Tarım Çalışanlarının Bitki Koruma Ürünleri Konusunda Bilgi ve Davranışları

Transkript

1 Tarım Çalışanlarının Bitki Koruma Ürünleri Konusunda Bilgi ve Davranışları Doç.Dr. Ersin USKUN Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı / Isparta

2 Sunum Planı Giriş Bitki Koruma Ürünleri Tanım Tarihçe- Kullanım Bitki Koruma Ürünleri Sınıflama Bitki Koruma Ürünleri Etkileri Tarım Çalışanlarının Bitki Koruma Ürünlerine Maruz Kalım Yolları Bitki Koruma Ürünleri Kullanımında Dikkat Edilmesi Gerekenler Tarım Çalışanlarının Bitki Koruma Ürünleri Konusunda Bilgi ve Davranışları Dünya ve Türkiye deki Çalışmaların Bulguları Sonuç ve Öneriler

3 Giriş Sanayi bölgelerinin yaygınlaşması Tarım alanlarının daralması Erozyon ve toprak veriminin giderek azalması Artan dünya nüfusu Bitki Koruma Ürünlerinin Kullanımı Az alanda daha çok verim elde etme ihtiyacı Beslenme sorunları ve açlık

4 Giriş

5 Tanım Pestisit: İnsan veya hayvanlarda oluşabilecek hastalıkları taşıyıcı; gıdaların, tarımsal ürünlerin, ahşap ve ürünlerinin veya hayvan yemlerinin, üretimi, işlenmesi, taşınması, depolanması ve/veya pazarlanması sırasında, bu uygulamaları olumsuz etkileyecek her türlü zararlının önlenmesi, yok edilmesi veya kontrol altına alınması amacıyla veya hayvanlar üzerinde veya vücutlarında bulunabilecek zararlıların kontrol altına alınması amacıyla kullanılan maddelerdir. (FAO, 2002)

6 Tanımın Kapsamı (Tekbaş, 2010)

7 Tanım Bitki Koruma Ürünü: Kullanıcıya farklı formlarda sunulan, bitki ve bitkisel ürünleri zararlı organizmalara karşı koruyan veya bu organizmaların etkilerini önleyen, bitki besleme amaçlı olanlar dışında bitki gelişimini etkileyen, koruyuculara ilişkin özel bir düzenleme kapsamında bulunmayan ancak, bitkisel ürünleri koruyucu olarak kullanılan, istenmeyen bitki veya bitki kısımlarını yok etmek, istenmeyen bitki gelişimini kontrol etmek veya önlemek amacıyla kullanıcıya bir veya daha fazla aktif madde içeren bir formülasyon halinde sunulan aktif madde ve preparatlardır. Bitki Koruma Ürünlerinin Uygulama Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik, RG:

8 Tarihçe ve Kullanım M.Ö lere ait bir papirüs üzerinde bit, pire ve eşek arılarına karşı insektisitler Bilinen ilk pestisit elemental kükürt tozu Mezapotamya da antik Sümer de yaklaşık 4500 yıl önce 15. yüzyılda arsenik, cıva ve kurşun tarımda 19. yüzyılda iki doğal pestisit krizantemden elde edilen pyrethrum (pire otu) ve tropik bitki köklerinden elde edilen rotenon Yaygın kullanım 19. yüzyılın son dönemleri II. Dünya Savaşı Sonrası (Miller, 2002; Çağlarırmak, 2007)

9 Dünyada Kullanım Kullanımının %55 i Kuzey Amerika ve Batı Avrupa da AB de kullanım miktarı en yüksek Hollanda (10 kg/hektar) (CPA, 2000; Kızılaslan ve Yaşa, 2011)

10 Türkiye de Kullanım Yıllık tüketim miktarı gr/hektar a Heterojen bir pestisit tüketimi b Entansif tarım yapılan Akdeniz, Ege ve Marmara Bölgelerinde gelişmiş ülkeler düzeyine yakın c ( a TKB, 2009; b Kızılaslan ve Yaşa, 2011; c Durmuşoğlu ve ark., 2010)

11 Metilen Klorür Triklor etan Ksilen Adjuvan Yayıcı Yapıştırıcı Çözücü Sulandırıcı Dayanıklı (2-5 yıl) Orta Dayanıklı (1-18 ay) Dayanıksız (1-2 hafta) Yağlar Organoklorlular (DDT, BHC) Organofosforlular (Paration, klorprifoz) Herbisit asitler Üre herbisitler Dayanıklılık sürelerine göre BİTKİ KORUMA ÜRÜNLERİ İNERT BİLEŞEN Yaprak dökücü (defoliant) Kimyasal tiplerine göre Kurutucu (desicrant) İşlevlerine göre Bakterisit Herbisit Piretiroidler (deltametrin, sipermetrin) Hedefledikleri türlere göre Dezenfektan Kısırlaştırıcı Çekici (Atractant) Kaçırıcı (Repellent) Büyüme yönlendirici (Growth Reguloter) Fungusit S-triazinler (atrazin, simazin) Organo-cıva ve kalay bileşikleri Sınıflama İnsektisit Algisit Karbamatlılar (metomil, karbaril) Afisit Akarisit Nemasit Mollusit Rodentisit Avisit Tehlike sınıfına göre Ia-aşırı U Ib-çok II-orta III-az (Öncüer, 1995,WHO, 2010)

12 Bitki Koruma Ürünlerinin Etkileri Çevre Üzerine Etkiler Havaya, su ve toprağa karışma Hedef olmayan diğer organizma ve bitkilerde kalıntı/toksisite Doğal biyolojik zararlı kontrol mekanizmalarının bozulması Daha ağır kimyasalların kullanımına ihtiyaç oluşturma Diğer Canlılar Üzerine Etkiler Büyükbaş, küçükbaş ve kümes hayvanları Arılar ve böcekler Çiftlik hayvanlarının yağ, süt, et ve yumurta gibi ürünleri Su kaynakları İçme sularının Besin zincirindeki hayvan türleri İnsan Sağlığı Üzerine Etkiler Akut (kısa erimli) etkiler Kronik (uzun erimli) etkiler

13 Bitki Koruma Ürünlerinin Etkileri İnsan Sağlığı Üzerine Etkiler İrritasyondan Dermatite Sistemik emilimden Ölüme kadar değişen tablolar AKUT ETKİLER KRONİK ETKİLER İmmun sistem, endokrin ve sinir sistemi bozuklukları Embriyotoksisite/Fetotoksisite İnfertilite Nöropati Kanserler (Non Hodgkin lenfoma, lösemi, multiple myeloma, karaciğer, testis, akciğer kanseri) Mental ve psikolojik değişiklikler (WHO, 1990; WHO/UNEP, 2014)

