Ayrılma saati geldi ve kendi yollarımıza gidiyoruz; ben ölmeye, siz yaģamaya. Hangisinin daha iyi olduğunu yalnızca Tanrı bilir. Sokrates Sağlıkta yaģam niteliği (SYN) tanımı üç temel unsur üzerine kurulmuģtur: YaĢam, öznenin (hasta) algısı ve iyilik durumu. Bu üç unsur, etiğin temel tartıģma alanlarındandır. SYN, tıbbi etik açısından değerlendirildiğinde yararlılık ilkesi ve özerklik ilkesi öne çıkar. Ġyilik durumunun istenmesiyle yararlılık ilkesine, kiģinin kendi durumu hakkındaki algısına baģvurulmasıyla da özerklik ilkesine gönderme yapılır. Ancak, SYN ile ilgili etik sorunları tartıģmak, hasta hekim iliģkisine odaklanmıģ tıbbi etikle sınırlandırılmamalıdır. SYN ile ilgili etik sorunlar üç kümede toplanabilir: 1. Kavramların Değerlendirilmesi: YaĢamın ne liği, yaģamın değeri, yaģam niteliğiyle niceliğinin ayrımı; iyinin ne olduğu, nasıl ulaģılacağı; özne olarak hasta/kiģi/birey ve bunun toplumla iliģkisi; sağlıkla yaģam niteliği iliģkisi. Bu bağlamda yaģamın karģılaģtırılamaz, indirgenemez ve biricik oluģuyla toplumsal gereklilikler arasındaki gerilim; bireyin iyi siyle toplumun iyi si arasındaki çatıģma öncelikle ele alınmalıdır. Özenle üzerinde durulması gereken bir baģka tartıģma alanı ise sağlık la yaģam niteliği nin pratik nedenlerle de olsa ayrılmasıdır. 2. Bilimsel Yöntem: SYN nin kiģinin algılarına dayanarak ölçülmesi tartıģılmaktadır. YaĢam niteliği ölçümlerinin öznellikten kurtulamayacağını ileri sürenler bulunmaktadır. Buna karģılık, uzman merkezli bilimsel iktidara karģı SYN anlayıģının yeni bakıģ açısı yarattığı söylenebilir. 3. Uygulamada karģılaģılan sorunlar: a) Öznelerin değerlendirilmesi (müdahaleci, tedirgin edici ve suçluluk uyandıran sorular) b) SYN ölçüm değeri (bilimsel kesinlik, olağandıģı değerlerin yorumlanması) c) Toplumsal ayrımların SYN ölçeklerine yansıması, uyarlama sorunları d) SYN çalıģmalarının kaynakların dağıtılmasına etkisi KAYNAKLAR Fidaner C. Sağlıkta YaĢam Kalitesi (SYK) Kavramı: Bir GiriĢ Denemesi. 1. Sağlıkta YaĢam Kalitesi Sempozyumu (8-10 Nisan 2004) Program ve Özet Kitabı;1-3 Eser E. YaĢam Kalitesinin Sınıflandırılması ve Sağlıkla Ġlgili YaĢam Kalitesinin Ölçümü. 1. Sağlıkta YaĢam Kalitesi Sempozyumu (8-10 Nisan 2004) Program ve Özet Kitabı;4-6 Eser E. Klinik Uygulamalarda YaĢam Kalitesi Ölçeklerinin Kullanılması. 2. Sağlıkta YaĢam Kalitesi Kongresi (5-7 Nisan) Özet Kitabı; 1-3. R. Gonthier, P. Blanc. Prise en Charge Médicale Des Patients Âgés : Qualité de Vie, Espérance de Vie, Éthique. EMC-Médecine 1 (2004) C. Brousse. Réflexion Sur La Qualité De Vie. La Revue De Médecine Ġnterne 28 (2007) Man F, Balcı A. Postmodern Dönemde Modern Bir Pratik Olarak Sağlık. ( ) Erbaydar T. Tıbbın Nesnesinden Sağlığın Öznesine. (Ġçinde: Méthodos: Kuram ve Yöntem Kenarından. Edit: Hattatoğlu D, Ertuğrul G. Anahtar Kitaplar. Ġstanbul, 2009) Hunt S, Lightly N. Tamamlayıcı Tıp Sosyolojisi: Alternatif Tıp Sağlıklı Bir Alternatif mi Sunuyor? (Ġçinde: Sosyoloji: BaĢlangıç Okumaları. Edit: Giddens A. Say Yayınları, Ġstanbul, 2009) Harris J. Hayatın Değeri. Ayrıntı Yayınları, Ġstanbul, 1998) 50

