TURKIVE'DE ORGANIK TARIM

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI o TURKIVE'DE ORGANIK TARIM.... VE IYI TARIM UYGULAMAlARI.. -Uretim ve Pazariome Escslan- Yrd. Doç. Dr. Nur ERSUN Yrd. Doç. Dr. Kahraman ARSLAN YAYlN NO: İstanbul, 2011

3 Copyright İTO (İstanbul Ticaret Odası) Tüm haklar saklıdır. Bu yayının hiçbir bölümü, yazann ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragraflan, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmele suretiyle kullanılabilir. ISBN (Basılı) ISBN (Elektronik) İTO ÇAÖRI MERKEZi Tel: (212) 444 O 486 İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) Faks : (212) E-posta: ito.yayin@ito.org.tr İnternet: Odamız yaymlanna tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASK!, CİLT Express Basımevi: Deposite İş Merkezi, A6, Blok, Kat: 3, No: 309 İkitelli OSB 1 İstanbul Tel: (0212)

4 TURKIVE'DE ORGANIK TARIM ".. ~YI VE TARIM UYGUlAMAlARI.. ~Uretim ve Pazarlama Esaslan~

5 Yrd. Doç. Dr. Nur ERSUN Dr. Nur Ersun Üsküdar Amerikan Kız Lisesi'nden mezun olduktan soma Boğaziçi Üniversitesi İktisadi ve Ticari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü'nde okudu. Daha sonra Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Pazarlama Bölümü yüksek lisans programını tamamladı. Çeşitli yurtiçi ve yurtdışı şirket ve kuruluşlarda görev alıp yöneticilik yaptı. Pazarlama Müdürlüğü ve İhracat Geliştirme Direktörlüğü pozisyonlarını yürüttü. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Üretim Yönetimi ve Pazarlama Bölümü'nün doktora programını tamamlayarak doktor ünvanına hak kazandı yılında öğretim görevlisi olarak başladığı İstanbul Ticaret Üniversitesi'ndeki görevine Ticari Bilimler Fakültesi, Uluslararası Ticaret Bölümü'nde öğretim üyesi olarak devam etmektedir. Yazarın ulusal ve uluslararası dergilerde yayınlanmış makaleleri ile ulusal ve uluslararası konferanslarda sunulmuş bildirileri bulunmaktadır. Dr. Nur Ersun çok iyi İngilizce ve ispanyolca bilmektedir. Evli olup bir çocuğu vardır. Yrd. Doç. Dr. Kahnımcm ARSLAN U zun süre yabancı sermayeli bir mühendislik müşavirlik şirketinde çalıştı. Bu görevi sırasında hemen her sektörde çok sayıda fizibilite etüdü, yatırım konusu araştırması, sektörel master planlar, pazar araştırmaları ve bölgesel kalkınma planlannın hazırlanmasında proje yöneticiliği yaptı. Gazi ve Haliç üniversitelerinde öğretim üyesi olarak çalıştı. İstanbul İl Genel Meclisi 1. Başkan vekilliği ve Şişli Belediye Meclis üyeliği görevlerinde bulundu. İstanbul Ticaret Odası İhracata İlk Adım Projesi'nde danışmanlık, İstanbul 201 O Avrupa Kültür Başkenti Ajansı Danışma Kurulu üyeliği yaptı. Halen İstanbul Ticaret Üniversitesi'nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.

6 içindekiler Tablolar Listesi Şekiller Listesi Sunuş Giriş Birinci Bölüm OrganikTan m Sistemi ve Özellikleri Organik Tanının Tanımı ve Amacı Organik Tarım ve Organik Ürün Tanımları Organik Tarım Kavramı Organik Ürün Tanımı Organik Tarımın Amacı Organik Tarımın Geleneksel Tarımdan Farkı Organik Tanının Özellikleri Organik Tanının İlkeleri Organik Tarım Ürünlerinin Üretiminde izlenen Yollar Dünyada ve Türkiye'de Organik Tarımın Gelişimi Dünyada Organik Tarımın Gelişimi Organik Tarımın Gelişiminde Uluslararası Kuruluşların Rolü Uluslararası Organik Tarım Federasyonu (IFOAM) Birleşmiş Milletler Gıda Tarım Örgütü (FAO) Uluslararası Ticaret Merkezi (ITC) Türkiye'de Organik Tarımın Gelişimi Organik Tarımda Dönüm Noktaları Organik Tarıma İlişkin Veriler Organik Tarımın Yasal Çerçevesi Organik Tarıma Yönelik Destekler Organik Tarım Strateji Belgesi... 55

7 İkinci Bölüm iyi Tarım Uygulamcılan İyi Tarım Uygulamalannın Tanımı ve Kapsamı İyi Tarım Uygulamalannın Tanımı İyi Tarım Uygulamalannın Organik Tarımdan Farkı İyi Tarım Uygulamalannın Amacı İyi Tarım Uygulamalarının Faydaları İyi Tarım Uygulamalannın Temel İlkeleri L İyi Tarım Uygulamalan Süreci izlenebilirlik ve Kayıt Tutma Üretim Yapılan Alanın Hazırlanması Toprak ve Yetiştirme Yöntemi Çeşit veya Anaç Seçimi Gübreleme Sulama Bitki Koruma Hasat ve Ambalaj Ürün Orijin Belgesi Sertifikasyon Sistemi EUREPGAP Belgesi GLOBALGAP Sertifikası GLOBALGAP Sertifikasının Kapsamı GLOBALGAP Sertifikasının Faydaları GLOBALGAP Sertifikası Seçenekleri GLOBALGAP Sertifikası KonusundaY etkilendirilen Kuruluşlar... 85

8 3. Dünyada ve Türkiye'de İyi Tarım Uygulamaları Dünyada İyi Tarım Uygulamalarının Gelişimi Dünyadaki Gelişmelerin Türkiye'ye Yansımalan İyi Tarım Uygulamalarındaki Gelişmeler İyi Tarım Uygulamalanna İlişkin Yasal Düzenlemeler Türkiye Tarımı Açısından İyi Tarım Uygulamalannın Önemi İyi Tarım Uygulamalanna Yönelik Destekler Uçüncü Bölüm Türkiye 1 de OrganikTarım Ürünleri Paz on Organik Tarım Ürünleri Pazarının Yapısal Özellikleri... 1 O Organik Tarım Ürünleri Pazarının Gelişimi Organik Tarım Ürünleri Pazarının Gelişimini Etkileyen Unsurlar Tüketici Eğilimlerindeki Değişimler Sağlık ile İlgili Endişelerin Artması Çevre Duyarlılığının Gelişmesi Azalan Gıda Güvenliği Organik Tarım Ürünleri Pazarında Tüketici Davranışları... ıo Tüketici Profilleri ı.ı. A Grubundaki Tüketiciler B Grubundaki Tüketiciler C 1 Grubundaki Tüketiciler... ı 1 O 2.2. TüketicilerinOrganik Tarımsal Ürün Satın Alma Kararını Etkileyen Unsurlar... ll O Demografik Özellikleri... lll Bilgi Düzeyleri... 1 ı Gelir ve Kültür Düzeyleri... ı 13

9 Algılama Farklılıklan Tutum ve Davranışlar TüketicilerinOrganik Tarımsal Ürün Satın Alma Davranışlan Satın Alma Nedenleri Satın Alma Sıklığı ve Hangi Ürünleri Aldıklan Satın Aldıklan Yerler En Çok Satın Alınan Ürünler Etiket Duyarlılıkları Ürün Fiyatlannın Etkisi Ürün Özelliklerinin Etkisi AlternatifÜrünlerin Varlığı Organik Tarım Ürünleri Pazarım Geliştirme Olanakları Organik Ürün Talebinin Artırılması İç Pazann Gelişimini Engelleyen Unsurların Giderilmesi Ürün Arzında Yaşanan Sorunların Giderilmesi Fiyatlandırınadan Kaynaklanan Sorunlarm Giderilmesi Dağıtırnda Ortaya Çıkan Sorunların Giderilmesi Tutundurma Konusunda Ortaya Çıkan Sorunların Giderilmesi Organik Tarım Ürünleri Pazarında SWOT Analizi Güçlü Yönler ZayıfYönler...: Fırsatlar Tehditler Organik Tarım Ürünleri Pazarının Geliştirilmesine İlişkin Öneriler