14 Tarım Çalışanlarının Bitki Koruma Ürünlerine Maruz Kalım Yolları Sindirim Temas sonrası el yıkama vb. hijyen kurallarına uymama sonucu Uygulama sırasında yeme içme Uygulama sırasında sigara içme Deri Yapılan işle uyumlu Eller/Bacaklar/Önkol/Yüz Gövde/Tüm Vücut Solunum Seralar gibi kapalı alanlarda sık Uçucu bileşiklerle Gaz ve buharının solunması Önceki ilaçlamada topraktan buharlaşma ile (ÇASGEM, 2013)

15 Bitki Koruma Ürünlerini Uygulamada Dikkat Edilmesi Gerekenler Ürünler çocukların ulaşamayacağı yükseklikte kilitli özel bir dolap içinde saklanmalı Ürünler mutfakta yenilecek ve içilecek gıda maddelerinin yanına konmamalı Boş bitki koruma ürün ambalajları başka amaçla kullanılmamalı Boş ambalajlar tarla kenarında bir çukura gömülmeli Ürünler kullanmadan önce ambalajların üzerindeki etiketi dikkatle okunmalı Ürünler taşınırken ve kullanırken iş elbisesi giyilmeli, eldiven, maske ve gözlük takılmalı Ürünler yağışsız ve rüzgarsız havada kullanılmalı Bitki Koruma Ürünlerinin Reçeteli Satış Usul ve Esasları Hk. Yön., R.G:

16 Bitki Koruma Ürünlerini Uygulamada Dikkat Edilmesi Gerekenler Ürünlerin kullanımı sırasında herhangi bir şey yenmemeli, sigara içilmemeli İş bittikten sonra eller ve yüz bol su ile yıkanmalı İş elbisesi de çıkarılarak yıkanmalı Meyve /sebze son ilaçlama ile hasat arasında geçmesi gereken günden önce hasat edilmemeli Erken hasat edilenler yenilmemeli Ürününü kullanırken baş dönmesi, bulantı, göz kararması vb. belirtiler görülmesi halinde uygulamaya hemen sonlandırılmalı Ciltle temas halinde temas yerleri bol su ile yıkanmalı Zehirlenen kişi en yakın doktora ilacın ambalajı, etiketi ve prospektüsü ile birlikte götürülmeli Bitki Koruma Ürünlerinin Reçeteli Satış Usul ve Esasları Hk. Yön., R.G:

17 Türkiye de Tarım Toplam tarım alanları: 38 milyon 411 bin hektar Tarım alanında çalışan kişi sayısı: a Verim düşüklüğü, gübreleme,ıslah, pazarlama ve ilaçlama ile ilgili organizasyon eksiklikleri önemli sorunlar b ( a TUİK, 2014; b Özey, 2014).

18 Tarım Çalışanlarının Bitki Koruma Ürünleri Konusunda Bilgi ve Davranışları Bitki koruma ürünlerinin doğru ve etkin kullanımı önemli Tarım çalışanlarının bitki koruma ürünleri konusundaki bilgi, tutum ve davranışlarını bilmek/anlamak önemli

19 Dünya ve Türkiye deki Çalışmaların Sorguladıkları Başlıklar Ürünlerle ilgili bilgi düzeyi- değişik sorularla Kullanılacak ürüne karar verme Zamanlama ve doz belirleme Uygun dozda kullanıp kullanmama Ürünlerde kalıntı kaygısı yaşama/önlem Ürünlerin saklama koşulları Ürünün etiketindeki talimatlarını okuma ve uygulama Uygulama sırasında kişisel koruyucu donanım kullanımı ve türü Uygulama sırasında koruyucu önlemlere dikkat etme Uygulama sonrasında yapılan temizlik işlemleri Kullanılmış boş ürün kutularının nasıl bertaraf edildiği Uygulama sırasında çevreyi /diğer canlıları koruma ile ilgili yaklaşımlar Uygulama sırasında/sonrasında sağlık sorunu yaşama Yaşanan sorunlar

20 Bitki Koruma Ürünleri ile İlgili Bilgi Düzeyi ve Genel Yaklaşım (Dünya)-1 Bitki koruma ürünleri hakkında temel bilgi eksikliği mevcut a,b,c Ürünler karıştırılarak kullanılmakta ve karışımlarla ilgili temel bilgi eksik a a Ngowi et al., 2007[Afr]; b Chen et al., 2013[Asy]; c Jors et al., 2006[LatA])

21 Bitki Koruma Ürünleri ile İlgili Bilgi Düzeyi ve Genel Yaklaşım (Dünya)-2 İnsan sağlığına zararlarını bilme Çevreye olumsuz etkilerini bilme Hayvanlara olumsuz etkilerini bilme Eğitime ihtiyacı olduğunu düşünme BKÜ hakkında eğitim almış olma BKÜ hakkında yeterli bilgi sahibi Uygulayacağı ilacın özel ismini bilme Etiketler üzerindeki uyarı işaretlerini bilme Zararlı kontrolünde başka yöntemler bilme %17 a[la], %70 b, %70 c, %81 d, %86 e, %98 f[asy] %17 a[la], %40 b, %81 d, %87 f[asy] %57 e[od] %78 c[od] %13 f[asy], %67 g[la] %8 h[afr], %30 f, %42 b, %58 g[la] %50 c[od] %29 ı[la], %39 f, %50 a, %65 d[afr] %16 h[afr] a (Waichman et al., 2007[LatA]); b (Mohanty, et al. 2013[Asy]); c (Salameh et al., 2004[OD]); d (Macharia et al., 2013[Afr]); e (Zyoud et al., 2010[OD]); f (Atreya, 2007[Asy]); g (Ribeiro et al., 2012[LatA]); h (Abang et al., 2013[Afr]); ı (Jors et al., 2006[LatA])

22 Bitki Koruma Ürünleri Bilgi Düzeyi ile İlişkili Faktörler (Dünya) Eğitim düzeyi lise ve üstü olanlarda 10 yıldan daha fazla süredir uygulama yapanlarda Bilgiyi ürünü satandan almışsa bilgi düzeyinin daha yüksek olduğu bildirilmiş a Bilgi düzeyi ile kullanım arasında anlamlı negatif ilişki olduğu, Düşük bilgi düzeyinin aşırı miktarda kullanımla ilişkili olduğu bildirilmiş b a (Zyoud et al., 2010[OD]); b (Chen et al., 2013[Asy])

