Rusya n n Afganistan Politikas ndaki Belirsizlik

Transkript

1 Rusya n n Afganistan Politikas ndaki Belirsizlik Dr. Ali ASKER* Biz öncelerde Afganistan da bulunduk, orası hoşumuza gitmedi. Dmitri Rogozin, Rusya nın NATO daki Daimi Temsilcisi Rusya-Afganistan ilişkilerinin tarihi daha eskilere dayansa da Afganistan a yapılmış Sovyet müdahalesi bu sürecin en önemli aşamasını oluşturmuştur. Bu müdahale Sovyetler Birliğini koskoca on yılı kapsayan bir maceraya sürüklemiştir. Temmuz 1979 da CIA nin Afgan mücahitlerini Sovyetler Birliğine karşı silahlandırma programını başlatması Moskova tarafından ciddi bir güvenlik tehdidi olarak algılanmıştır. 25 Aralık 1979 da Afgan hükümetinin daveti üzerine 15 binlik Sovyet ordusu Afganistan a girmiştir lerin ortalarında Afganistan daki Sovyet askeri 58 bin iken, 1984 yılında bine ulaşmıştır. Ayrıca Orta Asya cumhuriyetlerinde Afganistan da düzenlenebilecek özel operasyonlar veya cephe gerisini korumak için 40 bin asker konuşlandırılmıştır. Sovyet orduları, Mart 1980-Nisan 1985 yılında, özellikle İran ve Pakistan sınırına yakın bölgelerde bir dizi operasyon düzenlemişlerdir. Bu savaşta, ABD ve İngiltere mücahitleri Sovyet ordusuna karşı silahlandırmaktaydı. Nisan 1985-Ocak 1987 de Sovyetler Birliği Afganistan dan çekilme stratejisini uygulamaya başladı. Sovyet Ordusu çekilirken mücahitlere karşı savaşacak Afgan güçlerini de eğiteceklerdir. Ocak 1987 Şubat 1989 yılında Sovyet Ordusu Afganistan dan tamamen çekilmiştir. Afganistan serüveni boyunca yarım milyon Sovyet askeri Afganistan savaşından geçmiştir. Bunlardan, i yaralanmış, u sakatlanmıştır. Savaş sırasında Sovyet askerlerinden ü ölürken, 312 asker kaybolmuştur. 1 Afganistan savaşı, Rus toplumunun hafızasına travma olarak yerleşmiştir. Bu kayıplar karşısında askeri müdahaleden sonuç alınamaması uzun müddet Rus siyasi elitlerini Afganistan konusunda tedbirli konuşmak zorunda bırakmıştır. Rusya nın Yeni Afganistan Politikası Yaklaşımı Bugün Rus siyasi elitleri Afganistan konusunda değişik görüşler sergilemekteler. Bunları birkaç başlık altında toparlayabiliriz: 1- Birinci görüşe göre Rusya Afganistan konusunda tarafsız tutum sergilemeli, her hangi bir müdahalede bulunmamalıdır. Rusya nın Afganistan la ilgili faaliyetleri sadece * 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Rusya-Avrasya Araştırmaları Merkezi Başkanı, alaskar68@gmail.com 1, YÜZYIL [39]

2 Dr. Ali Asker insani yardımlarla sınırlandırılmalıdır. Bu görüşe göre, Rusya Afganistan daki durumdan dolayı her hangi bir sorumluluk taşımayacaktır. Gerçek sorumluluk sahipleri ABD, NATO ve uluslararası koalisyonun diğer üyeleridir. 2- İkinci görüşe göre Rusya nın Afganistan konusunda reel politika izlemesi gerekmektedir. Afganistan daki etnik çatışma tek bir devlet çatısı altında yaşamayı imkansız kılmıştır. Rusya nın Afganistan ın kuzeyiyle sıkı ilişkiler kurması gerekir. Bu sayede kendi güvenliği açısından önemli sayılabilecek bir tampon bölge oluşturacaktır. 3- Üçüncü görüşün sahiplerine göre, Rusya nın Afganistan da güçlü bir yönetimin şekillenmesine destek vermesi gereklidir. Böyle bir devlet uyuşturucu ekonomisini ve terörü ortadan kaldırma gücüne sahip olacaktır. Bu da netice itibariyle Rusya nın yararına olacaktır. 