ÖLÜM KARİNESİ VE GAİPLİK DURUMUNDA SOSYAL GÜVENLİK MEVZUATI KAPSAMINDA HAK SAHİPLERİNE GELİR VE AYLIK BAĞLANMASI

Transkript

1 ÖLÜM KARİNESİ VE GAİPLİK DURUMUNDA SOSYAL GÜVENLİK MEVZUATI KAPSAMINDA HAK SAHİPLERİNE GELİR VE AYLIK BAĞLANMASI Mehmet Zülfi CAMKURT* 1. GİRİŞ Sigortalının ölümüyle birlikte, geride kalan ve geçimlerini sağladığı yakınları bir takım sosyal risklerle karşılaşır. Sigortalının ölümü durumunda, doğal ölümü ya da iş kazası ve meslek hastalığı nedeniyle ölümüne bağlı olarak sigortalının hak sahiplerine (eş, çocuklar ve anne-baba) gelir veya aylık bağlanır. Sigortalının ölümünün yanı sıra, ölüm karinesi ve gaiplik gibi ölümüne kesin gözle bakılmasını gerektirecek durumlar da, hayatın olağan akışı içinde her zaman sözkonusu olabilir. Bu gibi durumlarda hak sahiplerine gelir veya aylık bağlanması kanunen mümkün olmakla birlikte, bu konu toplumda çok bilinmemektedir. Bu yazımızda, ölüm karinesi ve gaiplik kavramları genel anlamda açıklanarak, sigortalının ölüm karinesi gereği ölü sayılması ve gaipliğine bağlı olarak hak sahiplerine, Kurum tarafından 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu hükümleri uyarınca gelir ve aylık bağlanması konuları üzerinde durulacaktır. 2. ÖLÜM KARİNESİ VE GAİPLİK 2.1.Kişiliğin Başlangıcı ve Sona Ermesi Kişi, hak ve yükümlülüklere sahip olan hak süjesidir. Kişilik ise; kişiye bağlı, hukukun korumaya değer bulduğu, hukuki, manevi nitelikteki varlıkların bütünü olarak tanımlanabilir. Medeni Kanuna göre kişilik, çocuğun sağ olarak tamamıyla doğduğu anda başlamakta ve ölüm, ölüm karinesi ve gaiplikle sona ermektedir. Kişi, hak ehliyetini, sağ doğmak koşuluyla, ana rahmine düştüğü andan itibaren elde eder. Gerçek kişilerde hak süjesi olma * SGK Başmüfettişi Hatay Sosyal Güvenlik İl Müdürü V. 235

2 (haklara ve borçlara sahip olabilme) dönemi doğum ve ölüm arasındaki devreyi kapsar. Kişiliğe bağlı belirlenen bir hakkın kullanılması noktasında, bir kimsenin sağ ya da ölü olduğunu iddia eden kimse, iddiasını ispat etmek zorundadır. Yine, belirli bir zamanda ya da başka bir kimsenin ölümü halinde sağ olduğunu ileri süren kişi de iddiasını ispatla mükelleftir. Gerçek kişilerin doğum ve ölümü, nüfus sicilindeki kayıtlarla ispat edilir. Nüfus sicilinde doğum veya ölümle ilgili herhangi bir kaydın olmaması ya da bulunan kaydın doğru olmadığının anlaşılması durumunda, fiili durum her türlü kanıtla ispat edilebilir Ölüm Karinesi Kişiliğin doğal olarak son bulma şekli ölümdür. Bu yönüyle ölüm, gerçek kişiliği sona erdiren hukuki olay olarak da ifade edilebilir. Ölüm ile gerçek kişilik sona ereceğinden, ölenin kişilik hakları ve kişiye bağlı hakları da ortadan kalkar. Ancak, ölen kişinin malvarlığı hakları mirasçılarına geçer. Ölüm karinesiyle ilgili hususlar, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu (TMK) (T.C. Yasalar, 2001) ve 5490 sayılı Nüfus Hizmetleri Kanununda(NHK) (T.C. Yasalar, 2006) düzenlenmiştir. Buna göre, bir kişi, ölümüne kesin gözle bakılmayı gerektirecek durumlar içinde kaybolursa, cesedi bulunmamış olunsa dahi gerçekten ölmüş sayılır(tmk. m.31, NHK. M.32). Ölmüş sayılan bu kişinin nüfus kütüğüne müracaat edilen yerin en büyük mülki amirinin emriyle ölüm tutanağı düzenlenerek ölüm kaydı düşülmesine ölüm karinesi denir (MK. m. 44, NHK. m.32). Kanun koyucu, ölümüne kesin gözle bakılmayı gerektirecek durumda kaybolan bir kimsenin ölmüş olduğunun ispatında ortaya çıkacak güçlüğü dikkate alarak bu konuda karine kabul etmiştir. Örneğin, havada infilak edip parçalanarak denize düşen bir uçakta yolculuk etmekte olan ve cesedi de bulunamayan bir kimsenin ölmüş olduğunu ispat etmek, imkansız denecek kadar güçtür. Bu gibi durumlarda, ilgililer ölüm karinesiyle ispat yükünden kurtulmaktadırlar. Ölüm karinesi bulunan kişinin alt veya üst soyundan bir kişinin ya da kardeşlerinin, bunlar yoksa mirasçılarının yazılı başvurarak olayı belge- 236