23 Bitki Koruma Ürünleri ile İlgili Bilgi Düzeyi ve Genel Yaklaşım (Türkiye) Uygulayacağı ilacın özel ismini bilme İnsan sağlığına zararlarını bilme Çevreye olumsuz etkilerini bilme Hayvanlara olumsuz etkilerini bilme Diğer bitkilere etkisi %87 a %51 b %6 b %33 b %2 b a (Ergönen ve ark., 2005); b (Işın ve Yıldırım., 2007)

24 Bitki Koruma Ürünleri Bilgi Düzeyi ile İlişkili Faktörler (Türkiye) Erkeklerde Eğitim düzeyi lise üstü olanlarda bilgi düzeyi yüksek a Bilgi düzeyi ile doğru/olumlu tutum ve davranış arasında pozitif yönde ilişki bulunmuş a a (Şahin ve ark., 2010)

25 Kullanılan Ürün Türü (Dünya) İnsektisit grubu Fungusit Herbisit grubu Rodentisit Akarisit Nemasit %33 a[afr], %40 b, %52 c, %54 d, %59 e, %62 f, %97 g, %98 h[oa] %22 h[oa], %23 a, %28 b, %29 e, %42, %63 g, %72 f[la] %5 c[afr], %10 e, %31 g, %44 a, %64 h[oa] %2 e[afr] %1 c[afr] %84 h[oa] a (Ntow et al., 2006[Afr]); b (Abang et al., 2013[Afr]); c (Macharia et al., 2013[Afr]); d (Esechie et al., 2011[OD]); e (Ngowi et al., 2007[Afr]); f (Ribeiro et al., 2012[LatA]); g (Jors et al., 2006[LatA]); h (Polidoro, et al [OrtA])

26 Kullanılan Ürünün Türü (Türkiye)-1 İnsektisit grubu Herbisit grubu Fungusit Akarisit %29 a, %38 b, %65 c %32 c %18 b, %23 a, %29 c %12 a, %15 b a (Ergönen ve ark., 2005); b (Işın ve Yıldırım., 2007); c (Yalap Tuna, 2011)

27 Uygulama Zamanına ve Ürüne Karar Verme (Dünya) Kendi deneyimlerine göre Diğer tarım çalışanlarından Ziraat mühendisi/uzman Tarım Ofisi/Bakanlığı Ürün bayisinin önerilerine göre Medya Komşu/akraba %30 a[od], %45 b, %65 c, %80 d, %80 e[asy] %14 f[afr], %75 g[afr] %21 a[od], %30 b, %35 c, %45 h[asy] %5 ı[la], %15 a, %35 f[afr] %12 f[afr], %23 b, %24 a, %25 i, %28 h[asy] %25 h[asy] %2 h[asy] a (Zyoud et al., 2010[OD]); b (Salameh et al., 2004[OD]); c (Mathews et al., 2003[Afr]); d (Atreya, 2007[Asy]); e (Palis et al., 2006[Asy]); f (Ntow et al., 2006[Afr]); g (Abang et al., 2013[Afr]); h (Mohanty et al., 2013[Asy]); ı (Waichman et al., 2007[LatA]); i (Jors et al., 2006[LatA])

28 Uygulama Zamanına ve Ürüne Karar Verme (Türkiye) Tecrübelere göre Çevreden Uzman görüşüne göre Ürün bayisi Ürün etiketine göre Hastalık/zararlı yoğunluğu Erken uyarı sistemi %15 a, %29 b, %30 c, %35 d, %42 e, %44 f %6 b, %10 e, %20 f %6 d, %12 f, %15 h, %34 e, %59 b %6 b, %14 e, %20 d, %21 a, %31 ı, %40 c, %48 a %2 d, %16 c %78 h %22 h a (Tanrıvermiş, 2000); b (Kadıoğlu, 2003); c (Zeren ve Kumbur, 1998); d (Üremiş ve ark., 1996); e (Yücel ve ark., 1995); f (İnan ve Boyraz, 2003); h (Boyraz ve ark., 2005); ı (Şahin ve ark., 2010)

29 Ürünün Dozuna Karar Verme (Dünya) Ürün etiketi üzerinde önerilen doza uyma Önerilenden yüksek dozda ürün kullanma Önerilenden düşük dozda ürün kullanma %50 a[od] %23 a[od], %27 b[afr] %23 a[od] a (Zyoud et al., 2010[OD]); b (Macharia et al., 2013[Afr])

30 Ürünün Dozuna Karar Verme (Türkiye)-1 Etikete göre Deneyime göre Ürün bayisinin önerisine göre Diğer tarım çalışanlarının önerisine göre %2 a, %9 b, %16 c, %26 d, %51 e %45 d %31 d %5 d a (Üremiş ve ark., 1996); b(inan ve Boyraz, 2003); c(zeren ve Kumbur, 1998); d (Şahin ve ark., 2010); e (Demircan ve Aktaş, 2004)

31 Ürünün Dozuna Karar Verme (Türkiye)-2 Ürün etiketi üzerindeki doza uyma Yüksek dozda ürün kullanma %2 a, %9 b, %15 c, %16 d, %51 e, %54 f %18 f, %30 b a (Üremiş ve ark., 1996); b(inan ve Boyraz, 2003); c (Işın ve Yıldırım., 2007); d (Zeren ve Kumbur, 1998); e(demircan ve Aktaş, 2004); f (Şahin ve ark., 2010)

32 Uygulanan Ürünün Dozu İle İlişkili Faktörler (Türkiye) Bitki koruma ürünlerinin tehlikeli olduğunu düşünen tarım çalışanlarının; Daha çok uzmana danıştığı Bitki koruma ürünlerini tehlikeli bulan ve uzmana danışanların; Ürünleri önerilen dozda ve uygun miktarda kullandıkları bildirilmiş a a (Işın ve Yıldırım., 2007)