2 Bu tartışmalar ışığında, son günlerde Rusya nın Afganistan politikasında yeni stratejiler uygulayacağı söylentileri de yayılmaktadır. Bu söylentilerin kaynağı, ABD ve Avrupa basınında yer alan Rusya nın Afganistan daki savaş operasyonlarına katılacağı yönündeki yorumlardır. Rusya, Sovyet döneminde uzun müddet Afganistan da ordu bulundurmuş fakat bu ülkeyle ilgili projelerini gerçekleştiremeden çıkmak zorunda kalmıştır. Rusya nın yeniden böyle bir adım atma ihtimali ne kadar gerçekçidir? Böyle bir adımda Rusya nın kazanımı ne olacaktır? Rusyalı uzmanlardan Fyodor Lukyanov, bu haberi hileli bir provokasyon olarak değerlendirerek aynı kampanyanın bir yıl önce yine Polonya basınında yer aldığına dikkat çekmektedir. 3 Aslında bu tür yorumların sebebi, Rusya nın ABD güçleriyle birlikte uyuşturucuya karşı düzenlediği operasyon olmuştur. 2,, 3, (" ", ), [40] 21. YÜZYIL

3 Rusya n n Afganistan Politikas ndaki Belirsizlik Rusya Afganistan ı Silahla Yenemedi, Afganistan Rusya yı Uyuşturucuyla Yeniyor Afganistan dan Rusya ya yönelik iki önemli tehdit unsuru bulunmaktadır. Bunlardan birincisi aşırı dini gruplar, ikincisi ise uyuşturucudur. Bugün Afganistan uyuşturucu üretiminde dünyanın en önde gelen devletidir. BM Uyuşturucu ve Suç Ofisi (UNODC) tarafından yapılan değerlendirmeye göre dünyadaki toplam uyuşturucu miktarının yüzde 93 ü Afganistan a aittir. Bu veriler, uyuşturucu üretiminin Afgan toplumunun sosyoekonomik yaşamının ayrılmaz bir parçası olduğunu da ortaya koymaktadır. Ülkedeki mali ve banka sistemi de uyuşturucu ekonomisinin desteklenmesi yönünde faaliyet göstermektedir. Eldeki verilere göre, Afganistan da hazırda 2 bin tondan 3 bin tona dek saf uyuşturucu bulundurulmaktadır. Bu alanda istihdam edilen kişi sayısı 2 milyonun üzerindedir. Uzmanların değerlendirmelerine göre dünyadaki uyuşturucudan elde edilen gelir 100 milyar Dolar dır. 4 Bir zamanlar Rusya, Afganistan dan gelen uyuşturucunun Avrupa ya ulaştırılmasında önemli bir transit ülkeyken bugün tüketici ülke konumundadır. Afgan uyuşturucusu, Rus piyasasında önemli yer tutmaktadır. Bugünkü tahminlere göre bu pazarın toplam kapasitesi 16 milyar Dolar dır. Uyuşturucu bağımlılığı Rusya nın sosyoekonomik yapısını önemli ölçüde tehdit etmektedir. Bugün itibariyle uyuşturucu kullanımı nedeniyle Rusya nın uğradığı zararın miktarı yılda 2 trilyon Ruble dir. 5 Eğer yakın dönemde Rusya ya tedarik edilen uyuşturucu miktarı artmaya devam ederse 5-7 yıl sonra Rusya da her on aileden birinde en az bir kişi uyuşturucu bağımlısı olacaktır. Rusya Federasyonu Sağlık Bakanlığının verilerine göre 1996 yılından itibaren uyuşturucu kullanımı 20 defa artmıştır. Halihazırda Rusya da resmi kayıtlı uyuşturucu bağımlısı sayısı 538 bin dir. Kayıtlı olmayan Afganistan savafl n n psikolojik travmas uzun y llar Rus toplumunun haf zas nda olumsuz iz b rakacakt r. Bu kay plar karfl s nda askeri müdahaleden sonuç al namamas, Rus siyasi elitlerini zor durumda b rakm flt r. uyuşturucu bağımlılarının sayısı bundan 3 defa fazladır. Rusya da Afganistan dan gelen uyuşturucuyu kullanan insan sayısı 1.5 milyondur. İlgili kurumlar tarafından yapılan kayıtlara göre bunların arasında 17 bin çocuk ve 122 bin genç bulunmaktadır. Esas kullanıcı yaşı yaş arasındadır. Her yıl uyuşturucu bağımlılığından 10 bin kişi hayatını kaybetmektedir. Bugün Rusya ya Afganistan dan getirilen uyuşturucu miktarı 12 tondur. Bu kadar uyuşturucu yaklaşık 3 milyar doza tekabül etmektedir. Her yıl 120 bin Rusya vatandaşı uyuşturucuyla ilgili davalardan yargılanmaktadır. Moskova daki dört ceza devasından, St.Petersburg daki iki ceza davasından biri uyuşturucuyla ilgilidir. 