52 Cohen-Almagor R, Merav Shmuelı.Can Lıfe Be Evaluated? The Jewısh Halachıc Approach Vs. The Qualıty Of Lıfe Approach In Medıcal Ethıcs: A Crıtıcal Vıew. Theoretical Medicine and Bioethics 21: , Müezzinoğlu T. YaĢam Kalitesi. ( ) 51

53 YAġAM KALITESI ÖLÇEKLERINDE TOPLUM STANDARTLARI Doç. Dr. Simten Malhan BaĢkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Kurumları ĠĢletmeciliği Böl ların sonlarında, tıp literatüründe, yaģamın sonu ile ilgili (bakımevleri/hospice gibi) ve hekimin muayenesi veya hasta eğitimi sırasında hasta tarafından hissedilen profesyonel tatmin derecesini inceleyen çeģitli tartıģmalar ortaya çıkmıģtır lerde, Avedis Donabedian ın çalıģmasının öncülüğünde, sağlık hizmetinin kalitesini değerlendirme çabaları, sağlık sonuçlarını objektif değerlendirmek ve ölçebilmek için yeni çalıģmaların yapılmasına yol açmıģtır. KiĢinin kendisi tarafından bildirilen verilerden elde edilen hasta tecrübelerinin değerlendirmeleri, Donabedian ın yapı-süreççıktılar (structure-process-outcomes) sacayağının hasta merkezli çıktılar bölümünü oluģturur (ġekil 1). Ġyi bir yapı (organizasyon) iyi bir süreci (Tanı-tedavi) iyi bir süreç ise iyi bir çıktıyı (kaliteli yaģam) getirecektir. Sağlığa bağlı yaģam kalitesi, sağlık hizmeti sunumunun önemli bir içeriğini tanımlayan yapıdır (Öksüz-Malhan: 1995). Hasta çıktıları ölçümü için güvenilir araçlar oluģturma çalıģmaları, 1980 lerde Tıbbi Çıktı ÇalıĢması (Medical Outcome Study MOS) sonucunda hızla artmıģtır (Tarlov, 1989). Bu geniģ ölçekli, uzun yıllar süren ölçek; hipertansiyon, kalp hastalığı, diyabet ve depresyon gibi genel ve tedavi edilebilir hastalıklara sahip olan hastalar üzerinde çalıģılmıģtır. MOS, standart hasta ölçeklerinden, hastaların kiģisel fonksiyonel durumlarının değerlendirilmesi, kendilerini iyi hissetme durumları, tedavi seçimleri hakkındaki değerlendirmeleri üzerinde odaklanmıģ ve bunlarla geleneksel klinik ölçümler arasındaki iliģkiyi bulmaya çalıģmıģtır. MOS, içlerinden en iyi bilinen ve bugün de yaygın kullanımda olan SF-36 dahil bir çok ölçek geliģtirmiģtir. Sonrasında yapılan çalıģmalar birincisi, mevcut araçların yeni klinik popülasyonlara ve hastalıklara uygulandığı çalıģmalar ve diğeri, yeni sağlığa bağlı yaģam kalitesi ölçekleri geliģtiren ve geçerli kılan çalıģmalar olarak iki kategoride incelenebilir. 52