33 Ürün Üzerindeki Talimatları Okuma ve Uygulama (Dünya) Ürün etiketindeki talimatları okuyan Ürün etiketindeki talimatları anlayan Ürün etiketindeki talimatlara uyan %22 a[la], %63 b, %49 c, %71 e[od] %33 d[afr], %49 c, %58 a, %63 b[afr] %68 d[afr] a (Waichman et al., 2007[LatA]); b (Macharia et al., 2013[Afr]); c (Atreya, 2007[Asy]); d (Mathews et al., 2003[Afr]); e (Zyoud et al., 2010[OD])

34 Ürün Üzerindeki Talimatları Okuma İle İlişkili Faktörler(Dünya) Etiketleri okumama nedenleri a ; Yazı çok teknik ya da yabancı dilde (%74) Çok küçük fontta yazılmış olması (%28) a (Waichman et al., 2007[LatA])

35 Talimatları Okuma ve Uygulama (Türkiye) Ürün etiketindeki talimatları okuyan Talimatlara uyan %50 a, %54 b ş, %68 c, %72 d, %81 e %73 d a (Karabat, 2007); b (Işın ve Yıldırım., 2007); c (Kadıoğlu, 2003); d (Yalap Tuna, 2011); e (Ergönen ve ark., 2005)

36 Korunma ve Hijyen Kurallarına Uyma/Uymama (Dünya) Uygulama sırasında yeme/içme Uygulama sırasında bir şeyler yeme Uygulama sırasında bir şeyler içme Sigara içme Uygulamadan sonra el yıkama Uygulamadan sonra duş alma/ vücut temizliği Giysi değiştirme Giysileri yıkama %9 a[asy], %33 b, %79 c[afr] %1 d[asy], %5 e, %22 f[od] %2 d[asy], %6 e, %10 f[od] %4 d[asy], %15 g, %20 f, %29 e, %39 a[asy] %6 a[asy], %60 f, %69 g, %82 e, %83 h, %95 c,%100 d[asy] %33 c[afr], %43 f, %54 d, %58 h, %67 ı, %91 j[od] %20 f[od], %40 k, %47 g, %63 b, % 95 c[afr] %42 h[la], % 63 j, %69 e[od] a (Palis et al., 2006[Asy]); b (Mohanty et al., 2013[Asy]); c (Mekonnen & Agonafer, 2002[Afr]); d (Atreya, 2007[Asy]); e (Zyoud et al., 2010[OD]); f (Esechie et al., 2011[OD]); g (Jors et al., 2006[LatA]); h (Ribeiro et al., 2012[LatA]); ı (Waichman et al., 2007[LatA]); j (Salameh et al., 2004[OD]); k (Mathews et al., 2003[Afr])

37 Korunma ve Hijyen Kurallarına Uyma İle İlişkili Faktörler (Dünya) Bilgi düzeyi ile koruyucu önlem alma arasında pozitif yönde ilişki olduğu bildirilmiş a a (Zyoud et al., 2010[OD])

38 Korunma ve Hijyen Kurallarına Uyma/Uymama (Türkiye) Uygulama sırasında yeme-içme Uygulama sırasında yeme Uygulama sırasında bir şeyler içme Sigara içme Uygulama sırasında başka kişileri yanında bulundurma Uygulamadan sonra el yıkama Uygulamadan sonra duş alma/vücut temizliği %58 a %36 b %73 b %18 c, %25 d,, %31 b, %32 a %21 b, %46 a %61 a %88 b, %95 c a (Şahin ve ark., 2010); b (Yalap Tuna, 2011); c (Işın, 2007); d (Ergönen ve ark., 2005)

39 Kalıntı Kaygısına Karşı Davranışlar (Dünya) Tarım çalışanların uygulama aralıkları konusunda doğru bilgiye sahip olmadıkları Sık aralıklarla uygulama yapıldığı Hasat bekleme zamanına uymadıkları bildirilmiş a a (Jors et al., 2006[LatA])

40 Kalıntı Kaygısına Karşı Davranışlar (Türkiye) Hasat için beklenmesi gerekli süreden haberdar olma Hasattan hemen önce uygulama yapma Gerekli süreyi beklemeden hasat etme %72 a %9 b, %32 c %4 d, %28 a, %68 c a (Demircan ve ark., 2005); b (Kadıoğlu, 2003); c (Şahin ve ark., 2010); d (Boyraz ve ark., 2005)

41 Ürünün Uygun Koşullarda Saklanması (Dünya) Depoda/kapalı bir yerde/özel bir yerde Özel/kilitli dolapta Evin herhangi bir yerinde Uygun olmayan koşullarda %35 a[afr], %68 b[afr] %8 c[la], %10 d[od] %19 e[od], %25 f, %96 d[od] %23 g[afr], %55 h[la] a (Mathews et al., 2003[Afr]); b (Ntow et al., 2006[Afr]); c (Jors et al., 2006[LatA]); d (Esechie et al., 2011[OD]); e (Zyoud et al., 2010[OD]); f (Abang et al., 2013[Afr]); g (Macharia et al., 2013[Afr]); h (Waichman et al., 2007[LatA])

42 Ürünlerin Uygun Koşullarda Saklanması (Türkiye) Orijinal kabında saklama Etiketli olarak saklamaya dikkat etme Malzeme odasında/depoda/kapalı bir yerde Özel/kilitli dolapta Evin herhangi bir yerinde Hayvan barınağında Uygun olmayan koşullarda Serada %95 a %97 a %32 b, %45 c, %53 a %2 b, %7 a, %25 c %16 c %11 c %45 a %66 b a (Yalap Tuna, 2011); b (Ergönen ve ark., 2005); c (Karabat, 2007)

43 Kişisel Koruyucu Donanım Kullanımı (Dünya) KKD herhangi biri Uzun kollu giysi Uzun pantolon Özel giysi kullanımı İşyerinde farklı bir giysi Maske Eldiven Ayakkabı/bot Şapka Gözlük %31 a[oa], %32 b, %35 c, %61 d, %85 e, %93 f[afr] %8 d[la], %71 c, %83 g, %87 h[la] %4 d[la], %20 ı, %52 c, %58 j, %83 g, %88 h[la] %1 h[la], %8 ı, %12 L, %12 j, %26 m, %63 k[od] %55 k[od] %1 h[la], %2 ı, %12 j, %17 n, %35 c, %49 d, %55 o, %64 k, %85 p, %88 g[la] %5 h[la], %16 n, %19 j, %22 ı, %41 d, %46 o, %49 k, %86 g[la] %16 n[la], %22 o, %34 j, %47 ı, %59 k, %85 h, %94 g[la] %40 c[asy], %32 o, %61 ı, %67 h[la] %2 h[la], %3 d, %15 j, %20 g, %38 k[od] a (Polidoro et al., 2008[OA]); b (Macharia et al., 2013[Afr]; c (Palis et al., 2006[Asy]); d (Feola et al., 2010[LatA]); e (Mathews et al., 2003[Afr]); f (Mekonnen & Agonafer, 2002[Afr]); g (Ribeiro et al., 2012[LatA]); h (Waichman et al., 2007[LatA]); ı (Salameh et al., 2004[OD]); j (Esechie et al., 2011[OD]); k (Zyoud et al., 2010[OD]); L (Atreya, 2007[Asy]); m (Ntow et al., 2006[Afr]); n (Jors et al., 2006[LatA]); o (Mohanty et al., 2013[Asy]); p (Hwang, 2000[USA])