6 Afganistan ın Rusya ya karşı uyuşturucu tehdidini adeta silahlar kullanmadan yapılan bir savaş olarak görülebilir. Bu savaşta Afganistan Rusya yı yenmek üzeredir. Afganistan Konusunda Sınırlı İşbirliği: Uyuşturucuya Karşı ABD-Rusya Operasyonu 28 Ekim 2010 da ABD güçleriyle birlikte gerçekleştirdiği operasyon Rusya nın Afganistan a asker göndereceği konusunu gündeme getirmiştir. FSKN (Uyuşturucu Dolaşımı Üzerinde Denetim Federal Birimi) güçleri, ABD askerleri ve Afganistan İçişleri Bakanlığı güçleriyle birlikte 4,, Dolar yakla ık 30.5 Ruble ye e ittir. 6,, :, YÜZYIL [41]

4 Dr. Ali Asker düzenledikleri operasyonla dört uyuşturucu laboratuarını ve 900 kilodan fazla uyuşturucuyu imha etmişlerdir. 7 Operasyon gizlilik içinde ve üç aylık bir sürede hazırlanmıştır. Bu operasyon sonucunda uyuşturucu tüccarlarının uğradıkları toplam zarar 1 milyar Dolar dır. FSNK, NATO yla işbirliği konusunda Kremlin in onayını alınca uyuşturucu baronlarıyla ilgili tüm bilgileri ABD li ilgililere iletmiştir. Rusya nın NATO daki Daimi Temsilcisi Dmitri Rogozin yaptığı açıklamada, 2 Kasım 2010 da yapılacak görüşmede, Rusya nın Badahşan ve Helmend eyaletlerindeki uyuşturucu laboratuarlarına ilişkin bilgileri, bölgedeki ABD güçlerine ileteceklerini söylemiştir. 8 Afganistan konusu Rusya-ABD ilişkilerinin önemli aşamalarından biri olabilir. Son operasyon aynı zamanda ikili ilişkilerin geliştirilmesinde psikolojik açıdan da olumlu adım sayılabilir. Fakat bu işbirliğinin sınırlı olabileceğini söylemek yanlış olmayacaktır. Çünkü bu konuda iki önemli hususun altını çizmek gerekir. Birincisi, uyuşturucu sorunu ABD için Rusya için olduğu kadar önemli bir tehdit oluşturmamaktadır. İkincisi, gerek bölgede güvenliğin sağlanması gerekse uyuşturucuya karşı mücadele açısından ABD ve Rusya arasında bir güvensizlik ortamı söz konusudur. Rusya nın bu anlamda haklı argümanları vardır. ABD ve NATO güçlerinin Afganistan a girdiği günden itibaren uyuşturucu üretimi 3 defa, 2001 yılına oranla 44 defa artmıştır. Afgan Son dönemde, ABD ve Avrupa bas n nda, Rusya n n Afganistan daki savafl operasyonlar na kat laca iddia edilmektedir. uyuşturucusu Rusya ya Kuzey Güzergahı şeklinde adlandırılan yolla, yani Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan ve Kazakistan üzerinden girmektedir. Sadece son iki yıl içinde uyuşturucu laboratuarlarının sayısı 2.5 defa artmıştır. 9 Bu laboratuarlar genelde Afganistan ın kuzeyinde yer almaktadır. 10 Bu yüzden uyuşturucu konusu Rusya için çözülmesi, en azından kontrol altında tutulması gereken bir konudur. Rusya nın Afganistan daki NATO güçlerine lojistik destek sağlamasının nedeni de bundan ibarettir da NATO Genel Sekreteri Anders Fogh Rasmussen in Moskova ziyareti sırasında, Rusya nın Afganistan a savaş helikopterlerini tedariki meselesi müzakere olunmuştur. Rusya artık 5 Mi-17 helikopterini Afganistan a tedarik amacıyla Polonya ya iletmiştir. Bunlardan ikisi bu yılın sonunda Afganistan a ulaştırılacaktır. Rusya Federasyonu Savunma Bakanı