10 Dördüncü Bölüm OrganikTan m Ürünlerinin Pcmırlanması ve Pcm:ırlama Stratejileri... ı Sürdürülebilir Tarım ve Sürdürülebilir Pazarlama Anlayışı Sürdürülebilir Tarım Anlayışı ve Önemi Sürdürülebilir Pazarlama Anlayışı ve Önemi Organik Tarım Ürünleri Üretim Stratejileri... ı Organik Tarımsal Ürün Üretimi Üretim Özellikleri Üretilen Ürün Çeşitleri... 16ı Üretim Miktarları işlenmiş Ürün Çeşitleri ve Miktarı Sertifikasyon, Ambalaj ve Etiketierne İlkeleri Kontrol ve Sertifikasyon Esasları... ı Ambalaj İlkeleri ve Ambalajlama Esaslan Organik Tarımsal Ürünlerin Etiketleurnesi... ı Organik Ürün Etiketlerinde Bulunması Gereken Bilgiler... ı Organik Tarım Ürünlerinde Kullamlacak Lo go Özellikleri... ı Organik Tarım Ürünlerinin Taşınması ve Depolanması I. Organik Tarım Ürünlerinin Taşınması ile İlgili Kurallar Organik Ürünlerin Depolanması ile İlgili Kurallar Depolama ve Taşıma Araçlannda Bulunması Gereken Özellikler Organik Tarım Ürünlerinin Markalanması Üretimde Karşılaşılan Sorunlar Üreticilerden Kaynaklanan Sorunlar Kontrol ve Sertifikasyon Sorunları

11 Çeşit Azlığından Kaynaklanan Sorunlar Ürün Güvenliğine İlişkin Sorunlar Organik Tarım Ürünleri Fiyatıandırma Stratejileri Organik Tarım Ürünlerinde Fiyatlandırmanın Önemi Organik Tarım Ürünleri Fiyatlarını Etkileyen Unsurlar Üretim Maliyetleri Pazar Koşullannın Etkisi Organik Tarım Ürünleri Fiyatıandırma Yöntemleri Maliyete Dayalı Fiyatlandırma Talebe Dayalı Fiyatıandırma Rekabete Dayalı Fiyatiandırma O 3.4. Fiyatlandırmada Ortaya Çıkan Sorunlar Fiyat Düşüşünü Engellemek İçin Arzm Kısılması Aracıların Kar Marjlannı Yüksek Tutması Diğer Sorunlar Organik Tarım Ürünleri Satış Fiyatları Organik Tarım Ürünleri Dağıtım Stratejileri Organik Tarım Ürünlerinde Dağıtırnın Önemi Organik Tarım Ürünlerinde Dağıtım KanaHan Dağıtım Kanalmda Yer Alan Kuruluşlar Çiftçi Birlikleri (Kooperatifler) Toptancı ve Komisyoncular Zincir Mağazalar (Süpermarket ve Hipermarketler) Semt Pazarlan ve Açık Hava Dükkanıarı Organik Ürün Satış Mağazalan Organik Ürünlerin Doğrudan Satışı

12 Çiftlikler Tarafından Yapılan Satışlar Internet Kanalı ile Yapılan Satışlar Hizmet İşletmelerine Yapılan Satışlar Organik Tarım Ürünlerinin Dağıtımmda Ortaya Çıkan Sorunlar Taşıma ve Depolama Esnasında Yaşanan Sorunlar Aracı Kuruluşlardan Kaynaklanan Sorunlar Seçilmiş Hipermarketlerde Organik Ürün Satışları Carrefoursa Tansaş Kipa Migros Organik Tarım Ürünleri Tutundurma Stratejileri Tutundurma Çabalarının Amacı ve Önemi Tutundurma Araçları ve Özellikleri Reklam Kişisel Satış Satış Geliştirme Halkla İlişkiler Tutundurma Faaliyetlerinde Ortaya Çıkan Sorunlar Reklam Konusunda Yaşanan Sorunlar Kişisel Satış Konusunda Yaşanan Sorunlar Satış Geliştirme KonusundaY aşanan Sorunlar Halkla İlişkiler Konusunda Yaşanan Sorunlar

13 Beşinci Bölüm Türkiye'nin Organik Tarımsal Ürün ihromtı ve Önem Arzeden Dı~ Pazarlar Organik Tarımsal Ürün İhracatı İhracat Miktarlan İhracatın Ülkelere Göre Dağılımı ihraç Edilen Ürünler İhracatta Karşılaşılan Sorunlar Kimyasal Kahntılar Standartıara Aykırılık Kalite Problemleri Fiyat Anlaşmazlıkları İhracatı Artırma Olanakları İhracat Potansiyeli İhracat Stratejileri Türkiye İçin Önem Arzeden HedefPazarlar Almanya Pazarın Büyüklüğü Tüketici Tercihleri Dağıtım Kanallan İngiltere Pazarın Büyüklüğü Tüketici Tercihleri Dağıtım Kanallan Fransa Pazarın Büyüklüğü Tüketici Tercihleri Dağıtım Kanalları Sonuç ve Öneriler Yararlanılan Kaynaklar

14 TABlOLAR listesi Tablo 1.1. Dünyada Organik Tarım Alanları ve Üretici Sayılan Tablo 1.2. Global Düzeyde Organik Ürünlerin Ürün Gruplarına Göre Pazar Payları Tablo 1.3. Türkiye'de Organik Tarımın Genel Görünümü Tablo 1.4. Üreticilerin ve Üretim Alanlarının Bölgelere Göre Dağılımı Tablo 2.1. Ülkelere Göre GLOBALGAP Sertifikalı Üretici Sayısı Tablo 2.2. İyi Tarım Uygulamalannda Yetkilendirilen Kuruluşlar Tablo 3.1. Organik Tarımsal Ürünlerin Tercih Edilme Nedenleri Tablo 3.2. Tüketicilerin Taze Meyve ve Sebze Özelliklerine İlişkin Tercihleri Tablo 3.3. Tüketicil erin Sebze ve Meyvelerde Kimyasal Kalıntılar Nedeniyle Sağlık Sorunu ile Karşılaşma Olasılığına İlişkin Düşünceleri Tablo 3.4. Tüketicilerin Sebze ve Meyvelerdeki Kimyasal Kalıntıları Gidermek İçin Aldıkları Önlemler Tablo 3.5. Tüketicilerin Sebze ve MeyvelerdeKalıntı Kontrolünü Yapacak Kuruluş Tercihleri Tablo 3.6. Organik Tarımsal Ürün Talebinin Yetersiz Olmasının Nedenleri Tablo 3.7. Organik Tarımsal Ürünlerin İç Pazar Tüketimindeki Değişimi Tablo 4.1. Türkiye'de Üretimi Yapılan Organik Tarımsal Ürünler Tablo 4.2. Türkiye Organik Tarımsal Üretim Verileri Tablo 4.3. Türkiye Organik Tarımsal Ürünler Üretim Miktarları Tablo 4.4. işlenmiş Organik Ürün Üretiminin Gruplara Göre Dağılımı Tablo 4.5. Türkiye'de Faaliyet Gösteren Kontrol ve Sertifikasyon Kuruluşlan

15 Tablo 4.6. Kontrol ve Sertif1kasyon Ücretleri Tablo 4.7. Konvansiyonel ve Organik Tarım Ürünleri Fiyatları Tablo 4.8. Konvansiyonel ve Organik Sebze-Meyve Satış Fiyatları Tablo 5.1. Türkiye'nin Organik Ürün İhracatı Tablo 5.2. ihraç Edilen Ürün Çeşitleri Tablo 5.3. Almanya'da Organik Ürün Satışlarının Dağılımı ŞEKillER listesi Şekil 1.1. Organik Tarım Ürünleri Yetiştiriciliğinde izlenen Yollar Şekil 1.2. Organik Tarımsal Ürün Elde Etme Süreçleri Şekil 1.3. Türkiye'de Organik Tarım Sisteminde Yer Alan Kuruluşlar Şekil2.1. Yıllar itibariyle GLOBALGAP Kapsamlan Şekil2.2. Entegre Çiftlik Güvencesi Altındaki Kapsamlar Şekil4.1. Organik Tarım Ürünlerinde Kullanılan Logo Ömekleri Şekil 4.2. Organik Tarımsal Ürünlerin Dağıtım Kanallan

16 SUNU Ş Yirminci yüzyılda nüfus artış hızının ivme kazanması nüfusun artan gıda talebini karşılayabilmek ıçın topraklann aşırı derecede işlenmesine; ınakineleşmeye gidilmesine, kimyasal ilaç ve gübreler ile kimyasal katkı maddelerinin kullanılmasına sebebiyet vermiştir. Bu uygulamalar mevcut sorunlara bir çözüm getinnemiş, aksine doğal dengenin ve insan sağlığının bozulmasına yol açmıştır. Tarımsal alandaki gelişmelerin ülkelerin gelişmişlik düzeyiyle aynı yönde ileriediği günümüzde konvansiyonel tarım uygulamalarının doğurduğu olumsuz sonuçlar bilim çevreleri ve sivil toplum örgütlerini tarım politikalannda yeni arayışlara sevk etmiştir. Bu arayışların sonuçlarından bir tanesi, belki de en önemlisi "organik tanmdır". Sadece tarımsal bir üretim şeklini ifade etmeyen organik tarım, her yönden gittikçe artarak kirlenen dünyamızcia yepyeni bir yaşam tarzı ortaya çıkarmıştır. Gün geçtikçe tüm gelişmiş ülkelerde organik tarım pazarına ilgi artmış, tüketicilerin ilgisi bu yöne doğru çekilmiştir. Ayrıca tarımsal üretim modeli olan iyi tarım uygulamalan ile de tüketiciye güvenilir gıdanın sunulması hedeflenmiştir. Özellikle son yıllarda artan gübre ve tarımsal ilaç kullanımı insan ve çevre sağlığını bozmaktadır. Tanmda kimyasal kullanıının azaltılmasında iyi tarım uygulamalarına geçiş önemli bir adımdır. Ülkemiz hem ticari hem de zirai açıdan organik tarım için ideal bir ülke konumundadır. Güçlü bir gıda ihracatçısı ve üreticisi olan Türkiye'nin dünya organik tarım piyasasından aldığı pay oldukça düşüktür. Bu durum organik tarım ürünlerinin dış pazarda sahip olduğu avantajdan ülkemizin yeteri kadar faydalanamadığını göstermektedir. Esas sorun pazarlama ve üretim stratejilerinde izlenen yoldan kaynaklanmaktadır. Bu itibarla, organik tarımı tüm yönleri ile ele alan ve üretim ile pazarlama stratejileri doğrultusunda geliştirilmesi amacıyla hazırlanan "Türkiye' de Organik Tarım ve İyi Tarım Uygulamalan Üretim ve Pazarlama Esasları" adlı yayınımızın tüm üyelere, ilgili kişi ve kuruluşlara faydalı olmasını diler, çalışmayı Odamız adına gerçekleştiren Yrd. Doç. Dr. Nur Ersun ve Yrd. Doç. Dr. Kahraman Arslan'a teşekkürlerimi sunarım. Dr. Cengiz ERSUN Genel Sekreter

17

18 GiRiŞ Yirminci yüzyılın ikinci yarısında nüfus artışı ve beslenme problemlerinin yaşamnası, tanmda üretimi artırıcı tekniklerin uygulanmasını gerektirmiş ve gerçekleştirilen teknolojik gelişmelerle birim alandan daha fazla verim elde edilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla kullanılan çeşitli kimyasallar, tarım ilaçları ve suni gübreler, kısa sürede insan sağlığını ve çevre koşullarını olumsuz yönde etkilemiştir. Bu süreç içinde, tarımsal sistemlerin sürdürülebilirliği, ürün kalitesi ve doğanın kendi iç dinamikleri de gözardı edilmiştir. Bu şekilde 1970'lerde "Yeşil Devrim" olarak nitelendirilen yoğun tarım hareketi, tarımsal üretimde artış sağlamış; ancak dünyada yaşanan açlık problemine bir çözüm getirmediği gibi doğal kaynakların da tahrip olmasına sebep olmuştur. Yirminci yüzyılın özellikle son çeyreğinde kendini göstermeye başlayan çevre kirliliği, ekolojik dengenin ve her türlü canlının sağlığını tehdit eder hale gelmiş, ekolojik ortaının sürdürülebilirliği tehlikeye girmiştir. Bunun üzerine uzun dönemde doğal kaynaklann korunmasının yanı sıra, çevreye zarar vermeyen tarımsal teknolojilerin kullanıldığı; tarımda sürdürülebilirlik anlayışını benimseyen bir tarımsal yapının oluştumlması gerekliliği gündeme gelmiştir. Bu amaçla, konvansiyonel tarım uygulamalarının olumsuz etkilerini ortadan kaldırmaya yönelik alternatif sistemler aranmış ve sürdürülebilir çevre dostu ve doğaya duyarlı bir yöntem olan organik tarım uygulamaları bir çıkış noktası olarak kabul edilmiştir. Böylece organik tarım, yoğun tarımsal girdi kullanımının yarattığı çevre ve sağlık sorunlannın giderilmesinde önemli bir alternatif üretim şekli olarak ortaya çıkmış ve sağlık ve çevre konulannda bilinçli tüketicilerin sayısının artması ile organik ürünlere olan talep her geçen gün daha da artmıştır. Organik tarım ekolojik sisteme dost, insan ve hayvan sağlığına zarar vermeyen bir tarım şekli olması ve aynı zamanda daha kaliteli ve sağlıklı ürünlerin elde edilmesini sağlaması nedeniyle önemini gün geçtikçe artırmaktadır. Günümüzde birçok ülke ve firma organik tarım pazanna girmektedir. Organik tarım konusunda bilinçlenen tüketicilerin talepleri çeşitlenmekte ve bu doğrultuda pazara yeni ürünler sunulmaktadır.

19 Bu gelişmelerin bir sonucu olarak günümüzde gelinen noktada ticaret hacmi hızla büyüyen ve talebi giderek artan organik ürünler pazarı ortaya çıkmıştır. Özellikle gelişmiş Avrupa Birliği ülkeleri ve Kuzey Amerika'da yoğunlaşan organik ürün talebi, daha çok gelişmekte olan ülkeler tarafından karşılanmaya çalışılmaktadır. Türkiye, organik tarım açısından avantajlı konumdadır. Konvansiyonel uygulamalar dolayısıyla tahrip edilmemiş tarımsal arazi miktarı, sanayileşmiş ülkelere nazaran daha fazladır. Bu açıdan bakıldığında özellikle AB organik ürünler pazarında Türkiye'nin daha fazla yer alma imkanı bulunmaktadır. Ancak, ülkemizde organik tarım ve iyi tarım uygulamalarının üretim alanı bakımından toplam içindeki payı binde bir civarındadır. Türkiye tarımsal yapısı ve genetik zenginliğine ilaveten farklı agro-ekosistemlere sahip oluşu dikkate alındığında iç ve dış pazar talebi olan organik tarımsal ürünlerin üretimi ve pazarlanması açısından şanslı görünmektedir. Bu şansın değerlendi.rilebilmesi için gerçekleştirilecek faaliyetler içinde organik ürün üretiminin desteklenmesi, yatırım potansiyelinin artırılması, üretici ve işleyicilerin bilgilendirilmesi ve iç ile dış pazar olanaklannın geliştirilmesi gerekmektedir. Dünya genelinde olduğu gibi Türkiye'de de organik tarım ürünleri üretimi ve tüketimi her geçen gün artmaktadır. Ancak, organik tarım ürünlerinin üretimi konusunda büyük sorunlar yaşanmaktadır. Ülkemizde bugüne kadar organik ürünlerin üretimi konusu bir çok yönü ile tartışılmış ve çeşitli yayınlar yapılmıştır. Ancak, pazarlama boyutunun ihmal edildiği ve henüz geniş tüketici kitlelerine ulaşılamadığı görülmektedir. Bunun en önemli nedenlerinden biri, organik tarım ürünlerinin pazarlanmasında ürün, fiyat, dağıtım, markalaşına, ambalaj, taşıma ve tüketicilerin bilgilendirilmesi gibi temel pazarlama faaliyetlerine yeterince önem verilmemesidir. Bu amaçla yapılan çalışmaların sayıca az ve önemli bir kısmının birbirini tekrar eder nitelikte olması, organik ürünlerin pazarlanmasında önemli bir engeldir. Kimi çalışınada ise organik ürünlerin pazarlaması sadece dağıtım faaliyetinden ibaretmiş gibi gösterilmekte ve konunun birçok yönü eksik bırakılınaktadır. Organik ürünlerle ilgili literatür taramasında organik tarıma ilişkin konularm genellikle ziraat fakülteleri tarafından ele alındığı