44 Kişisel Koruyucu Donanım Kullanımını Etkileyen Faktörler (Dünya) Gerekli görmememe veya pahalı olması temel sebep olarak gösterilmiş a Ekipmanın olmaması (%41), Gerekli görmeme (%26), Konforlu olmaması rahat hissetmeme (%25), Pahalı bulma (%3) b Erkekler, kendi işini yapanlar, en az lise düzeyinde eğitim almış olanlar, gençler daha çok KKD kullanıyor c a (Mathews et al., 2003[Afr]); b (Esechie et al., 2011[OD]); c (Hwang et al., 2000[USA])

45 Kişisel Koruyucu Donanım Kullanımı (Türkiye) Herhangi bir KKD kullanan Özel koruyucu giysi Ayrı giysi Eldiven Maske %24 a, %30 b, %35 c,d, %41 e %10 a, %12 f %36 a %21 g, %24 a, %26 h, %37 d, %70 g %9 a, %29 e, %36 f, %48 h a (Şahin ve ark., 2010); b (Boyraz ve ark., 2005); c (Çömelekoğlu ve ark., 1998); d (Demircan ve Aktaş, 2004); e (Ergönen ve ark., 2005); f (Yalap Tuna, 2011); g (Budak ve Bostan, 2006); h (Işın ve Yıldırım, 2007)

46 Bitki Koruma Ürünlerinin Boş Ambalaj Kutularının Bertarafı (Dünya) Çevreye atma/bırakma Kanala/dereye atma Çöpe atma Yakma Gömme Saklama/biriktirip satma Başka amaçla kullanma %3 a[od], %17 b, %30 c, %36 d, %40 e, %68 f, %70 g, %72 h, %80 ı[afr] %33 c[avr] %11 c[avr], %18 j, %27 e,%72 a[od] %7 f[asy], %14 a, %18 ı, %18 c, %28 d, %50 j[od] %3 c[avr], %8 j, %14 f,%17 d, %18 a[od] %3 c[avr], %22 b[la] %2 e[od], %2 c, %8 f, %10 j,%11 a[od] Özel atık kutularına atma %50 b[la] a (Esechie et al., 2011[OD]); b (Ribeiro et al., 2012[LatA]); c (Damalas et al., 2008[Avr]); d (Waichman et al., 2007[LatA]); e (Salameh et al., 2004[OD]); f (Mohanty et al., 2013[Asy]); g (Abang et al., 2013[Afr]); h (Jors et al. 2006[LatA]); ı (Ntow et al., 2006[Afr]; j (Zyoud et al., 2010[OD])

47 Bitki Koruma Ürünlerinin Boş Ambalaj Kutularının Bertarafı (Türkiye) Çevreye bırakma/atma Gömme Çöpe atma Yakma Başka amaçla kullanma %10 a, %29 b, %34 c,d, %38 e,% 41 f, %42 g, %45 h, %73 ı %6 ı, %9 b, %16 h, %18 j, %20 d, %26 k, %26 e, %33 a, %38 g, %54 c %7 d, %8 j, %12 c, %35 b, %50 a %16 d, %17 ı, %26 b, %30 k, %39 h, %42 j %5 ı, %7 j, %8 a, %23 d a (Yalap Tuna, 2011); b(boyraz ve ark., 2005); c (Işın ve Yıldırım, 2007); d (İnan ve Boyraz, 2002); e (Ergönen ve ark., 2005); f (Demircan ve Aktaş, 2004); g (Demircan ve Yılmaz, 2005); h (Zeren ve Kumbur, 1998); ı (Üremiş ve ark., 1996); j (Şahin ve ark, 2010); k (Kadıoğlu, 2003)

48 Bitki Koruma Ürünlerinin Boş Ambalaj Kutularının Bertarafı ile İlişkili Faktörler (Türkiye) Tarım çalışanlarından; Bitki koruma ürünlerini çok tehlikeli bulanların Eğitim seviyesi yüksek olanların boş ambalaj kutularını uygun/önerilen şekilde bertaraf ettikleri belirlenmiş a a (Işın ve Yıldırım., 2007)

49 Bitki Koruma Ürünlerinin Çevreye Etkilerinin Farkında Olma ve Korumaya Özen Gösterme Davranışları (Dünya) Çevreye etkilerinin farkında olma Sağlığa etkilerini bilme Rüzgara/yağmura dikkat ederek uygulama %17 a[la], %40 b, %57 c, %81 d, %87 e[asy] %17 a[la], %70 b, %81 d, %86 c, %98 e[asy] %50 e[asy], %59 c, %63 f, %66 g, %100 a[la] a (Waichman et al., 2007[LatA]); b (Mohanty et al., 2013[Asy]); c (Zyoud et al., 2010[OD]); d (Macharia et al. 2013[Afr]); e (Atreya, 2007[Asy]); f (Mekonnen & Agonafer, 2002[Afr]); g (Palis, et al. 2006[Asy])

50 Bitki Koruma Ürünlerinin Çevreye Etkilerinin Farkında Olma ve Korumaya Özen Gösterme Davranışları (Türkiye) Çevreye etkilerinin farkında olma Çevreye etkisi olmadığını düşünme Bal arıları, balıklar gibi canlıları dikkate alma Evcil hayvanlarla birlikte yabani hayvanlara da dikkat etme Rüzgara dikkat ederek uygulama %67 a %18 a %23 b, %42 a %10 a, %15 b %75 c a (Boyraz ve ark., 2005); b (Şahin ve ark., 2010); c (Işın ve Yıldırım., 2007)