Anatoliy Seryukov yine 2009 da ABD li meslektaşı Robert Gates le görüşmesinde Afganistan silahlı güçleri tarafından kullanmak üzere Mi-17 helikopterlerini satmaya veya kiraya vermeye hazır olduğunu ifade etmiştir. Bunun karşılığında Rusya nın elde edeceği kazanım, NATO ile genişletilmiş işbirliği olarak görülmektedir yılında Rusya Afganistan konusundaki inisiyatiflerini yoğunlaştırmıştır. Ağustos 2010 da Dmitri Medvedev, Rusya, Tacikistan, Afganistan ve Pakistan liderleri zirvesinde SSCB döneminden kalma projelerin yeniden uygulamaya konması gerektiğini vurgulamıştır. Bu projeler Rusya Federasyonu nun söz konusu ülkelere desteğini öngören projelerdir. Zirveye katılan Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov Afganistan a 27 adet Mi-17 savaş helikopterinin tedarikinin söz konusu olduğunu, konunun hali hazırda NATO ile görüşüldüğünü söylemiştir. Mosko ,,, 9 Uyu turucu laboratuarlarının sayısı son iki yılda 175'den 450'ye yükselmi tir. 10,, :, 11, [42] 21. YÜZYIL

5 Rusya n n Afganistan Politikas ndaki Belirsizlik va nın bu zirvede dile getirdiği yardım konusu silah satışıyla sınırlı kalmış, Sovyetler Birliği döneminin yol, elektrik santralleri, hastane inşaatı gibi projelerinden bahsedilmemiştir. 12 ABD nin Kendisi Bataklıkta 2001 yılında başlatılmış Afganistan müdahalesinin sonuçları, ABD nin kendisinin bu bataklığa saplandığını ortaya koymaktadır. Operasyonların başlamasından bugüne dek öldürülmüş NATO askerlerinin sayısı dir. Bunun yanı sıra 30 bin Taliban ve bir o kadar da sivil insan bu savaş sonucunda yaşamını kaybetmiştir. Bu yılın ilk altı ayında Afgan öldürülmüştür yılına kıyasla sivil halk arasındaki kayıplar yüzde 31 oranında artmıştır. Hayatını kaybedenlerin yüzde 76 sı Taliban tarafından öldürülmektedir. 13 İnsani kayıplar bir tarafa bırakılsa dahi milyonlarca dolar insani yardımın Afganistan da insanların yaşam koşullarının değişmesine yardımcı olmadığı da bilinen bir gerçektir. Bu kadar kayba rağmen, Hamid Karzai nin itiraf ettiği gibi, ortada her hangi bir olumlu sonuç bulunmamaktadır. Ülke yönetimi Taliban la barış görüşmeleri yapmaya çalışmaktadır. Karzai, "NATO orduları artık onuncu yıldır buradadır. Onlar teröre karşı savaştıklarını söylüyorlar fakat sonuç yok. Bizim oğullarımız terör saldırıları nedeniyle okullarına gidemiyorlar. Kendi oğlumun da ülkeyi terk etmek zorunda kalmasından ve yabancılaşmasından korkuyorum. Ağustos 2010 da Karzai, Alman Parlamento Başkanı Norbert Lammert'i kabul ederek yaptığı görüşmede Taliban ve El Kaide ile bağlantılı diğer örgütlere yönelik stratejinin değiştirilmesine ''ciddi ihtiyaç'' olduğunu söylemiştir: Terörizmle mücadelede yürütülen strateji yeniden gözden geçirilmelidir. Çünkü son 8 yılda edindiğimiz tecrübe bize, Afganistan'ın köylerinde yapılan mücadelenin sivil ölümlerine yol açmanın dışında etkisiz olduğunu gösterdi.''' 14 Karzai yönetiminin Talibanla barış görüşme- 12 Dört ülke arasındaki bu zirve ikinci kez gerçekle mi tir. Birinci zirve geçen yıl Soçi de yapılmı tır. Bu zirvelerde Afganistan ın sorunları ele alınmakta, terör ve narkotik trafi i konuları ele alınmaktadır.,, 13 : 9, 14 Karzai: NATO sadece sivilleri vurdu, 30 A ustos YÜZYIL [43]

6 Dr. Ali Asker leri başlatma inisiyatifi ilk değildir. Fakat Taliban ın isteği NATO askerinin her hangi bir ön şart koşmadan çıkarılmasıdır. Bir zamanlar Rusya, Afganistan dan gelen uyuflturucunun Avrupa ya ulaflt r lmas nda önemli transit ülkeyken bugün tüketici ülke konumundad r. En iyi halde 2011 yılında başlatılacak bir çekilme süreci de ancak tamamlanabilir. Bu dönemde ülkenin istikrarı konusunda her hangi bir iyileştirmenin sağlanacağını söylemek zordur. Gerek Afgan kamuoyu gerekse yönetimi, ülkedeki NATO güçlerinin bunu yapacağına inanmamaktadır. Yapılan askeri operasyonlar Taliban ın hareket kabiliyetini pek sınırlandıramamaktadır. Çünkü Pakistan toprakları Taliban a serbestlik sağlamaktadır. Savaşın başladığı dokuz yıl içinde ABD nin müttefiki olarak bilinen Pakistan, özellikle de Kuzey Vaziristan Taliban güçlerinin önemli barınak yeri olmuştur. ABD nin pilotsuz uçaklarının yaptığı bombalamalar sınırlı etki yaparken Pakistan genelinde de ABD karşıtı tutumu güçlendirmektedir. 15 Dokuz yıldır süren savaş, askeri güçten daha önemli olan Afgan halkının Taliban a karşı verdiği desteği yıprattı. En son yapılan ankete göre, Afgan halkının yüzde 55 i koalisyon güçlerinin en kısa zamanda ülkeyi terk etmesini istiyor. Sadece yüzde 36 sı, Batılı güçlere güvenliklerini emanet edebileceklerini düşünüyor. Öte yandan, halkın sadece yüzde 9 u Taliban rejimini istediğini belirtirken, neredeyse üçte ikisi militanlarla uzlaşmaya varılmasını istiyor. Ancak ABD öncülüğündeki koalisyon güçleri en az dört sene daha Afganistan a kilitlenmiş durumda. Petreaus un geçen hafta belirttiği gibi, temel amaç yerel güçlerin 2014 te koalisyon güçlerinin yerini alması. ABD ve Afganistan ın savaş direnci azalmaya, zayiatların ise artmaya devam edeceği yıllarda, ABD nin en uzun süreli savaşında daha fazla zaman ve kaynak harcamak, zafer için yeterli olmayabilir. 16 Rusya'nın Afganistan Sendromu Rusya nın uzun müddet sonra yeniden Afganistan macerasına atılması gerçekçi görünmemektedir. Bugün Rusya nın Afganistan daki savaşa katılma ihtimalini değerlendirirken dikkate alınması gereken noktalar şunlardır: 1) Rusya nın Afganistan daki savaşa doğrudan katılması ihtimali neredeyse imkansızdır. Rus kamuoyunun hafızasından Afganistan savaşının izleri henüz silinmemiştir. Moskova yönetiminin böyle bir karar alması çok büyük siyasi riski de beraberinde getirir. Ayrıca Moskova nın, ABD nin ve Batı nın sonuç alamadığı bir savaşa katılması gerçekçi değildir. ABD nin Afganistan politikasının sonu meçhulken Rusya nın bu maceraya atılacağı düşünülemez. 2) NATO nun Lizbon zirvesinde, NATO ile Afganistan arasında yetki devrinin 2011'de başlayarak 2014 yılı sonunda tamamlanması konusunda anlaşmaya varılmıştır. Zirvede NA- TO Genel Sekreteri Anders Fogh Rasmussen ve Afganistan Devlet Başkanı Hamid Karzai, Afganistan'daki Uluslararası Güvenlik Destek Gücünün (ISAF) yetkilerini yerel güvenlik güçlerine devretmesi işleminin 2011 yılında başlayarak 2014 sonunda tamamlanmasıyla ilgili anlaşma yı imzalamıştır. Anlaşma gereği ISAF'a bağlı olarak Afganistan'da bulunan yaklaşık 150 bin askerin 100 bine yakınının 2014 yılı sonuna kadar geri çekilmesi öngörülmektedir. Bölgede kalan NATO askerleri Afgan güçlerine "sivil destek ve eğitim" verecektir. 17 ABD nin Afganistan dan çekilmesi durumunda Rusya nın güney sınır- 15 : 9, 16 ABD'nin Afganistan stratejisi de i ir mi?, 17 ABD'nin Afganistan stratejisi de i ir mi?, : 2014, [44] 21. YÜZYIL

7 Rusya n n Afganistan Politikas ndaki Belirsizlik ları ve Orta Asya daki etki alanı ciddi tehditle karşı karşıya kalabilir. Rusya yaklaşık dört bin kilometrelik bir sınır şeridinin güvenliğini sağlamakta zorlanacaktır. 3) Moskova nın işgüzar davranışları çok yakın vadede Rusya nın sınırları içinde yeni saldırıları da beraberinde getirebilir yıllarda Taliban ın yönetimde olduğu dönemde Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan da Afganistan destekli ayrılıkçı ve köktendinci grupların bölgede devamlı gerginlik oluşturdukları unutulmamalıdır. O dönemde Moskova, Orta Asya daki müttefiklerine yardım etmekte çok zorlanmıştır. 4) Rusya, kendisinin başını çektiği Kolektif Güvenlik Anlaşması Teşkilatı (KGAT) ile NA- TO nun işbirliğini önermektedir. Fakat KGAT varlığını büyük ölçüde kağıt üzerinde sürdürmektedir. Bugüne dek söz konusu teşkilat Rusya nın dostları kulübü olmaktan öteye gidememiş, 2008 Gürcistan-Rusya ve 2010 Kırgızistan olaylarında sınıfta kalmıştır. 18 Bundan sonraki süreçte Rusya ABD ye olan sınırlı desteğini sürdürebilir. Özellikle uyuşturucu ticaretinin önlenmesi konusundaki işbirliğine ağırlık vereceği doğal karşılanmalıdır. Rusya nın Afganistan a askeri müdahalesi ihtimalinin gündeme getirilmesi, muhtemelen Moskova tarafından ABD nin yaptığı bir nabız yoklaması olarak algılanmaktadır. Rusya nın ağzı Afganistan da bir defa yanmıştır, ikinci kez bunu denemek istemeyecektir. NATO nun başarısız olduğu bir ortamda ABD nin kendi sorum(suz)luğunu paylaşma güdüsü bugünkü söylentilerin gündeme gelme nedeni olarak da görülebilir. Bugün ABD nin içine düşmüş olduğu Afganistan macerası na Rusya nın da çekilmesi cehenneme gidenin kendine yoldaş araması gibidir. Bugün Rus siyasi elitlerinin Afganistan konusundaki değişik yaklaşımları ortak bir Afganistan politikasının geliştirilmesini ve uygulanmasını zorlaştırmaktadır. Afganistan dan çıktıktan sonra Rusya oldukça pasif siyaset izlemiştir. Hatta bu pasiflik Rusya da NATO Afganistan da bizim işimizi yapıyor ve çıkarlarımızı kolluyor şeklinde bir düşüncenin meydana gelmesine neden olmuştur. Rusya nın Afganistan a geri dönüşü konusunun tartışmaya açılması, Rusya nın bölgesel çıkarlarını gözden geçirmesi açısından büyük önem taşıyor. Fakat bu geri dönüş her hangi bir askeri müdahale anlamına değil, geleneksel müttefikleriyle işbirliğini yeniden ihya etmek anlamına gelmektedir. Çünkü Rusya, Afganistan daki geleneksel müttefiklerini kaybederken bugüne dek yeni müttefikler de bulmuş değildir yılında ABD ile ilişkilerdeki yumuşama her ne kadar ABD-Rusya nın ortak faaliyet alanını genişletmişse de iki ülke arasındaki karşılıklı güven sorunu bu işbirliğini sınırlandırmaktadır. Bundan sonraki süreçte Rusya, Afganistan konusunda ABD ile sınırlı ortak eylemler veya operasyonlar geliştirebilir. NATO nun çekildiği bir süreçte Rusya, Orta Asya daki etkisini daha fazla artırmak zorunda kalacaktır. Bunun için Moskova nın çok iyi şekilde işlenip hazırlanmış bir yeni Afganistan politikası na ihtiyacı vardır. Böyle bir politika geliştirilemediği takdirde, Rusya Afganistan la ilgili güvenlik sorununu, kısa vadeli ve duruma göre geliştirilen politikalarla idare etmek zorunda kalacaktır. 21. YÜZYIL 18, ,, (" ", ), 19,?, YÜZYIL [45]