3 lendirmeleri ya da yetkili makamların durumu resmî bir yazıyla ilgili nüfus müdürlüğüne bildirmesi gerekmektedir(nhk. m.32). Başvuru dilekçesine ekli belgeler ve gerektiğinde nüfus müdürlüğünce yaptırılacak soruşturma olayın doğruluğunu ve öldüğü iddia edilen kişinin de olayın meydana geldiği sırada orada bulunduğunu kanıtlamaya yeterli görülürse, mülkî idare amirinin emri ile nüfus kütüğüne ölüm kaydı düşülür(nhk. m.32) Gaiplik Gerçek kişiliği sona erdiren bir diğer durum ise gaipliktir. Sözlükte gaiplik; yitiklik, bir kimsenin ölümüne muhtemel gözle bakılabilecek bir durumda kaybolması veya uzun zamandan beri kendisinden haber alınamaması hali olarak tanımlanmıştır. Hukuki bir terim olarak gaiplik, ölüp ölmediği konusunda tam olarak emin olunmayan durumlarda ölümü lehine kuvvetli şüphenin bulunması, ayrıca bazı şartların da varlığı koşuluyla kişinin ölümüne mahkeme kararıyla hükmedilmesidir. Bir başka deyişle, gaiplik kişiliğin hukuki yolla sona erdirilmesidir. Ölüm tehlikesi içinde kaybolan veya kendisinden uzun zamandan beri haber alınamayan bir kimsenin ölümü hakkında kuvvetli olasılık varsa, hakları bu ölüme bağlı olanların başvurusu üzerine mahkeme bu kişinin gaipliğine karar verebilir(tmk. m.32). Bir kişinin gaipliğine, ölüm tehlikesi içinde kaybolma ile uzun zamandan beri haber alınamama durumlarında karar verilebilir. Ancak, bu durumlarda bir kimsenin gaipliğine karar verilebilmesi için belli bir sürenin geçmiş olması da gerekir. Nitekim bu süreler; ölüm tehlikesi içinde kaybolma için bir yıl, uzun zamandan beri haber alınamama durumu için ise son haber tarihinden itibaren beş yıl olarak tespit edilmiştir (TMK. m.33). Bir kişinin gaipliğine karar verilebilmesi için, o kişinin ölüm tehlikesi içinde kaybolmuş olması gerekir. Eğer kişi, ölümüne kesin gözle bakılabilecek bir durumda kaybolmuşsa, bu takdirde zaten onun hakkında ölüm karinesi geçerli olduğundan ayrıca gaiplik kararı alınmasına gerek yoktur. Kendisinden uzun zamandan beri haber alınamayan kişinin ölmüş olması kesinlik arz etmez. Bu kişinin hayatta olması her zaman için mümkündür. Medeni Kanunun aradığı koşulların varlığı ve belirlenen sürelerin 237