51 Uygulama Sonrası Artan Ürün ile İlgili Davranışlar (Dünya) İhtiyacından fazla ürün hazırlayan Tekrar kullanmak için ürünü saklayan Bitinceye kadar uygulama Başka ürünler üzerine artan ürünü uygulama Toprağa dökme Boş tarlaya uygulama Kanala/dereye dökme Tuvalete dökme Yakma Çöpe atma Orijinal kabıyla gömme %83 a[avr] %2 a[avr], %39 b, %67 c[la] %55 a[avr] %36 a[avr] %1 a[avr], %22 c[la] %9 a[avr] %4 a[avr] %1 a[avr] %24 a[avr] %16 a[avr] %5 a[avr] a (Damalas et al., 2008[Avr]); b (Zyoud et al., 2010[OD]); c (Ribeiro et al., 2012[LatA])

52 Uygulama Sırasında /Sonrasında Yaşanan Sağlık Sorunları (Dünya) Herhangi bir şikayet görülme Baş ağrısı Deride kaşıntı/lezyon Baş dönmesi Gözlerde yanma/bulanık görme Sıcaklık hissi Halsizlik Bulantı-kusma Öksürük Unutkanlık/hafıza kaybı Terleme Salya artışı Diyare Göğüs ağrısı Nefes darlığı Dikkat azalması Yorgunluk %20 a[afr], %35 b, %67 c, %70 d,e[la] %31 f, %33 g, %34 h, %81 d %8 f, %25 g, %38 ı, %70 h %17 g, %67 d %18 h, %40 d %39 h %5 h, %37 f %30 h, %35 d %30 h %25 g %25 ı %22 h %21 ı %17 g %8 g,h a (Abang et al., 2013[Afr]); b(macharia et al., 2013[Afr]); c(ngowi et al., 2007[Afr]); d(jors et al., 2006[LatA]); e(feola et al., 2010[LatA]); f (Ntow, et al. 2006[Afr]);g (Ribeiro et al., 2012[LatA]); h(esechie et al., 2011[OD]); ı (Zyoud et al., 2010[OD]) %8 g %5 d

53 Uygulama Sırasında /Sonrasında Yaşanan Sağlık Sorunları ile İlişkili Faktörler (Dünya) Koruyucu önlem alanlarda Kişisel koruyucu donanım kullananlarda sağlıkla ilgili şikayetlerin daha az görüldüğü bildirilmiş a,b a (Zyoud et al., 2010[OD]); b (Esechie et al., 2011[OD])

54 Uygulama Sırasında /Sonrasında Yaşanan Sağlık Sorunları (Türkiye) Herhangi bir şikayet görülme Baş ağrısı Baş dönmesi Bulantı-kusma Halsizlik Huy değişikliği Gözlerde yanma Öksürük Deride kaşıntı Yorgunluk Depresyon Unutkanlık/hazfıza kaybı Uykusuzluk Burun kanaması Kilo kaybı Tırnaklarda değişiklik a (Şahin ve ark., 2010); b (Yalap Tuna, 2011); c (Ergönen ve ark., 2005) %72 a %28 b, % 40 a, %44 c %22 c, %64 b %17 c, %59 b %38 a, %42 b, %50 c %39 c %13 b, %36 c, %37 a %14 a, %32 c %30 c %18 a %22 c %22 c %21 c %9 c %6 c %3 c

55 Uygulama Sırasında/Sonrasında Yaşanan Sağlık Sorunları ile İlişkili Faktörler (Türkiye) Gelir düzeyi yüksek olanlarda, Lise ve üstü eğitim almışlarda, Tarım dışında başka bir işle de uğraşanlarda, Ürünlerin etiketini okuduğunu ve talimatlara uyduğunu belirtenlerde Uygulama sırasında her zaman/genellikle eldiven ve maske kullananlarda Ürünü açık havada hazırlayanlarda sağlık sorununun daha az yaşandığı belirlenmiş a,b Uygulama sırasında riskli davranışlarda bulunanlarda (uygulama esnasında sigara içen, bir şeyler yiyen ve bir şeyler içenlerde) sağlık sorunu yaşama düzeyinin yüksek olduğu bildirilmiş a a (Yalap Tuna, 2011); b (Şahin ve ark., 2010)

56 Sonuç Bitki koruma ürünleri hakkında temel bilgi eksikliği mevcut İnsan sağlığına çevreye etkileri biliniyor ancak yeterli düzeyde değil Ürünlerin çevreye etkileri ile ilgili farkındalık ülkemizde daha az Düşük bilgi düzeyi aşırı kullanımla ilişkili Uygulanacak ürüne, dozuna ve zamanına karar vermede genellikle kendi deneyimleri etkili Uzman görüşüne başvuru düzeyi düşük Önerilen dozun üstünde ürün kullanımı mevcut Uygulama sonrası el yıkama düzeyi düşük Hasat için beklenmesi gereken süreye uyulmamakta KKD kullanımı düşük Bitki koruma ürünleri uygun koşullarda saklanmamakta Boş ürün ambalajları çevreye rasgele bırakılmakta Boş ürün ambalajları farklı amaçlar için kullanılıyor Çevredeki diğer canlıları dikkate alarak uygulama yapma düzeyi düşük Uygulama sırasında sağlık sorunu görülme sıklığı yüksek düzeyde Ürün etiketlerindeki talimatları okuma ve uyma ülkemizde daha iyi Uygulama sonrası tüm vücut temizliği yapma düzeyi yüksek Ülkemizde uygulama aralıkları ve hasat zamanı ile ilgili bilgi yüksek

57 Öneriler Tarım çalışanlarının genel eğitim seviyelerinin ve bitki koruma ürünleri ile ilgili bilgi düzeylerinin artırılması gerekli Verilecek eğitimler; Ürünlerin çevre ve canlılar üzerine etkileri ve olası tehlikeleri Ürünlerin uygun koşullarda saklanması Kişisel koruyucu donanım kullanımının gerekliliği ve maliyet etkinliği Uygulama sonrası hasat zamanı Ürün kutularının uygun şekilde bertarafı Uygulama sırasında ve sonrası uyulması gereken kurallara yönelik olmalı Bilgiyi davranış değişikliğine dönüştürmek- güvenli davranış geliştirmeye yönelik davranış teorilerine dayalı çalışmalar Tarım çalışanlarının uzmanlarla iletişimlerini artırmaya/özendirmeye yönelik çalışmalar yapılmalı