20 görülmektedir. Bu durumun temel nedeni ise, bazı akademisyenlerin organik üretimi sadece bir tarımsal üretim metodu olarak görmesi ve bu yüzden konu ile ilgili çalışmaların ziraat fakülteleri bünyesinde yapılmasını sağlamalandır. Organik tarım ürünlerinin üretim ve pazarlama faaliyetlerini birbirinden ayn ve bağımsız olarak düşünmek mümkün değildir. Fakat üretim faaliyetlerini pazarlama yönlendirme li dir. Yani pazardan elde edilen bilgiler doğrultusunda üretim yapılmalıdır. Pazann büyümesinde en önemli etken ise tüketici talepleridir. Tüketicilerin eğitim ve gelir seviyesinin yükselmesine paralel olarak bilinç düzeyi yükselecek ve böylece organik ürün talebi de artacaktır. Bu gelişmeye uygun olarak organik ürünlerin üretimi, çeşidi, fiyatı ve tüketiciye ulaştırılması gibi konularda pazarlama stratejilerinin geliştirilmesine ihtiyaç vardır. Organik tanının esasını oluşturan çevreye ve insan sağlığına uygun hareket etme anlayışı, sadece üretim aşamasında değil, ürünün pazarlanmasının her aşamasında (toplama, depolama, ambalajlama, taşıma vb.) geçerli ve gereklidir. Bu çalışma ile; organik tarım ürünlerinin pazar yapısı analiz edilerek gelişme potansiyeli değerlendirilmekte ve ağırlıklı olarak organik ürünlerin pazarlanması ele alınmaktadır. Bu amaca uygun olarak çalışmanın ilk bölümünde organik tarım ürünlerinin tanımı, avantajları, organik tarım yapma ilkeleri ve koşulları, Dünya'da ve Türkiye'de organik tarımın gelişimi incelenerek sistemin genel yapısı ana hatlan ile ortaya konulrnaktadır. İkinci bölümde iyi tarım uygulamaları ele alınmaktadır. Bu bölümde iyi tarım uygulamalannın tanımı ve önemi, iyi tarım uygulamalarının temel ilkeleri, Dünya ve Türkiye'de iyi tarım uygulamalarının gelişimi ve sertifıkasyon sistemi incelenmektedir. "Türkiye'de Organik Tarım Ürünleri Pazarı" başlıklı üçüncü bölümde, Türkiye organik tarım ürünleri pazarının yapısal özellikleri analiz edilmekte ve gelişme potansiyeli değerlendirilmektedir. Bu amaçla tüketici özellikleri ve tüketicilerin organik tarımsal ürün satın alma kararını etkileyen unsurlar ve satın alma davranışlan incelenerek organik tarım ürünleri pazarının geliştirilmesi imkanlan SWOT analizi ile açıklanmaya çalışılmaktadır.

21 Dördüncü bölümde organik tarım ürünlerinin pazarlanması ve pazarlama stratejileri ele alınmaktadır. Bu amaçla organik tarım ürünleri üretim, kontrol ve sertifikasyon, ambalaj, etiketleme, taşıma ve depolamaya ilişkin pazarlama kurallan açıklanmaktadır. Daha sonra organik tarım ürünleri fiyatlandırma, dağıtım ve tutundurma stratejileri değerlendirilmektedir. Beşinci bölümde Türkiye'nin organik tarımsal urun ihracatı incelenmektedir. Türkiye'nin organik tarım ürünleri ihracatı içinde önemli bir yer tutan ve bu nedenle Türkiye için büyük önem arzeden Almanya, İngiltere ve Fransa gibi hedef pazarlar ele alınmaktadır. Sonuç ve öneriler başlıklı bölümde ise Türkiye'de organik tarım ve iyi tarım uygulamaları konusunda vanlan noktadaki sorunlar ve olanaklar değerlendirilmek suretiyle bir yandan iç pazarın geliştirilmesi, diğer yandan da ihracat potansiyelimizin değerlendirilebilmesi ile ilgili somut ve uygulanabilir öneriler sunulmaktadır.

22 BIRINCI BOLUM ~ ~ " ORGANIK TARIM SISTEMI VE ee G OZELLIKlERI ııı

23

24 1. Organik T cm mm Tonımı ve Amacı nsanlığın varoluşundan bu yana bilinmekte olan tarım, yüzyıllar boyunca lo insanoğlu ile birlikte değişime uğramıştır. Tarımın insan hayatmdaki önemini arttıran, değişimini ve gelişimini zorunlu kılan en önemli sebeplerden biri dünya nüfusundaki hızlı artış olmuştur. Tarımdaki bu değişim, teknolojinin ve sanayinin gelişimi ile hız kazanmıştır. Özellikle İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra görülen hızlı nüfus artışıyla beraber ortaya çıkan açlık sorunu, "üretim artışını" sağlama yönünde tanmda hızlı bir değişime yol açmıştır. Savaş sonrası dönemde insanlığın ana hedefi ucuz gıda maddesi üretmek ve bulduğu gıda maddeleri ile sadece kannlarını doyurmak olmuştur (Aksoy, 1999; 3). Bu amaçla, başta Batı Avrupa ülkeleri olmak üzere, birçok ülkede üretim artışını sağlamanın yolları araştırılınaya başlanmış ve insanlar artan nüfusun ihtiyaç duyduğu gıdalan karşılamak üzere birim alandan daha fazla ürün elde etme yoluna gitmişlerdir. Bu amaçla çok çeşitli sanayi ürünü tarımda kullanılmaya başlanmış ve böylelikle tarımsal üretim belirli bir noktaya kadar arttırılmıştır. Fakat bu amaçla kullamlan kimyasal maddelerin aşırı ve bilinçsiz kullanımı sonucunda ekolojik denge bozulmaya başlamış ve gıdaların aramalan değişmiş, kullanılan kimyasal maddeler başta insan olmak üzere toprak, su ve diğer canlılar üzerinde olumsuz etkilere neden olmuştur. Konvansiyonel (geleneksel) veya modem tarım olarak adlandırılan bu yöntemin olumsuz etkilerinden dolayı alternatifbir tarım şekli aranmaya başlanmıştır (TKB, 2001). Konvansiyonel veya geleneksel tarım yöntemlerinin çevre ve canlılar üzerindeki olumsuz etkilerinin ortaya çıkması ile birlikte, gelişmiş ülkeler başta olmak üzere bir çok ülkede bilinçlenerek örgütlenen üretici ve tüketiciler, doğayı tahrip etmeyen yöntemlerle insanlarda olumsuz etki yapmayan tarımsal ürünleri üretmeyi ve tüketmeyi tercih etmeye başlamıştır. Bu amaçla yeni bir üretim tarzı olan organik tarım, konvansiyonel tarıma alternatif olarak ortaya konmuş, Avrupa Birliği ve FAO tarafından alternatif üretim yöntemi olarak kabul edilmiş ve programianna alınmıştır (Soydan, 2004: 42). Bu ihtiyacı karşılayacak ve ekolojik sistemde hatalı uygulamalar sonucu kaybolan dengeyi yeniden kurmaya yönelik üretim yöntemi ise "Organik Tarım" olarak adlandınlmıştır.

25 24 İSTANBUL TİCARET ODASI Biyolojik, ekolojik, bio gibi ülkelere göre farklı kelimelerle tanımlanan "Organik Tarım", tarımsal üretimde artan kimyasal gübre ve ilaç kullanımının doğa ve insan sağlığı üzerinde yarattığı olumsuz etkilerin ve ticari problemierin aşılmasında bir alternatif yöntem olarak doğmuştur. İngilizce konuşulan ülkelerde, üretimlerinde ekolojik prensipler uygulanan tarımsal metotlar için "Organik Tarım" terimi, başka bir çok ülkede ise Ekolojik Tarımın kendi karşılıklan kullanılmaktadır. Örneğin Almanca ve Kuzey Avrupa dillerinde "Ekolojik Tarım"; Fransızca, İtalyanca ve ispanyolca'da "Biyolojik Tarım", Türkiye'de ise "Ekolojik veya Organik Tarım" eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. 2092/91 sayılı Avrupa Birliği Regülasyonu hazırlanırken Avrupa Komisyonu tüm bu eğilimleri dikkate alarak her üç (Organik, Ekolojik, Biyolojik) terimin de korunacağını, hatta Avrupa Birliği resmi dillerinde Bio veya Eko kelimelerinin de kullamlabileceğini belirtmiştir Organik Tarım ve Organik Ürün T ı:mımlım Organik tarım kısaca toprağın verimliliğini, bitki ve hayvan sağlığını koruyan ve geliştiren biyolojik proseslere dayanan, ekolojik olarak sürdürülebilir tarım sistemini ifade etmektedir. Doğal dengeyi bozmadan sağlıklı ürünler üretmek için, bitkisel ve hayvansal üretimin uygun ekolojilerde, kültürel tedbirleri öncelikli olarak benimseyerde ve bitki koruma ve zararlı mücadelesinde doğal yöntemleri tercih etmek yoluyla; bir sertifikasyon süreci ile kontrol edilen üretime "Organik Üretim" ve bu yolla elde edilen ürünlere de "Organik Ürün" denilmektedir. Uluslararası Gıda Kodeksi tanırnma göre, organik tarım; "topraktaki biyolojik hareketi, biyolojik dönüşümü ve biyolojik çeşitliliği de içeren, tarımsal eko sistem sağlığını artıran ve zenginleştiren bir üretim ve işletim sistemidir". Ancak geçen zaman, bu sistemin alternatif bir yöntem olmaktan çok bir "yaşam felsefesi" olduğunu ortaya koymuştur.

26 Organik T cm m Kcıvmmı TÜRKİYE'DE ORGANİK TARIM VE İYİ TARIM UYGULAMALARI 25 Organik tarım; yasal statüsü, çevreyle ilişkisi, yasaklanan uygulamalar, gıda üretimi ve sağlık konularındaki ilkeleri gözönüne alınarak farklı kaynaldarda çeşitli ifadelerle tanımlanmıştır. Buna göre organik tarım; (ekolojik tarım veya biyolojik tarım); tarımsal ilaç, suni gübre, hormon, antibiyotik ve zararlı gıda katkı maddeleri gibi uygulamalan yasaklayan, üretimden tüketime her aşaması kontrollü, doğal kaynakları en iyi şekilde kullanarak sağlıklı tarımsal ürünler üretilmesini sağlayan bir tarım sistemidir (Kayalar, 2004;4). Organik tarım; ekolojik dengenin korunması, her türlü bitkisel, hayvansal ve su ürünleri üretiminde kullamlacak girdilerin organik tarım metoduna uygun olarak üretilmesi veya temini, orman ve doğal alanlardan organik tarım ilkelerine uygun olarak urun toplanması, bu ürünlerin işlenmesi, ambalajlanrnası, etiketlenmesi, depolanması, taşınması, pazarlanması, kontrolü, sertifıkalandırılması ve denetimini amaçlayan, çevreye ve insan sağlığına zarar vermeyen modem tarımsal üretim tekniklerini kullanmayı kabul eden, her aşaması kontrollü, kayıtlı ve sertifıkalı olan bir üretim şeklidir (İlbaş, 2009;25). Organik tarım, yalnızca sağlıklı gıda üretim yöntemi olmayıp, aynı zamanda sürdürülebilir tarım ve kalkınma, eko-turizm, biyolojik çeşitliliğin ve su kaynaklannın korunması, erozyonun önlenmesi ve çevre kirliliğine neden olan faktörlerin etkisinin giderilmesinde de etkili bir tarım yöntemi veya biyolojik kaynak yönetimi anlamına gelmektedir. Bu tanımlamalardan da anlaşılacağı üzere organik tarım, kimyasal girdi kullanmadan, üretimden tüketime kadar her aşaması kontrollü ve sertifikalı tarımsal üretim biçimidir ve kendine özgü standartları vardır. Bu sürecin tüm aşamalan ulusal ve uluslararası geçerliliğe sahip kurallara göre yapılmakta ve bu standartıara uygunluk bağımsız kuruluşlarca kontrol edilerek, sertifikalandırılmaktadır. Bu sayede, organik ürünlere yönelik tüketici güveni sağlanmaktadır (Demİryürek ve Bozoğlu, 2007;3 16). Ancak, hemen belirtilmesi gerekir ki organik tarım "doğal tarım" ya da "gübresiz ve ilaçsız tarım" demek değildir. Organik Tarım; sürdürülebilir bir

27 26 İSTANBUL TİCARET ODASI eko-sistem, güvenli gıda, sağlıklı beslenme, sosyal adalet ve daha iyi çevresel yaşam şartlan ile sonuçlanan bir süreçler dizisine dayalı, bütünsel bir sistem yaklaşımıdrr. Bu nedenle organik üretim sadece belirli girdileri kapsayan veya dışlayan bir üretim sistemi olmanın ötesinde bir anlam ifade etmektedir (Kırımhan, 2005;37) Organik Ürün Tammı Üretimden tüketime kadar tüm aşamalar da hiçbir katkı maddesi ya da kimyasal girdi kullanılmadan ve bitki koruma ve zararlı mücadelelerinde doğal yöntemler kullamlarak üretilen ve tüm bu safhalarda, bağımsız kontrol firmaları tarafından denetlenerek sertifikalandınlan gıda maddeleri, organik ürün olarak kabul edilmektedir. Organik ürün; tüketiciye ulaşmcaya kadar tüm süreçlerde, yani üretim, ambalajlama, taşıma, etiketleme, depolama ve pazarlama aşamalarında yedeilendirilmiş kuruluş tarafından kontrol edilmiş ve sertifikalandırılmış olmak zorundadır. Dolayısıyla, bir ürünün organik ürün sayılabilmesi için organik yöntemle üretilmiş olması, yetkilendirilmiş kuruluş tarafından sertifıkalandınlması, "organik ürün" olarak etiketlendirilmesi ve "organik urun logosunu" taşıyor olması gerekmektedir. ( org/factsheets/foodprocess.pd.f) Organik ürünler içeriklerine göre üçe ayrılmaktadır: %100 Organik Ürün: Eğer nihai ürünün içeriğindeki maddeler tamamen organik ise, bu ürün "% 100 organik ürün" olarak tanımlanabilir. Organik ürünün içeriğindeki maddeler organik olarak sertifikalandınlmış olmalıdır. Organik ürünün etiketi, sertifikasyon kuruluşunun adı ve organik ürünün içeriğindeki organik maddeleri içermelidir. Organik Ürün: Eğer nihai ürünün içeriğindeki maddeler en az %95 oranında organik ise, bu ürün "organik ürün" olarak tanımlanabilir. Kalan miktar ya organik olmayan maddeler ya da sentetik maddelerden oluşur. Organik Maddelerle Yapılmış Ürün: Eğer nihai ürünün içeriğindeki maddeler en az %70 oranında organik ise, bu ürün "organik maddelerle yapılmış ürün" olarak tanımlanabilir. Kalan kısımda, genetik değişime

28 TÜRKİYE'DE ORGANİK TARIM VE İYİ TARIMUYGULAMALARI 27 uğramamış veya kirli su atıklarında üretilmemiş konvansiyonel tarım ürünleri kullanılmalıdır. Ülkemizde organilc tarım terimi ekolojik tarım ve biyolojik tarım terimiyle eş anlam taşımaktadır ve bu yöntemle üretilen ürünler organilc ürün kabul edilmektedir. Ancak, doğal, natürel, katkısız, anlı ve bunun gibi ifadelerle piyasaya sürülen ürünler organilc ürün anlamına gelmez. Bu tip ürünlerin doğal, hormonsuz, natürel gibi özelliideri taşıması organilc ürün olarak nitelendirilmelerine yetmez. Organik ürün özelliği gösteren ancak tam anlamıyla organik olmayan ürünler "doğal ürün" ve "doğadan toplanan" ürünler adı altında iki ana grupta toplanmaktadır. Doğal ürün; üreticinin kimyasal girdi kullanrnadığına dair garanti verdiği sertifıkalandınlmamış, belirli bir standardı olmayan ürünlerdir. istenildiği takdirde sertifikasyon fırınalan tarafından doğal ürünler için de doğal ürün sertifikası verilebilmektedir. Doğadan toplanan yabani ürün ise, tamamen doğal koşullarda kendi kendine yetişen ve sürdürülebilidiği doğal ortama bağlı olan ürünlerdir. İç ve dış piyasalarda bir ürünün organik olarak satılabilmesi için "Organik Ürün Sertifıkasına" sahip olması gerekmektedir. Kontrol ve sertifıkasyon, organik tarım sisteminin önemli aşamalanndan biridir. Sertifıka sistemi, ürünlerin organik standartıara göre üretildiğini, işlendiğini ve pakedendiğini garanti etmektedir. Sertifıkalı ürün, ekimden hasada kadar geçen süre içinde, sertifıka vermeye yetkili bağımsız bir kuruluş tarafından, önceden tespit edilmiş standartıara göre kontrol altmda üretimi gerçekleştitilmiş ürünü ifade etmektedir. Sertifıkalandınna işlemi, eğitilmiş personel tarafından belirli aralıklarla yapılan kontrollerle gerek çiftçi ve gerekse daha somaki aşamalarda ürünü işleyen kişilerin belli standartlam uyması sonucunda yapılmaktadır. Bu tarzda yetiştirilmiş ve etiketlenmiş ürün, organik ürün olarak nitelendirilmektedir. Organik tarımsal ürün veya organik tarımsal madde üreten ve pazara sunanlar, ürün ambalajlarında logo kullanmak mecburiyetindedirler. Bu logoları üzerinde bulundunnayan ürünler organik ürün olarak iç ve dış pazara sunulamamakta, reklam ve tanıtımlan yapılamamakta ve bu kelimeler veya kısaltmalanyla patent için başvuruda bulunulması mümkün olmamaktadır (Bilgin ve Yıldız, 2005).

29 28 İSTANBUL TİCARET ODASI 1.2. Organik Tarımın Amacı Organik tarımda temel amaç, insanın kullandığı her türlü gıda ve besin maddeleriyle, barınma ve giyinme maddelerinin insan sağlığına zarar vermeyecek ya da en az zarar verecek şekilde ve devamlı olarak üretilmesidir (Gündüz ve Kaya, 2007:315). Bu bağlamda organik tarımın; genetik değişikliğe uğratılmamış tohum kullanmak, toprakta zararlı etki bırakabilecek kimyasal gübre kullanmamak, zararlılarla ve hastalıklada mücadelede doğaya zarar veren ve parçalanmayan kimyasallar kullanmamak, ürünün sertifıkasyon ve etiketlendirmesini yaptırmak şeklinde dört temel amacı vardır (Sürmeli, 2003;26). Böylece insan ve çevre sağlığı yanında doğal kaynakların korunması da sağlanmış olacaktır. Organik tarım, tüketici ve üretici perspektifinden bakıldığında yiyecek kalitesi, insan sağlığı, çevresel, hayvansal refah ve sosyo-ekonomik hedeflere sahip olan bir üretim sistemidir. Organik tarım sadece bir gıda üretim kaynağı olmayıp, aynı zamanda biyolojik çeşitliliğin korunmasının, erozyon, çölleşme ve iklim değişikliğine neden olan faktörlerin etkisinin giderilmesinin başlıca kaynağı olup, kimyasal kirlilik ve zehirli kalırrtının sonlandırılmasını da temel amaç edinmiştir (Gündüz ve Kaya, 2007: 315). Organik tarım sadece, üretim miktarını değil ürün kalitesini yükseltmeyi de amaçlamaktadır. Eski ve yeni teknoloji ile yöntemlerin bir arada kullanılması ve bilimsel araştırmaların katkısıyla dünyamızdaki eko-sistemin dengesi korunmaya çalışılmaktadır. Organik tarım tamamıyla eskiye dönüş olmayıp eko-sistemin çok iyi tanınmasını ve üretimle ilgili tüm tekniklerin bilinmesini gerektiren bir sistemdir. Uygun bir şekilde gerçekleştirilen organik tarım ve çiftlik metodu ile su kirliliği azaltılmakta, su ve toprağın arazide muhafaza edilmesine yardımcı olunmaktadır. Böylece, yanlış uygulamalar sonucu kaybolan doğal dengenin, sentetik ve kimyasal ilaç ve gübrelerin kullanımına engel olarak yeniden kurulması hedeflenmekte ve doğal kaynaklara zarar verilmeden; toprak, su ve havayı kirletmeden; çevre, bitki, hayvan ve insan sağlığı korunarak ürün elde etmek amaçlanmaktadır (Sayın, 2002;4-5). Bu nedenle organik tarım, sadece alternatif bir üretim tarzı olarak görülmemeli, aynı zamanda doğal kaynakları ve doğayı koruyan, çevre kirliliği

30 TÜRKİYE'DE ORGANİK TARIM VE İYİ TARIM UYGULAMALARI 29 yaratmayan, sağlıklı ürünler ortaya koyan, geleceğin ihtiyaçlarına yönelik görüşlere dayanan; dikkat, bilgi ve özveri gerektiren bir tarım şekli olarak değerlendirilmelidir (Altındışli ve İlter, 2002:24). Yukandaki açıklamalar doğrultusunda insan, çevre ve ekonomik olarak sürdürülebilir tarımsal üretimi gerçekleştirrneyi öngören organik tarımın genel amaçlan şu şekilde özetlenebilir (Köroğlu 2003;24). *Doğadaki dengeyi korumak, *Hastalık ve zararlılan kontrol altına alarak doğadaki canlıların sürekliliğini sağlamak, *Doğal kaynakların ve enerjının optimum kullanımı ile optimum verimliliğini sağlamak, *Gelecek nesilleri korumak, *İnsanları, çevreyi ve hayvanlan kimyasalların olumsuz etkilerinden korumak, *Toprak verimliliğini, organik koşullan göz önüne alarak doğal yollarla uzun dönem için sağlamak, *Toprak ve genetik kaynak erozyonunu önlemek, *Su miktar ve kalitesini korumak, *Yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanmak ve enerji tasarrufu yapmak, *Üretici ve tarımsal işletmelerde çalışan insanların sağlığını korumak, *Küçük çiftçilerin güvenliğini, arttırarak sağlamak, *Ekonomiyi desteklemek, * Sağlıklı ve besin kalitesi yüksek ürün elde etmek. üretim döngüsü veya gelir düzeylerini

31 30 İSTANBUL TİCARET ODASI Bunlara ilaveten organik tarım, her ne kadar sertifıkasyon ve geçiş süreci maliyetlerini beraberinde getirse de kimyasal girdi maliyetlerinden tasarruf sağlaması, dış girdiye ihtiyaç duyulmadığından yatırım maliyeti gerektirmemesi, kendi kendine yeten bir üretim sistemi oluşturabilmesi, ürün kalite ve miktarında artış sağlayabilmesi, ulusal ve uluslararası bazda talebi olan üretim biçimi olduğundan ihracat potansiyeli bulunması, kırsal ve ulusal kalkınmaya katkı gibi özellikleri de beraberinde getirdiğinden tüm dünya genelinde kabul gören ve uygulanan, talep edilen bir tarımsal üretim biçimi olarak uygulanmaya başlamıştır (Uzun, 2006:107) Organik Tarımın Geleneksel Tarımdan Farkı Klasik tarım veya geleneksel tarım organik tarım karşıtı olarak kullanılmaktadır. Geleneksel tarımda yetiştirme teknikleri uygulanırken çiftçinin gözönünde tutacağı esas nokta, birim alandan en yüksek verimi alabilmektir. Yüksek verim alınması için çevrenin kirletilmesi ve tahrip edilmesi, doğal dengenin bozulması ve biyolojik çeşitliliğin yok edilmesi gibi önemli unsurlar gözardı edilmektedir. Organik tarımda olduğu gibi herhangi bir tarımsal üretim için özel bir mevzuata, kanun, yönetmelik, sözleşme ve kurallara da ihtiyaç yoktur. Bu yüzden organik tarım gibi herhangi bir kayıt altına alınması gerekmemektedir. Şüphesiz, klasik tarımın da dikkat edilmesi gerekli kuralları ve usulleri olmakla beraber, organik tarıma benzememektedir. Geleneksel tarımda birim alandan alınan ürün miktarını, yani verimi artırmak için aşırı ölçülerde kullanılan tarımsal kimyasallar, yapay gübreler ve pestisitler su ve toprak kaynaklarının kirlenmesine ve tahrip edilmesine neden olmaktadır. Söz konusu kimyasallar, yağışlar ve sulama suyu ile içme suyu olarak kullanılmakta olan yüzey sularına ve yeraltı sularına bulaşmakta, hatta üretilen ürünlerin fizyolojisine ve organik yapısına bile nüfuz etmektedir. Organik tarım ise, her aşamada denetim ve belgelendirmeyi gerektiren, toprak verimliliğini ve bitki sağlığını esas alan, çevreyi koruyan, tarımsal kimyasalların kullanımını kısıtlayan, sınırlandıran, hatta izin vermeyen uygulamalardır. Organik tarımda geleneksel tarıma kıyasla en belirgin farklılıklar, zararlı yönetiminde mikrobiyal ilaçların kullanımı, yararlı çeşitlerin

32 TÜRKİYE'DE ORGANİK TARIM VE İYİ TARIM UYGULAMALARI 3 1 kullanımı, yeşil gübre, örtü bitkisi, azot sağlayan bitkilerin dönüşümlü ekimi, gelişmiş ve koruyucu toprak sürümü, çapalama, ekim ve belgelendirme sisteminde ortaya çıkmaktadır. Organik tarım ayrı ve değişik bir tarım olmaktan ziyade, bir tarımsal yetiştiricilik sistemi ve kendine has standartları olan bir üretim usulüdür. Bir ürünün organik olarak isimlendirilebilmesi için, onun üretildiği sürecin belgelendirilmesi ve ürünün üzerine bu safhaları gösteren bir etiketin konulması şarttır. Organik tarım; hiçbir şekilde ilkel tarım anlayışına geri dönüş değildir. Oldukça yeni, bilimsel ve teknik esaslan kullanan, doğal yaşam ortamlarının korunmasını ve insan sağlığını esas alan ve tarım kültürü yüksek çiftçilerin (üreticilerin) yaptığı bir uygulamadır. Diğer taraftan, sadece bitkisel üretim için geçerli olmayıp, su ürünleri üretimi ve arıcılık dahil her türlü hayvansal üretimin yanında, doğal toplama ortamlarından elde edilen ürünleri de kapsamaktadır. 2. Organik Tarımın Özellikleri Organik tarım, biyolojik sistemlerin yerini gittikçe artan bir şekilde teknik sistemlerin aldığı sanayileşmiş tarımdan farklılık göstermektedir. Sanayileşmiş ya da konvansiyonel tarımda, biyolojik özellikleri ile çeşitlendirilmiş ürün rotasyonunun yerini, gittikçe artan ölçüde pestisid ve suni gübre kullanımı gerektiren ve organik gübrenin yerine suni gübrenin kullanıldığı monokültür uygulamaları almaktadır (Güzel, 2001:12). Organik tarımsal üretimde ise üretim sürecinin tüm unsurları ve aşamaları bir bütün halinde ele alınmakta ve organik üretim yapan işletmenin kendi kendine yeterliliği sağlanmaktadır. Dışarıdan girdi temini minimuma indirilmek suretiyle kapalı sistem tarım gerçekleştirilmektedir. Böylece tarımsal üretim sonucu ortaya çıkan ve yakın çevreden temin edilen tüm hammadde ve diğer işletme girdilerinin çevreyi tehdit edici etkisi azaltılmakta veya bunlardan tamamıyla kaçınılmaktadır.

33 32 İSTANBUL TİCARET ODASI Organik tanm, doğaya yabancı, müdahale edici, kalıntı yaratarak canlıların yaşamını riske sokan sentetik kimyasalların pestisid olarak kullanılmasını yasaklamaktadır. Organik tarım yönteminde hastalık ve zararlılarla mücadele kapsamında doğal kaynaklı kükürt ve bakır gibi bazı maddeler kullanılabilmektedir. Ancak bunlar yüksek düzeyde toksin maddeler olduğu için kullanımı standartlarca sınırlandmlmıştır. Organik tanmda kullanılan gübreleme yöntemleri ve girdileri, toprağın beslenmesinin yanı sıra topraktaki organik madde seviyesini artırarak erozyonla mücadelede önemli bir rol üstlenmektedir. Organik maddelerden humus, mikroorganizmalar, solucan ve diğer toprak altı canlılar, erozyonla mücadelede en önemli yardımcı faktörlerdir. Bitki türlerinin seçiminde üretimin gerçekleştirileceği yerin ekolojik özellikleri dikkate alınmakta ve bu ekolojik şartlara uygun, hastalıklara yakalanma olasılığı en düşük çeşitler seçilmektedir. Konvansiyonel tarımdan farklı olarak organik tarımda bitki bakımı, bitki direncini artıncı maddeler ve kültürel tedbirlerle hastalık ve zararlılar kontrol altına alınmakta, yararlı fauna desteklenerek zararlılarla mücadele edilmesi amaçlanmaktadır (Güzel, 2001:14) Organik Tarımın ilkeleri Organik tarım ile normal tarımı ayıran özelliklerin başında organik tarımın sahip olduğu temel ilkeler gelmektedir. Bu ilkeler, doğa ile uyumlu üretim, kendi kendine yetebilen bir kapalı sistem biçiminde üretim yapmak ve ürün münavebesidir. Bu nedenlerden dolayı organik tarımda alternatif tarım teknikleri ve ilkelerin gerçekleştirilmesini sağlamak için üretimin belirli bir proje kapsamında yürütülmesi gerekmektedir. Ayrıca yürütülen organik tarım projesinin kontrolü ve sertifıkasyonu zorunludur. Organik tanm, belirli bir bütünlük içinde ele alınması gereken bir tarım sistemidir. Temel düşünce ve uygulanabilirlik açısından organik tarımın başlıca üç ilkesi bulunmaktadır. Bunlar, doğa ile uyumlu üretim, kendine yeterli tarım ve sürdürülebilirlik şeklinde sıralanabilir (Demirer, 2002;3).

34 TÜRKİYE'DE ORGANİK TARlM VE İYİ TARlM UYGULAMALARI 33 Doğa İle Uyumlu Üretim: Bitki tür ve çeşitlerinin seçiminde, üretim yapılacak yerin ekolojik koşulları ve bu koşullarda hastalıklara en az seviyede yakalanma olasılıklan dikkate alınmaktadır. Böylece, ekolojik dengeye uygun üretim planlaması, tür ve çeşit seçimi, yaban hayatın korunması, doğal habitata uyum sağlanınası mümkün olabilmektedir. Kapalı Sistem (Kendine Yeterli Tarım): Tarımsal üretimde, üretim ile ilişkili tüm faktörler ve olaylar bir bütün halinde dikkate ahnmakta ve organik üretim yapan tarım işletmesinin kendi kendine yeterliliği sağlanmaktadır. Bunun için toprak, bitki, hayvan ve insan arasındaki doğal döngünün doğal kökenli hammaddeler kullanılarak mümkün olduğunca işletmenin kendi içinden veya yakın çevresinden sağlanmasına gayret edilmesi gerekmektedir. SürdüriHebilirlik: Toprağın iyileştirilmesi ve içindeki organizmalann korunması, beslenmesi sağlanmakta ve toprağın doğal verimliliği arttırılmaktadır. Bunu sağlamak için ürün değişimi (ekim nöbeti) ve organik gübreleme yapılmakta, faydalı canlılar teşvik edilmekte ve uygun toprak işleme yöntemleri kullanılmaktadır. Bu ilkelerin yanısıra tarımsal üretimde, verim ve kalite arasında ters bir orantı olduğu dikkate alınarak bu ikisi arasında denge kurulması gerekmektedir. Organik tanmda bu denge oluşturulurken, verimdeki artış ile birlikte ürün kalitesindeki artış da ihmal edilmemektedir. Ayrıca, organik tarım yapan işletmelerde başta petrol olmak üzere diğer yakıtlarm ve enerji kaynaklannın optimum verimi sağlayacak düzeyde azami tasarruf kuralma uyularak kullanılması önemli bir ilkedir. Enerji kullanımında güneş enerjisi ve rüzgar enerjisi gibi doğal enerji kaynakları olabildiğince tercih edilmektedir (Altındişli ve İlter, 2002;21). Bu ilkeler altında ülkesel ve yöresel koşullar göz önünde bulundurularak organik tarım aktivitesi değişkenlik kazanabilmektedir. Bütün ilkeler birlikte değerlendirildiğinde, organik tarımın belirli kültürel ortamdaki sosyal, ekonomik ve organik faktörlerin dengeli gelişimini sağladığı öngörülmektedir. Kültürel yapı içinde tüm faktörlerin birleştiği sistem veya felsefe, organik tarım olarak ifade edilmektedir (Kınnacı, 2003).

35 34 İSTANBUL TİCARET ODASI 2.2. Organik Tan m Ürünlerinin Üretiminde izlenen Yollar Organik tanının en önemli tarafı uygulamalardır, yani nasıl yapılması lazım geldiğidir. Organik tarım düşüncesi, organik tarım felsefesi, organik tarım mevzuatı ve hangi ülkelerin ne kadar organik ürün yetiştirdiği ve organik pazar potansiyeli konularındaki bilgiler de önemlidir. Fakat işin can alıcı noktası organik tarım tekniklerinin en mükemmel şekilde uygulanabilmesidir. Organik üretimde başarı toprak, bitki, hayvan, insan ve pazann birlikte düşünülerek üretimin bütünsel bir yaklaşımla planlanması ile sağlanabilir. Bu yüzden organik ürün yetiştiriciliği, sözleşmeli ve sertifikah bir üretim şeklidir. Yani üretim her aşamada kontrol altındadır ve yetiştiricilik sonunda organik ürün sertifikasını alabilen ürünler satışa sunulabilir. Şekil 1.1 'de Türkiye'deki organik ürün yetiştiriciliğinde izlenen yollar şematik olarak gösterilmiştir. Şekil 1.1. Organik Tanm Ürünleri Yetiştiriciliğinde izlenen Yollar S ertifika Ürün Talep Kontrol Talep Kaynak: Hallaç, Eyüp (2002) Gıda Kalitesi ve Gıda Mevzuatı ile İlgili Temel Kavramlar Işığında Türk ve AB Gıda Mevzuatının Karşılaştırılması, Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Sayı, 4.

36 TÜRKİYE'DE ORGANİK TARIM VE İYİ TARIM UYGULAMALARI 35 Organik üretim yapmak isteyen girişimciler, öncelikle Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Organik Tarım Komitesi tarafından çalışma izni verilen herhangi bir Kontrol ve/veya Sertifikasyon kuruluşuna başvurur ve işletmesinden elde edeceği ürünlerin organik olarak değerlendirilebilmesi için gerekli çalışmanın yapılmasım talep eder. Kontrol kuruluşu müteşebbisten istediği çeşitli bilgi ve belgeler yardımıyla başvurunun organik üretim yapmaya uygun olup olmadığına karar verir ve bunu Organik Tarım Komitesine bildirir. Kontrol kuruluşu organik üretim yapmasını kabul ettiği ve sözleşme yaptığı müteşebbisi geçiş sürecine alır. Geçiş süreci tek yıllık bitkilerde iki, çok yıllık bitkilerde üç yıldır. Tek yıllık kültürlerde ekim tarihi, çok yıllık kültürlerde hasat tarihi dikkate alınmaktadır. Geçiş süreci; organik üretime başlanmasından, organilc urunün belgelendirilmesine kadar geçen süreçtir. Geçiş sürecindeki ürünler geçiş ürünü olarak değerlendirilir. Geçiş ürünü, "organik tarım geçiş süreci ürünüdür" etiketiyle pazarlanır. Kontrol ve/veya sertifıkasyon kuruluşu geçiş sürecini uzatabilir veya kısaltabilir. Ancak, kısaltına veya uzatma gerekli sürenin yarısından fazla olamaz. Kontrol ve/veya sertifikasyon kuruluşu, uzatma veya kısaltına gerekçesini dönem raporunda Korniteye bildirir. Müteşebbis her an sözleşme yapmış olduğu kontrol ve/veya sertifıkasyon kuruluşu tarafından kontrol edilebilir. Organik tarımda alternatif tarım teknikleri ve ilkelerinin gerçekleştirilmesini sağlamak için üretimin belirli bir proje kapsamında ve bir sözleşmeye dayalı olarak yürütülmesi gerekmektedir. Sözleşme, üretici ve üretilecek ürünü alacak alıcı arasında yapılır. Sözleşmeli tarım veya sözleşmeli çiftçilik, tarımsal üretim yapan çiftçilerle bunların ürünlerini satın alacak özel veya tüzel kişiler arasmda "sözleşme"ye dayalı bir üretim şeklini ifade etmektedir. Bu üretim şekli hem üreticiler ve hem de ürünü alacak alıcılar bakımından garantilidir. Üreticiler ürettikleri ürünleri satın alma garantisi veren alıcıya sahip oldukları için, alıcılar da ticaretini yapacaklan ürünü önceden kolaylıkla bulabilecekleri için, her iki taraf da kendi açılanndan kazançhdırlar. Sözleşmeli tanmda üretici, belirli bir genişlikteki arazisini bu ürüne tahsis edeceğini veya belirli miktarda ürünü alıcıya teslim edeceğini taahhüt eder. Buna karşılık alıcı; belirli giderleri (tohum, fide, fıdan, gübre, ilaç vb.) ve gerekli teknik bilgiyi üreticiye vermeyi ve üretilen ürünü belirli fiyatlardan