4 geçmiş olması nedenleriyle gaiplik durumu kendiliğinden, yani kanundan ötürü gerçekleşmez. Bunun için mahkemenin gaiplik kararı vermesi şarttır. Mahkeme, gaiplik kararını kendiliğinden veremez. Gaiplik kararı, ancak hakları kişinin ölümüne bağlı bulunan kimselerden birinin bir talepte bulunmasına bağlıdır. Bu talep, gaibin Türkiye deki son yerleşim yeri; eğer gaip Türkiye de hiç yerleşmemişse nüfus sicilinde kayıtlı olduğu yer; böyle bir kayıt da yoksa anasının veya babasının kayıtlı bulunduğu yerin mahkemesine yapılır (MK. m.32). Mahkeme, bu talep üzerine gaip hakkında bilgisi olan kimseleri belli bir süre içinde bilgi vermeleri için usulüne göre iki kez yapılan ilanla çağırır. Bu süre ilk ilanın yapıldığı günden başlayarak en az altı aydır (MK. m.33). Yapılan iki ilandan da durumu bilinmeyen kişi hakkında bir bilgi elde edilemezse, mahkeme gaiplik kararı verir ve ölüme bağlı haklar, aynen gaibin ölümü ispatlanmış gibi kullanılır(mk. m.35). Gaiplik kararı, mahkeme tarafından on gün içinde o yerin nüfus müdürlüğüne bildirilir ve nüfus memurlarınca aile kütüklerine tescil edilir(mk. m.45, NHK. m.34). Gaiplik kararı verildikten sonra kişinin cesedi bulunursa, aile kütüklerine ölüm kaydı işlenir. Gaipliğine karar verilecek kişinin, ilan süresi dolmadan ortaya çıkması, kendisinden haber alınması ya da öldüğü tarihin tespit edilmesi durumlarında gaiplik istemi düşer. Gaiplik kararı, o kişinin ölmüş olduğuna bir karine oluşturur. Gaiplik kararı, verildiği andan itibaren değil, ölüm tehlikesinin gerçekleştiği veya son haberin alındığı günden başlayarak hüküm olunur; yani geçmişe etkili sonuçlar doğurur(mk. m.35). Gaibin mirası, ölüm halinde olduğu gibi mirasçılara hemen geçmez. Gaibin terekesi mirasçılarına teminat karşılığında teslim edilir. Mirasçılar terekeye kanunda belirtilen süre için geçici zilyet olurlar; ölüm tehlikesi içinde kaybolma durumunda beş, uzun zamandan beri haber alınamama için on beş yıllık ve her halde en çok gaibin yüz yaşına varmasına kadar geçecek süreler sonunda, kesin olarak hak kazanırlar(mk. m.584). Gaip evli ise, bu kişi hakkında verilen gaiplik kararı doğal ölüm olayındaki gibi evliliğini sona erdirmez. Yani gaiplik kararı evliliği kendiliğinden sona erdirmez. Gaibin eşi medeni durum itibariyle evli gözükmekte ve ayrıca bu evliliğin mahkeme kararıyla feshi gerekmektedir. Aksi 238

5 takdirde gaip kişinin eşi evlenemeyecek olup, hasbelkader evlenmiş ise de bu evliliği mutlak butlan müeyyidesiyle batıl sayılacaktır. Zira mevcut evlilik kesin evlenme engellerinden biridir. Gaiplik kararının verilmesini talep eden gaibin eşi, gaiplik ile birlikte evliliğin de sona ermesine karar verilmesini talep edebilir.(tmk m.131) Ya da davacı eş, kendi ikametgâhı mahkemesinde açacağı bir dava ile evliliğin feshini talep edebilecektir. 3. ÖLÜM KARİNESİ ve GAİPLİK DURUMUNDA HAK SAHİPLERİNE GELİR VE AYLIK BAĞLANMASI Ölüm karinesi gereğince ölü sayılan veya mahkeme kararı ile gaipliğine karar verilen sigortalının hak sahiplerine, ölü sayılma ya da gaiplik kararına esas olayın niteliği dikkate alınarak, Kurumca ölüm aylığı, ölüm geliri ya da her ikisi birden bağlanabilir. Ölüm aylığı ya da ölüm geliri bağlanmasıyla ilgili hususlar aşağıda örneklerle açıklanmıştır Ölüm Aylığı Bağlanması Sigortalının ölümü halinde hak sahiplerine 5510 sayılı Kanunda belirlenen şartların oluşmuş olması kaydıyla, talepleri halinde ölüm aylığı bağlanır. Ölüm karinesi gereğince ölü sayılan veya mahkeme kararı ile gaipliğine karar verilen sigortalının hak sahiplerine ölüm sigortası yönünden gerekli işlem yapılarak aylık bağlanır. Hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanabilmesi için, sigortalı yönüyle bazı koşulların gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Bunun yanı sıra hak sahiplerinin de bazı koşulları taşıması gerekir. Aşağıda öncelikle ölüm aylığı bağlanabilmesi için sigortalı ve hak sahipleri yönünden gerekli koşullar açıklanmıştır Sigortalıyla İlgili Koşullar 5510 sayılı Kanuna göre ölüm aylığına hak kazanabilmenin koşulları; sigortalının Kanunun yürürlük tarihinden sonra ölümü ve ölüm tarihi itibariyle belirli prim ödeme gün sayısının bulunması, sigortalının ölmeden önce malûllük veya yaşlılık aylığına hak kazanması ya da belirli bir prim ödeme gün sayısı koşulunu yerine getirmesidir. Buna göre ölüm aylığı; 239

6 En az 1800 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş veya 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılanlar için, her türlü borçlanma süreleri hariç en az 5 yıldan beri sigortalı bulunup, toplam 900 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş, Malûllük, vazife malûllüğü veya yaşlılık aylığı almakta veya malûllük, vazife malûllüğü veya yaşlılık aylığı bağlanmasına hak kazanmış olup henüz işlemi tamamlanmamış, Bağlanmış bulunan malûllük, vazife malûllüğü veya yaşlılık aylığı, sigortalı olarak çalışmaya başlamaları sebebiyle kesilmiş, durumda iken ölen sigortalının hak sahiplerine bağlanır. Ancak, 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendine göre sigortalı sayılanların hak sahiplerine aylık bağlanabilmesi için ölen sigortalının genel sağlık sigortası primi dahil kendi sigortalılığından dolayı prim ve prime ilişkin her türlü borcunun olmaması veya ödenmesi şarttır. Malûllük, vazife malûllüğü veya yaşlılık aylığına hak kazanıp ölen sigortalılar için ayrıca belirli bir prim ödeme gün sayısı ile sigortalılık süresi aranmaz. Malûllük veya yaşlılık aylığı bağlanmadan ölen aktif sigortalılardan; Kendi adına ve hesabına çalışan 4 (b) sigortalıları için sigortalılık süresi koşulu aranmaksızın en az 1800 gün prim ödeme gün sayısının bulunması ölüm aylığı bağlanması için tek koşul iken, Hizmet akdi ile çalışan 4(a) sigortalılarının ise sigortalılık süresi koşulu aranmaksızın en az 1800 gün prim ödeme gün sayısının bulunması koşulu dışında diğer bir seçenek olarak gerek ölen sigortalının yaptığı gerekse hak sahiplerince yapılan tüm borçlanmalar hariç olmak üzere en az 5 yıldan beri sigortalı bulunup en az 900 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olanların, hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanır Hak Sahipleriyle İlgili Koşullar 5510 sayılı Kanun uygulamasında; sigortalının veya sürekli iş göremezlik geliri ile malûllük, vazife malûllüğü veya yaşlılık aylığı almakta olanların ölümü halinde, gelir veya aylık bağlanmasına veya toptan öde- 240

7 me yapılmasına hak kazanan eş, çocuk, ana ve babası hak sahibi olarak tanımlanmıştır(5510 SSGSSK. m.3). Ölüm aylığı bağlanması, 5510 sayılı Kanundan kaynaklanan bir hakkın kullanılması sonucu meydana gelen ve Kanunda belirlenen koşulları taşıyan kimselere tanınan bir haktır. Bu nedenle, ölen bir kimsenin alacaklarına ve borçlarına halefiyette, yasal mirasçıların sorumluluğu Medeni Kanununda yer alan hükümlere tabi olup, 5510 sayılı Kanunla herhangi bir ilişkisi bulunmamaktadır. Medeni Kanununun ilgili hükümlerine göre mirası reddetme veya miras hakkından düşürülme, hak sahibi olma niteliğini ortadan kaldırmaz. Ölen sigortalının hak sahiplerinden; Kendisinden aylık bağlanacak sigortalıyı veya gelir ya da aylık bağlanmış olan sigortalıyı kasten öldürdüğü veya öldürmeye teşebbüs ettiği veya bu Kanun gereğince sürekli iş göremez hale veya malûl duruma getirdiği, Kendisinden aylık bağlanacak sigortalıya veya gelir ya da aylık bağlanmamış olan sigortalıya veya hak sahibine karşı ağır bir suç işlediği veya bunlara karşı aile hukukundan doğan yükümlülüklerini önemli ölçüde yerine getirmemesi nedeniyle ölüme bağlı bir tasarrufla mirasçılıktan çıkarıldıkları hususunda kesinleşmiş yargı kararı bulunan kişilere gelir veya aylık ödenmez (5510 SSGSSK. m.56) sayılı Kanunun 32 nci maddesine göre hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanması koşulları aşağıda açıklanmıştır Eşle İlgili Koşullar Sigortalının ölümü ile dul kalan eşe aylık bağlanabilmesi, ölüm tarihinde sigortalı ile Türk Medeni Kanununa uygun olarak evlilik ilişkisinin bulunmasına bağlıdır. Eşlerin dini nikahla evlenmiş olması ya da birlikte yaşamaları, hak sahibi olma niteliğini kazandırmaz. Hak sahibi eşin, 5510 sayılı Kanuna veya yabancı ülke mevzuatına tabi çalışması veya buralardan aylık veya gelir alması ölüm aylığı bağlanmasına engel oluşturmaz. 241

8 Çocuklarla İlgili Koşullar Ölüm aylığı bağlanmasında evlilik bağı içinde doğan çocuklar hak sahibi sayılır. Diğer taraftan, Türk Medeni Kanununa göre sigortalı tarafından evlat edinilmiş, tanınmış veya nesebi düzeltilmiş yahut babalığı hükme bağlanmış çocukların da hak sahibi niteliğini kazanma yönünden evlilik bağı içinde doğan çocuklardan farkları yoktur. Ölüm aylığına hak kazanma şartları yönünden, çocuklardan; Hizmet akdi ile çalışmamakla birlikte, ceza infaz kurumları ile tutukevleri bünyesinde oluşturulan tesis, atölye ve benzeri ünitelerde iş kazası ve meslek hastalığı ile analık sigortasına tabi çalıştırılan hükümlü ve tutuklular, Haklarında iş kazası ve meslek hastalığı ile hastalık sigortası hükümleri uygulanan, tarih ve 3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanunu nda belirtilen aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler ile yine iş kazası ve meslek hastalığı sigortasına tabi meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında zorunlu staja tâbi tutulan öğrenciler, Türkiye İş Kurumu tarafından düzenlenen meslek edindirme, geliştirme ve değiştirme eğitimine katılan ve haklarında iş kazası ve meslek hastalığı sigortası hükümleri uygulanan kursiyerler, hariç olmak üzere, 5510 sayılı Kanun veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmama veya kendi sigortalılığı nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış olması, hak sahibi çocuklarda aranan ortak koşullardır. Çocuklara ilişkin diğer koşullar aşağıda belirtilmiştir. a. Erkek Çocuklar Ölüm aylığı bağlanması için, erkek çocukların 5510 sayılı Kanun veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmama veya kendi sigortalılığı nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış olmasının yanı sıra; öğrenci değilse 18, orta öğrenim yapması halinde 20, yüksek öğrenim yapması halinde 25 yaşını doldurmamış olması şarttır. Orta öğrenimin 20, yüksek öğrenimin ise 25 yaşından önce bitirilmesi halinde, ölüm aylıkları bu yaşlar beklenmeden kesilir. 242

9 b. Kız Çocuklar Ölen sigortalıların kız çocuklarına aylık bağlanabilmesi için, 5510 sayılı Kanun veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmama veya kendi sigortalılığı nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış olmasının yanı sıra, bunların; yaşları ne olursa olsun evli olmaması, evli olmakla birlikte sonradan boşanması veya dul kalması şarttır. Kız çocukların hak sahibi olma şartları içerisinde belli yaşlara kadar öğrenci olma koşulları aranmaz. Eşinden boşandığı halde, boşandığı eşiyle fiilen birlikte yaşadığı tespit edilen kız çocuklarına ödenmekte olan ölüm aylıkları kesilir. c. Malûl Çocuklar Ölüm aylığı, 5510 sayılı Kanun veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmama veya kendi sigortalılığı nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış olması şartı dışında Kurum Sağlık Kurulu kararı ile çalışma gücünü en az % 60 oranında yitirip malûl olduğu anlaşılan kız ve erkek çocuklarına bağlanır. Malûl erkek çocuklarda yaş, öğrencilik niteliği ve bekar olma şartları aranmaz iken, kız çocuklarında bekar olma şartı aranır Ana ve Babayla İlgili Koşullar Ölen sigortalının ana babasına; Her türlü kazanç ve irattan elde etmiş olduğu gelirinin asgari ücretin net tutarından daha az olması, Diğer çocuklarından hak kazanılan gelir ve aylıklar hariç olmak üzere gelir ve/veya aylık bağlanmamış olması, Hak sahibi eş ve çocuklardan artan hissenin bulunması (65 yaşın üstünde olması halinde artan hisse şartı aranmaz), şartlarıyla ölüm aylığı bağlanır. Sigortalının ana ve babasına ölüm aylığı bağlanmasında artan hissenin bulunması koşulu sigortalının ölüm tarihi ile sınırlı tutulmamıştır. Daha açık bir ifadeyle, sigortalının ölüm tarihinde artan hisse bulunmamakla birlikte daha sonra durum değişikliği nedeniyle artan hissenin ortaya çıkması halinde ana ve babaya aylık bağlanır. Ana ve babanın 65 yaşın üstünde olması durumunda, artan hisse bulunup bulunmadığına bakılmaksızın diğer şartları da yerine getirmek koşuluyla ölüm aylığı bağlanır. 243

10 3.2. İş Kazası ve Meslek Hastalığından Dolayı Gelir Bağlanması İş kazası veya meslek hastalığına bağlı olarak ölen ya da iş kazası veya meslek hastalığı nedeniyle gelir almakta iken ölen sigortalıların hak sahiplerine kanunda belirlenen oranlar dikkate alınarak gelir bağlanır. Bu bağlamda, ölüm karinesi gereğince ölü sayılan veya mahkeme kararı ile gaipliğine karar verilen sigortalının hak sahiplerine, iş kazası veya meslek hastalığından dolayı bağlanması gereken ya da bağlanmış olan gelirler dikkate alınarak ölüm sigortasıyla ilgili hükümler (yukarıdaki açıklamalar) doğrultusunda gerekli işlemler yapılarak aylık bağlanır. İş kazası veya meslek hastalığı kapsamında, sigortalının hak sahiplerine bağlanacak gelir tutarları aşağıda açıklanmıştır. İş kazası veya meslek hastalığına bağlı nedenlerden dolayı ölen sigortalının hak sahiplerine tespit edilecek prime esas kazanç günlük kazanç tutarı dikkate alınarak hesaplanacak aylık kazancının %70 i yapılacak güncelleme hesaplarına istinaden gelir olarak bağlanır. İş kazası veya meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünü % 50 veya daha fazla oranda kaybetmesi nedeniyle sürekli iş göremezlik geliri bağlanmış iken ölen sigortalıların, ölümün iş kazası veya meslek hastalığına bağlı olup olmadığına bakılmaksızın aylık kazancının %70 i hak sahiplerine gelir olarak bağlanır. İş kazası veya meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünü % 50 oranının altında kaybetmesi nedeniyle sürekli iş göremezlik geliri bağlanmış iken ölenlerin, ölümün iş kazası veya meslek hastalığına bağlı olmaması halinde sigortalının almakta olduğu sürekli iş göremezlik geliri hak sahiplerine gelir olarak bağlanır. Hak sahiplerine gelir bağlama işlemleri 5510 sayılı Kanunun 34 üncü maddesi hükümleri esas alınarak yapılır. Belirtmek gerekir ki, 5510 sayılı Kanunun 4/b maddesi kapsamında sigortalı sayılanların hak sahiplerine gelir bağlanabilmesi için, kendi sigortalılığından dolayı, genel sağlık sigortası dahil prim ve her türlü borçlarının ödenmiş olması zorunludur. Sigortalının ölümünün iş kazası veya meslek hastalığı sonucu meydana gelmiş olması durumunda, hak sahiplerine önce ölüm geliri bağlanır. Ayrıca, sigortalının ölüm aylığı bağlanması için gerekli şartları taşıması 244

11 halinde, ölüm aylığı da bağlanır. Hak sahiplerine bağlanacak bu gelir ve aylıklardan çok olanın tamamı, eksik olanın yarısı bağlanır. Örnek:1 Zonguldak taki kömür madeninde çalışırken tarihinde göçük altında kalan A sigortalısına 3 ay kadar ulaşılamaması durumunda, Zonguldak valisi tarafından A sigortalısının tutanağa bağlanmak suretiyle ölüm karinesi gereğince ölü sayıldığını, 2200 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortası prim ödeme gün sayısı olduğunu varsayalım. Bu durumda, A şahsının iş kazası geçirmiş olması nedeniyle hak sahiplerine önce gelir bağlanır. Ölüm aylığı bağlanması için gerekli prim ödeme gün sayısı hizmeti olduğundan, ayrıca ölüm aylığı da bağlanır Zamanaşımı Süresi ve Gelir/Aylık Bağlanması Zamanaşımı öğretide, Kanunun belirlediği süreler içerisinde hakkın kullanılmaması nedeniyle dava ve icra kabiliyetini, karşı tarafın def i ile kaybettiren ve haklar üzerinde etki yapan kanuni sukut sebebi ya da bir alacak hakkının belli bir süre kullanılmaması yüzünden dava edilebilmeniteliğinden yoksun kalabilmesi şeklinde tanımlanmaktadır (Tekinay1979 ve Reisoğlu, 2000, 341). Yine benzer tanımda, Kanunda belirlenen süre içinde alacaklının hakkını kullanmaması, borçlunun da böyle bir hakkın varlığını tanımaması halinde dava ve takip yetkisinin düşmesi haksız fiil veya tasarrufla doğan sonuçlara veyahut haksız mal edinmeye itiraz imkanlarının kalmaması zamanaşımı olarak ifade edilmektedir (Karayusufpaşaoğlu, 1985, 62 ve Dalamanlı, 1984, 69). Zamanaşımıyla ilgili tanımların ortak noktası, bir borcun zamanaşımına uğramasıyla alacağın sona ermemesi, ancak alacaklının dava yoluyla alacağını elde etme imkanının ortadan kalkmasıdır. Bir başka deyişle, borcun eksik bir borç haline gelmesidir. Bu nedenledir ki, bir alacak hakkının kazanılması ya da kaybedilmesinde kanunda öngörülen sürenin bitmesi zamanaşımı olarak ifade edilmektedir(inan, 1984, 506) sayılı Kanun uygulamasında hakkın kazanıldığı tarih; iş kazası ve meslek hastalığı sonucu bağlanacak gelirlerde, geçici iş göremezliğin sona erdiği tarihtir. Geçici iş göremezlik tespit edilmeden sürekli iş göremezlik başlamış ise bu hali tespit eden sağlık kurulu raporu tarihidir (5510 SSGSSK.m.19). Ölüm geliri ve aylıklarda, sigortalının öldüğü ta- 245

12 rihi takip eden ay başıdır. Hak sahibi olma niteliği ölüm tarihinden sonra kazanılmışsa bu niteliğin kazanıldığı tarihi takip eden ay başıdır (5510 SSGSSK.m.35). Gaiplik nedeniyle bağlanacak gelir ve aylıkta gaiplik kararının kesinleştiği tarihtir sayılı Kanuna göre iş kazası, meslek hastalığı ve ölüm hallerinde sigortalı veya hak sahiplerine bağlanması gereken gelir ve aylıklar, hak kazanılan tarihten itibaren ödenir. Sigortalı veya hak sahiplerinin gelir ve aylıkları talep tarihinden geriye doğru istemesi halinde, talep tarihinden geriye doğru beş yıllık kısmı ödenir. Geriye kalan kısmı ise zamanaşımına uğrar. Bir başka deyişle, sigortalı ve hak sahiplerine ödenmez. Sigortalının yargı kararıyla gaipliğine karar verilmesi halinde, hak sahiplerine bağlanacak gelir ve aylıklarla yapılacak toptan ödemeler ve genel sağlık sigortasına ait alacakların zaman aşımı süresi, gaipliğe ilişkin kararın kesinleştiği tarihte başlar (1). Örnek:2 Yaşlılık aylığı almakta iken tarihinde ortadan kaybolan ve yasal sürede kendisine ulaşılamamış B kişisinin hak sahiplerinin tarihinde mahkemeye başvurarak, tarihinde hakkında gaiplik kararı aldıklarını varsayalım. Bu durumda, zamanaşımı süresi tarihinde veya mahkemeye başvurulduğu tarihinde değil, gaiplik kararının kesinleştiği tarihinde başlayacaktır. Kurum sigortalısı iken veya sigortalılıkları sona eren sigortalıların hak sahiplerinin, sigortalının gaipliğine veya öldüğüne dair kesinleşmiş mahkeme kararını, karar tarihinden itibaren beş yıllık süre içerisinde Kuruma ibraz ederek, aylık talebinde bulunmaları durumunda; sigortalının gaiplik ya da ölüm tarihinin nüfusa tescil edildiği tarihi takip eden ay başından itibaren aylık bağlanacaktır. Örnek:3 Gaipliğinin tespitiyle ilgili mahkeme kararı tarihinde kesinleşip, alınan karar doğrultusunda ölüm tarihi olarak nüfus kaydına tescil edilen sigortalının hak sahiplerinin tarihinde ölüm aylığı talebinde bulunduğunu, sigortalının ölüm aylığı için gereken diğer şartları taşıdığını varsayalım tarih, sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 5510 sayılı Kanunun 4 üncü Maddesinin Birinci Fıkrasının (a) ve (b) Bendi Kapsamında Sigortalı Olanlar ile Hak Sahiplerinin Tahsis İşlemlerine İlişkin Tebliğ. 246

13 Bu durumda, gaipliğine karar verilen sigortalının hak sahipleri beş yıllık zamanaşımı süresini geçirmediklerinden tarihinden itibaren ölüm aylığına hak kazanacaklarından, tarihi itibariyle hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanacaktır. Kurum sigortalısı iken veya sigortalılıkları sona eren sigortalıların hak sahiplerinin, sigortalının gaipliğine veya öldüğüne dair kesinleşmiş mahkeme kararını, karar tarihinden itibaren beş yıllık süre geçtikten sonra (mahkeme kararının kesinleşme tarihinden itibaren beş yıllık süre içerisinde talepte bulunmamaları halinde) Kuruma ibraz ederek, aylık talebinde bulunmaları durumunda ise; hak sahiplerine talep tarihini takip eden aybaşından itibaren aylık bağlanacaktır. Örnek:4 Gaipliğinin tespitiyle ilgili mahkeme kararı tarihinde kesinleşip, alınan karar doğrultusunda ölüm tarihi olarak nüfus kaydına tescil edilen sigortalının hak sahiplerinin tarihinde ölüm aylığı talebinde bulunduğunu, sigortalının ölüm aylığı için gereken diğer şartları taşıdığını varsayalım. Bu durumda, gaipliğine karar verilen sigortalının hak sahipleri beş yıllık zamanaşımı süresini geçirdiklerinden, talep tarihleri olan tarihinden itibaren ölüm aylığına hak kazanacaklarından, tarihi itibariyle hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanacaktır. Bu bağlamda, tarihinden geriye doğru beş yıl gidilerek, tarihleri arasındaki zamanaşımına uğramamış aylık tutarları hak sahiplerine topluca ödenecektir. 4. SONUÇ Ölüm karinesi gereğince ölü sayılan veya mahkeme kararı ile gaipliğine karar verilen sigortalının hak sahiplerine, ölü sayılma ya da gaiplik kararına esas olayın niteliği dikkate alınıp, Kurumca ölüm aylığı, ölüm geliri ya da her ikisi birden bağlanabilir. Hak sahiplerine, iş kazası veya meslek hastalığından dolayı bağlanması gereken ya da bağlanmış olan gelirler dikkate alınarak ölüm sigortasından aylık bağlanmasıyla ilgili hükümler doğrultusunda gerekli işlemler yapılarak aylık bağlanır. Ölüm karinesi gereğince ölü sayılan veya mahkeme kararıyla gaipliğine karar verilen sigortalının hak sahiplerine aylık bağlanabilmesi için, 247

14 MALİ ölü sayılma veya gaiplik kararının nüfus kayıtlarına işletilmesi ve Kuruma yazılı talepte bulunulması gerekmektedir sayılı Kanuna göre iş kazası, meslek hastalığı ve ölüm hallerinde sigortalı veya hak sahiplerine bağlanması gereken gelir ve aylıklar, hak kazanılan tarihten itibaren ödenir. Sigortalı veya hak sahiplerinin gelir ve aylıkları talep tarihinden geriye doğru istemesi halinde, talep tarihinden geriye doğru beş yıllık kısmı ödenir, beş yılı aşan kısım ise zamanaşımına uğrar. Gaiplik durumunda zamanaşımı süresi, gaipliğe ilişkin kararın kesinleştiği tarihte başlamakta olup, hak sahiplerinin bu hususu göz önünde bulundurmaları kendileri açısından yararlı olacaktır. KAYNAKÇA Dalamanlı, Lütfü(1984). Kanunlarda Süreler ve Mahkemelerin Görevleri., Ankara: [yayl.y] İnan, Ali Naim(1984). Borçlar Hukuku Genel Hükümleri. Ankara : [yayl.y] Karayusufpaşaoğlu, Necip(1985). Borçlar Hukuku Dersleri., İstanbul: [yayl.y] Reisoğlu, Safa(2000). Borçlar Hukuku. Ankara: [yayl.y.] T.C. Yasalar ( ) sayılı Türk Medeni Kanunu. Ankara : Resmi Gazete (24607 sayılı) T.C. Yasalar ( ) sayılı Nüfus Hizmetleri Kanunu. Ankara : Resmi Gazete (26153 sayılı) Tekinay, Selahattin Sulhi(1979). Borçlar Hukuku. İstanbul : [yayl.y.] 248