58 Öneriler Mevzuatımızda olumlu değişiklikler mevcut Bitki Koruma Ürünleri Uygulama Eğitimi Yeterlilik Belgesi alınması zorunluluğu, bu belge sahibi kişilerin uygulama yapması, uygulamada önerilen kurallara ve dozlara uyulacağına dair taahütname alınması vb. yaptırımlar, denetimlerle ilgili hükümler mevcut Mevzuat değişikliklerinin çoğu 2011 de BKÜ bilgi ve davranışlar hakkında yapılmış çalışmalar 2011 öncesine ait Mevzuatla getirilen düzenlemelerin oluşturduğu değişiklikleri mevcut durumu saptamak için yeni çalışmalara ihtiyaç var Değişiklikler istenilen yönde ve yeterli değilse daha çok yaptırıma ve denetime ihtiyaç var Bitki Koruma Ürünlerinin Uygulama Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik, RG: Bitki Koruma Ürünlerinin Toptan ve Perakende Satılması İle Depolanması, R.G.: Bitki Koruma Ürünlerinin Reçeteli Satış Usul ve Esasları Hk. Yön., R.G: Bitki Koruma Ürünlerinin Sınıflandırılması, Ambalajlanması Ve Etiketlenmesi Hk. Yön. RG: Bitkisel Üretimde Kullanılan Bitki Koruma Ürünlerinin Kayıtlarının Tutulması ve İzlenmesi Hk.Yön. R.G:

59 Kaynaklar-1 Abang A.F., Kouame C.M., Abang M., Hannah R., Fotso A.K., Vegetable growers perception of pesticide use practices, cost, and health effects in the tropical region of Cameroon. International journal of Agronomy and Plant Production. 2013;4(5): Atreya K., Pesticide use knowledge and practices: A gender differences in Nepal. Environmental Research, 104, Boyraz N., Kaymak S., Yiğit F., Eğirdir İlçesi Elma Üreticilerinin Kimyasal Savaşım Uygulamalarının Genel Değerlendirilmesi. S.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 19(36), Boz Ö., Erol T., Benlioğlu S., Öncüer C., Aydın ilindeki zirai mücadele uygulamalarının değerlendirilmesi. Türk. Entomol. Derg., 22, Branson D.H., Sweeney M., Pesticide personal protective clothing. Rev Environ Contam Toxicol, 122, Budak F., Bostan Budak D., Farm level analysis pf pesticide use in cotton production in East Mediterranean region of Turkey, Journal of Enviromental Biology, 27(2), Chen R., Huang J., Qiao F., Farmers' knowledge on pest management and pesticide use in Bt cotton production in China. China Economic Review, 27, CPA, Crop Protection AssociationHandbook. Crop Protection Association. Peterborough. Çağlarırmak N., Gıda güvenliğinin çevre kirliliği yönünden irdelenmesi, 7. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongre Kitabı, s , Ekim 2007, İzmir. Çömelekoglu Ü., Arpacı A., Mazmancı B., Pestisidlerle kronik olarak karşılasan tarım işçilerinin pestisitlerden korunma konusundaki tutumları. 3. İsçi Sağlığı Kongresi, Ankara. Damalas C.A., Telidis G.K., Thanos S.D., Assessing farmers' practices on disposal of pesticide waste after use. Science of the Total Environment, 390, Demircan V., Aktaş A.R., Isparta İli Kiraz Üretiminde Tarımsal ilaç Kullanım Düzeyi ve Üretici Eğilimlerinin Belirlenmesi. Tarım Ekonomisi Derneği Dergisi, Sayı:9, s.51-65, İzmir. Demircan V., Yılmaz H., Isparta İli Elma Üretiminde Tarımsal İlaç Kullanımının Çevresel Duyarlılık ve Ekonomik Acıdan Analizi. Ekoloji, 14(57), Durmuşoğlu E., Tiryaki O., Canhillall R., Türkiye de Pestisit Kullanımı, Kalıntı ve Dayanıklılık Sorunları. Türkiye Ziraat Mühendisliği 7. Teknik Kongresi, Ocak 2010, Ankara. Bildiriler Kitabı 2, s Ergönen A.T., Salacin S., Ozdemir M.H. Pesticide use among greenhouse workers in Turkey. Journal of Clinical Forensic Medicine 2005; 12:

60 Kaynaklar-2 Esechie J.O., Instructor A., Ibitayo O.O., Pesticide use and related health problems among greenhouse workers in Batinah Coastal Region of Oman. Journal of Forensic and Legal Medicine, 18, 198e203. Feola G., Binder C.R., Why don t pesticide applicators protect themselves? Exploring the use of personal protective equipment among Colombian smallholders. International Journal of Occupational and Environmental Health, 16(1), Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), International Code of Conduct on the Distribution and Use of Pesticides. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)/United Nations Environment Programme (UNEP)/World Health Organization (WHO), Childhood pesticide poisoning: information for advocacy and action. United Nations Environment Programme, Geneva. Hwang S., Gomez M.I., Stark A.D., John T.L., Pantea C.I., Hallman E.M., May J.J., Scofied S.M., Safety Awareness Among New York Farmers. American Journal of Industrial Medicine 38: Isın S., Yildirim I. Fruit-growers perceptions on the harmful effects of pesticides and their reflection on practices: The case of Kemalpasa, Turkey. Crop Protection 2007;26: İnan H., Boyraz N., Konya İlindeki Zirai İlaç Bayilerinin Bazı Yönlerden Değerlendirilmesi. S.Ü Ziraat Fakültesi Dergisi, 17(32), Jors E., Morant R.C., Aguilar G.C., Huici O., Lander F., Baelum J., Kondarsen F., Occupational pesticide intoxications among farmers in Bolivia: a cross-sectional study. Environmental Health: A Global Access Science Source, 5, 10. Kadıoğlu İ., Tokat İlinde Üreticilerin Zirai Mücadele Etkinlikleri Üzerine Bir Araştırma. GOÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi, 20(1),7-15. Kantarcı M., Global BKÜ Pazarı ve AR-GE. Tarım İlaçları Kongre ve Sergisi, Bildiriler Kitabı, Ekim Ankara. S Karabat S., Manisa İli Bağ Alanlarında Kullanılan Tarımsal İlaçların Gıda Güvenliğine Etkisinin Koşullu Değerlendirme Yöntemiyle Analizi ve Üretici Duyarlılığının Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Bornova-İzmir, s Kızılaslan N., Yaşa Ö., Türkiye deki Tarımsal Mücadele Üretim Tüketim Ve Dış Ticaretinin Avrupa Birliği Uyum Sürecinde Gelişim Seyri. GOÜ, Ziraat Fakültesi Dergisi, 28(2), Macharia I., Mithöfer D., Waibel H., Pesticide handling practices by vegetable farmer in Kenya. Environ Dev Sustain, 15,

61 Kaynaklar-3 Mathews G., Wiles T., Baleguel P., A survey of pesticide application in Cameroon. Crop Protection, 22, Mekonnen Y., Agonafir T., Pesticide sprayers knowledge,attitude and practice of Miller G.T., Living in the Environment (12th Ed). Belmont: Wadsworth/Thomson Learning. ISBN Mohanty M.K., Behera B.K., jena S.K., Srikanth S., Mogane C., Knowledge attitude and practice of pesticide use among agricultural workers in Puducherry, South India. Journal of Forensic and Legal Medicine, 20, 1028e1031. Ngowi, A.V.F., Mbise T.J., Ijani A.S.M., London L., Ajayi O.C., Pesticides use by smallholder farmers in vegetable production in Northern Tanzania.Crop Prot., 26(11), Ntow W., Gijzen H.J., Kelderman P., Drechsel P., Farmer perceptions and pesticide use Oğuz C., Yiğit F., Direk M., The Pesticide Using on the Apple Production Farms and Their Environmental Hazards in Konya Province. 2nd International Symposium on New Technologies for Environmental and Agro Applications, Ekim 2000, Tekirdağ. Öncüer C., 1995, Tarımsal Zararlılarla Savas Yöntemleri ve İlaçları, Ege Ünv. Basımevi Bornova-İzmir. Özey R., Türkiye Tarım Ülkesi midir? Ekodialog [Ulaşım tarihi 17/01/2014] Palis F.G., Flor R.J., Warburton H., Hossain M., Our farmers at risk: behaviour and belief system in pesticide safety. Journal of Public Health, 28(1), pesticide use on agricultural farms of Ethiopia. Occup. Med. 52, Polidoro B.A., Dahlquist R.M., Castillo L.E., Morra M.J., Somarriba E., Bosque-Perez N.A., Pesticide application practices, pest knowledge, and cost-benefits of plantain production in the Bribri-Cabe car Indigenous Territories, Costa Rica. Environmental Research, 108, practices in vegetable production in Ghana. Pest Manag Sci 62, Ribeiro M.G., Colasso C.G., Monteiro P.P., Filho W.R.P.F., Yonamine M., Occupational safety and health practices among flower greenhouses workers from Alto Tietê region (Brazil). Science of the Total Environment, 416, Salameh P.R., Balhi I., Brochard P., Saleh A., Pesticides in Lebanon: a knowledge, attitude, and practice study. Environmental Research, 94, 1 6 Şahin G.,Uskun E., Ay R., Öztürk M., Elma Yetiştiriciliği Alanında Çalışanların Tarım İlaçları Konusunda Bilgi, Tutum ve Davranışları. TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9(6),

62 Kaynaklar-4 T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (TKB), Türk Tarım Sektörünün Avrupa Birliği Üyeliği Sürecinde Değerlendirilmesi, Bitki Sağlığı, Gıda Güvenilirliği ve Veterinerlik Faslı, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı, Ankara. T.C.Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma merkezi (ÇASGEM), Tarımda Güvenlik ve Sağlık (uluslar arası Çalışma Örgütü Düzenlemeleri). Piyal B. (çev ed.). ÇASGEM, Ankara, s Tanrıvermiş H., Orta Sakarya Havzası'nda domates üretiminde tarımsal ilaç kullanımının ekonomik analizi. Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Yayınları No: 42. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ankara. Tekbaş Ö.F., BİYOSİDAL ÜRÜNLERİN ÇEVRE VE HALK SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ, [Ulaşım tarihi: 11/01/2014] Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK, 2014). Hane halkı işgücü sonuçları. Temel istatistikler. [Ulaşım tarihi: 17/01/2014]. United Nations Environment Programme (UNEP), The state of the environment: freshwater. GEO-2000: global environment outlook. UNEP, Nairobi. Üremiş, İ., Karaat, Ş., Gönen, O.,. Canıhoş, E., Kütük, H., Ekmekçi, U., Çetin, V., Aytaş, M., ve Kadıoğlu, İ., Çukurova Bölgesi nde Zirai İlaç Kullanımının Genel Değerlendirmesi. II. Ulusal Zirai Mücadele İlaçları Sempozyumu Kasım 1996, Ankara, s: Waichman A.V., Eve E., da Silva Nina N.C., Do farmers understand the information displayed on pesticide product labels? A key question to reduce pesticides exposure and risk of poisoning in the Brazilian Amazon. Crop Protection, 26, WHO, Public health impact of pesticides used in agriculture. Geneva, World Health Organization. WHO The WHO Recommended Classification of Pesticides by Hazard and Guidlines to Classification International Programme an Chemical Safety. WHO, The world health report 2003 shaping the future. World Health Organization, Geneva. WHO/UNEP, Toxic Hazard. [Ulaşım tarihi 14/01/2014] World Bank, Toxics and poverty: the impact of toxic substances on the poor in developing countries. World Bank, Washington, DC. Yalap Tuna R., Çiftçilerin Pestisitler i Saklama Koşulları ve Güvenli Kullanımı Konusunda Bilgi Tutum ve Davranışları. Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Kayseri. Yazgan M.S., 1997, Türkiye de Pestisit Kirliliği, Türkiye de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu II, Gebze, s Yücel A., Çıkman E., ve Yüce, M., Güneydoğu Anadolu Bölgesi (GAP) Uygulamaya Konulmadan Önce Harran Ovasında Çiftçinin Tarımsal Mücadeleye Bakışı. GAP Bölgesi Bitki Koruma Sorunları ve Çözüm Önerileri Sempozyumu, Nisan 1995, Şanlıurfa. Zeren O., ve Kumbur H., İçel İlinde Tarımsal İlaç Pazarlama, Kullanım Tekniği ve Etkinliği Üzerine Araştırmalar. Türk- Koop Ekin 2, 5, s: Zyoud S.H., Sawalha A.F., Sweileh W.M., Awang R., Al-Khalil S., Al-Jabi S.W., Bsharat N.M., Knowledge and practices of pesticide use among farm workers in the West Bank, Palestine: safety implications.

63 Teşekkür Ederim İletişim: