BELEDÝYELERCE SUNULAN KENTSEL HÝZMETLERÝN ÖZELLEÞTÝRÝLMESÝ ÇERÇEVESÝNDE TAÞERONLUK VE ÇALIÞMA ÝLÝÞKÝLERÝ ÜZERÝNE ETKÝLERÝ

Transkript

1 m e s l e k i s a ð l ý k v e g ü v e n l i k BELEDÝYELERCE SUNULAN KENTSEL HÝZMETLERÝN ÖZELLEÞTÝRÝLMESÝ ÇERÇEVESÝNDE TAÞERONLUK VE ÇALIÞMA ÝLÝÞKÝLERÝ ÜZERÝNE Þenay GÖKBAYRAK Arþ. Gör., Ankara Üniversitesi Sisayasal Bilgiler Fakültesi Çalýþma Ekonomisi ve Endüstri Ýliþkileri Bölümü ETKÝLERÝ Giriþ Özelleþtirme, hiç kuþkusuz son yirmi yýllýk süreçte, tüm dünyada tartýþýlan temel kavramlarýn baþýnda gelmektedir. Özelleþtirmenin temelini hazýrlayan unsurlar, özelleþtirmeye iliþkin öne sürülen gerekçeler, uygulamalar ve ortaya çýkan sonuçlarý üzerine yapýlan bir çok araþtýrma bulunmaktadýr. Türkiye de ise, özelleþtirme denildiði zaman, akla ilk olarak, kamu mülkiyetinde bulunan varlýklarýn bu baðlamda da Kamu Ýktisadi Teþebbüsleri (KÝT) nin özelleþtirilmesi gelmektedir. Bu açýdan ülkemizde özelleþtirmeyi konu alan çalýþmalarýn, genellikle merkezi yönetim düzleminde KÝT lerin özelleþtirilmesine yoðunlaþtýðý, bu baðlamda da 1980 sonrasý yaþanan ekonomik ve sosyal dönüþüm içinde özelleþtirmeye iliþkin yapýlan tartýþmalarda, yerel yönetimlere ayrýlan payýn görece düþük kaldýðý gözlenmektedir. Dolayýsýyla, yerel yönetimler düzleminde gerçekleþtirilen özelleþtirmelerin, deðiþik açýlardan ortaya çýkardýðý sonuçlarýn incelenmesi önem taþýmaktadýr. Bu noktadan hareketle bu çalýþmada, kentsel hizmetlerin sunumunda, 1980 li yýllarýn ortalarýndan günümüze kadar gelen süreçte, giderek artan özelleþtirme uygulamalarýnýn çalýþma iliþkileri alanýna ne þekilde yansýdýðýnýn incelenmesi amaçlanmaktadýr. Türkiye de yerel yönetimler Ýl Özel Ýdareleri, Belediyeler ve Köyler olmak üzere üç basamaklý bir sistemden oluþmaktadýr. Bununla beraber, tarihsel geliþim süreci içinde, varlýðýný artan oranda koruyan ve güçlendiren yerel yönetim birimi, yaþanan yapýsal dönüþümler çerçevesinde oluþan kýrdan kente göç olgusu nedeniyle, belediyeler olmuþtur. Belediyeler düzleminde ortaya çýkan özelleþtirme uygulamalarýný incelerken, özelleþtirme kavramýný geniþ bir bakýþ açýsýyla deðerlendirmek gerekmektedir. Özelleþtirmeyi dar anlamda tanýmladýðýmýzda, kamu mülkiyetinde bulunan mal ve iþletmelerin özel sektöre devri ya da satýþý anlaþýlmaktadýr. Geniþ anlamda özelleþtirme ise, kamu mülkiyetinde bulunan monopol gücündeki kuruluþlarýn bu yapýlarýnýn deðiþtirilmesi ya da elimine edilmesi, kamuya yönelik hizmetlerin sunumunda ve bunun için gerekli ön koþullarýn, altyapýnýn hazýrlanmasýnda özel sektörün teþvik edilmesi, desteklenmesi ve hizmet sunumunda kamu-özel sektör iþbirliðinden yararlanýlmasý anlamýnda kullanýlmaktadýr (Martin,2000:6). Belediyelerdeki özelleþtirmeler, belediyeler gibi Genel ve Katma Bütçeye Baðlý Kuruluþlar ýn satýlamadýðý durumlarda, kentsel hizmetlerin sunumunda özel sektörden yararlanýlmasý þeklinde ortaya çýkmaktadýr. Belediyelerdeki ö- 30

2 m e s l e k i s a ð l ý k v e g ü v e n l i k d e r g i s i zelleþtirme uygulamalarý, tüm dünyada olduðu gibi ülkemizde de merkezi yönetim düzleminde uygulanan ekonomik ve sosyal politikalarýn bir yansýmasý olarak ortaya çýkmaktadýr. Bu baðlamda uluslararasý ve ulusal düzeyde ortaya çýkan sosyo-ekonomik geliþmelere göre, yerel yönetimlere yüklenen misyon farklýlaþabilmekte, buna baðlý olarak da yerel hizmetlerin sunum özellikleri deðiþebilmektedir. Küreselleþme Sürecinde Yerel Yönetim Yapýlanmalarý: Yerelleþme ve Özelleþtirme Günümüzde yerel yönetimlerin yapýlanmasý ve bu çerçevede deðiþen hizmet anlayýþlarý, aslýnda küreselleþme ve küreselleþmenin ekonomik ve düþünsel alanda öncülüðünü yapan neo-liberalizmin kamu yönetimi anlayýþý ve bu doðrultuda ortaya konulan politikalarýn en temel özelliklerini taþýmaktadýr. Küreselleþme ulus devleti farklý bir tanýmlama içine koyarken, bu doðrultuda yerel yönetimlere biçtiði rolleri de farklýlaþtýrmakta, merkezi yönetim- yerel yönetim dengesini yerel yönetimler lehine olmak üzere yeniden kurgulamaktadýr. Bu yeni oluþum yerel yönetim literatüründe yerelleþme-dezantralizasyon olarak adlandýrýlmaktadýr. Bu noktada dezantralizasyon farklý kiþiler için farklý anlamlar içeren bir kavram olarak literatürde oldukça tartýþýlmaktadýr. Kavramýn bir boyutu yönetimler arasý, merkezi yönetimden yerel yönetimlere görev ve yetki aktarýmýný içerirken, diðer bir boyutu, kamusal nitelikteki hizmetlerin giderek daha fazla oranda özel sektör tarafýndan yerine getirilmesini baþka bir deyiþle hizmet sunumunda piyasa aktörlerine daha geniþ bir yer ayrýlmasýný ifade etmektedir. Bu açýdan yerelleþme denildiði zaman, uygulamada ulaþýlmak istenen amaca göre, kavramýn oldukça farklý anlamlar içerdiði göz ö- nünde bulundurulmasý gerekli bir unsurdur li yýllarýn ikinci yarýsýndan itibaren Batýlý geliþmiþ ülkelerin yerel yönetim yapý ve anlayýþlarýnda önemli deðiþimler meydana gelmiþtir. Bu deðiþimler içinde öne çýkan temel unsurlardan biri, yerel yönetimlerce sunulan kentsel hizmetlerin, piyasa kurallarý içinde özel sektörün katýlým mekanizmalarýnýn geniþletildiði bir sistemde sunulmasýdýr (Batley ve Stoker,1991; Boyne,1998a;Wilson 1999). Bu deðiþikliðin temelinde ise, kamu sektörünü piyasada serbest rekabeti bozan ve tekel niteliðine sahip bu nedenle de verimsiz olduðunu, devletin ekonomik ve sosyal yaþama karýþýmýný mümkün olduðunca sýnýrlanmasýný savunan, 1970 li yýllarýn sonunda krizden çýkýþta temel kurtarýcý olarak algýlanan Neo-liberal anlayýþ yatmaktadýr (Iþýklý,1987). Kamuyu verimsiz ve doðal bir tekel niteliðine sahip olarak gören anlayýþýn, kamu örgütü ve kamu hizmetine iliþkin görüþleri, yerel yönetimler alanýna da yansýmýþ ve Neo-liberalizm mantýðýnda þekillenen yapýsal uyum politikalarýnýn odaðý olan verimlilik anlayýþý, yerel yönetimler alanýnda kendini, kentsel hizmetlerin artan oranda özel sektöre devrinde göstermiþtir. Güler e göre ise, bu yapýsal deðiþimin temel amacý, yerel hizmetlerin kamusal özünün eritilmesidir (Güler,1996:156). Örneðin, Ýngiltere de muhafazakarlarýn iktidara gelmesi ile, yerel yönetimler tarafýndan yürütülen hizmetlerin özelleþtirilmesi ve özelleþtirmenin zorunlu rekabetçi sunum içinde yapýlmasýnýn yasal bir zorunluluk olarak ortaya konulmasý bu anlayýþýn bir ürünü olarak ortaya çýkmaktadýr. Ayrýca, kamu yönetimi anlayýþ ve yapýlanmasýnda, özel sektör uygulamalarýndan esinlenme yoluna gidilmiþtir. Bu da yeni kamu yönetimi (New Public Management -NPM) denilen bir sistemin ortaya çýkmasýný saðlamýþtýr. NPM nin evrensel o- larak kabul edilen bir tanýmý olmamasýna karþýn, ü- zerinde görüþ birliðine varýlmýþ bir takým unsurlarýnýn olduðu görülmektedir. Bunlar; profesyonel yönetim anlayýþý, performans deðerlendirilmesi, çýktý kontrolüne verilen önemin büyüklüðü, üretim birimleri arasýndaki daðýnýk yapýlaþma, hizmet sunumunda daha fazla rekabet ve bu ölçüde verimliliði saðlayacak ihaleci yönetim anlayýþý, maliyetleri a- zaltýcý ve standartlarý geliþtirici özel sektör yönetim anlayýþýnýn benimsenmesi, üretim sürecinde daha fazla disiplin gibi unsurlardan oluþmaktadýr. Bu yapýlanma içinde yerel yönetimlere atfedilen rol tanýmý da deðiþmiþtir. Yerel halký müþteri olarak gören ve isteklerine artan oranda bir vurgu saðlayan hizmet üretimi çerçevesinde, yerel yönetimler direkt hizmeti sunan birimler olmaktan çok, hizmet sunumuna yetki veren ve hizmeti denetleyen birimler haline gelmiþlerdir. Wilson un deyimiyle yerel yönetimler kürek çekmek yerine dümeni idare etmektedirler (Wilson,1999: ). 31

3 m e s l e k i s a ð l ý k v e g ü v e n l i k Türkiye de Yerel Yönetim Yapýlanmasýnda Deðiþim ve Özelleþtirme Türkiye de yerelleþme yönündeki deðiþimin en belirgin örnekleri, kendini yerel yönetimlerin mali sistemi üzerinde göstermektedir. Bu çerçevede, yerel yönetimlerin merkezi kamu kaynaklarý ile olan iliþkisi mümkün olan minimum düzeye indirilmeye çalýþýlmakta, buna karþýn yerli ve yabancý sermayeden borçlanma þeklindeki gelir kaynaðý ön plana çýkarýlmaktadýr (Güler,1996). Ancak bu geliþim u- zun vade de ciddi sýkýntýlarý beraberinde getirecek bir potansiyeli içinde taþýmaktadýr. Öz gelirleri oldukça yetersiz olan belediyelerin finansman kaynaðý olarak daha çok borçlanma yoluna gitmeleri bir kýsýr döngü yaratmakta ve eski borçlarýný ödeyebilmek için tekrar borçlanma yoluna gitmek zorunda kalmaktadýrlar. Böylesi ciddi finansman sorunlarý ile karþýlaþan belediyelere, giderek artan hizmet talepleri karþýsýnda, tek çýkýþ yolu olarak hizmetlerin sunumunu özel sektöre aktarma yolu býrakýlmaktadýr. Yerel yönetim hizmetlerinin sunumunun küreselleþme baðlamýnda deðiþen yapýsýnýn bir baþka göstergesi büyük ölçekli alt - yapý hizmetlerinin çok uluslu þirketler tarafýndan gerçekleþtirilmesinde kendini göstermektedir. Türkiye de özellikle büyük kentlerin su, kanalizasyon, raylý sistem yapýmýnýn ve iþletmesinin çok uluslu þirketlerin de içinde bulunduðu konsorsiyumlar tarafýndan gerçekleþtirilmesi bunun en belirgin örneðidir. Yerel alt yapý yatýrýmlarýnýn olduðu kadar belediyelerin temel görevlerinden olan temizlik, çöp toplama, yeþil alanlarýn bakýmý gibi hizmetlerin sunumunda giderek artan oranda yerel yönetim anlayýþýndaki deðiþmeye paralel olarak özel sektörden yararlanýldýðý görülmektedir. Bu deðiþimin ilk ve öncelikli etkisi ise kendini, belediyelerdeki çalýþma iliþkileri alanýnda göstermektedir. Belediyelerde Özelleþtirme ve Çalýþma Ýliþkileri Bir Özelleþtirme Yöntemi Olarak Taþeronluk Taþeronluða iliþkin literatürü incelediðimizde, söz konusu üretim ve istihdam biçimine yönelik o- larak ortak bir tanýmlama olmadýðý görülmektedir. Taþeronlaþmanýn nedenleri ve biçimleri üzerine yapýlan araþtýrmalar kesin kriterler taþýmaktan çok, ampirik genellemeler seti olarak, sistematik analizlerden uzak bir biçimde karþýmýza çýkmaktadýr (Geo,1991). Taþeronluða iliþkin teorik ve ampirik araþtýrmalarýn çoðu, sanayi sektöründe, endüstriyel taþeronluk uygulamalarýna yöneliktir. Bu eðilimin arkasýndaki temel neden, sanayiden sayýlan iþlerde- otomotiv, elektronik eþya yapýmý vb. üretim sürecinin çok küçük parçalara bölünebilmesi ve dolayýsýyla da taþeron üretim biçiminin çok kolay yürütülebilmesidir. Taþeronluða iliþkin literatürde ortak bir taným olmamakla beraber, söz konusu tanýmlar incelendiðinde bunlarýn sanayi taþeronluðunu esas almalarý, taþeronlarýn ana firmanýn belirlediði koþullarda ü- retim yapmalarý ve söz konusu taþeron firmalarýn yasal olarak baðýmsýz olmasý gibi ortak unsurlarýn olduðu görülmektedir (Þen,1996:24). Amaç yönünden ise taþeronluk; ekonomik taþeronluk, uzmanlýk taþeronluðu, kapasite taþeronluðu, enformelleþme ve özelleþtirme amaçlý olmak üzere çeþitli alt gruplara ayrýlmaktadýr. Belediyelerde ortaya çýkan taþeronlaþma, yukarýdaki sýnýflandýrma göz önüne alýndýðýnda, hizmetler sektöründe özellikle özelleþtirme amaçlý taþeronluk olarak deðerlendirilmektedir. Ancak uygulamada taþeronlaþmanýn ortaya çýkýþ biçimi, enformelleþme amaçlý taþeronlaþma ile özelleþtirme amaçlý taþeronlaþmanýn ele ele gittiðini göstermektedir. Bu noktada, taþeronluða iliþkin temel nedenlerden birinin, devletin düzenleyici rolü çerçevesinde oluþturduðu, muhasebe, vergi ve çalýþan iþçilere iliþkin olarak sigorta vb. düzenlemelerden kaçýnma isteði olduðu düþünülünce (Geo,1991:122), esnek bir üretim biçimi olan taþeronlaþmanýn, belediyelere ucuz iþgücü saðlama ve iþgücü piyasasýnýn enformelleþmesine önemli bir katký yaptýðý gözlenmektedir. Belediyelerde hýzla yayýlan taþeron iþçi istihdamý, belediyelerdeki çalýþma iliþkileri üzerinde ciddi sorun alanlarý yaratan etkileri de beraberinde getirmektedir. Bu sorunlar aþaðýda çalýþma iliþkileri alanýnýn temel konularý çerçevesinde irdelenmeye çalýþýlacaktýr. Taþeronlaþma ve Sendikalar Dünya ekonomisinin 1970 li yýllarýn sonunda yaþadýðý kriz ve bu krizden çýkýþ yollarý için önerilen çözümler doðrultusunda yaþama geçirilen uygulamalar, sendikacýlýðýn ciddi bir bunalýma girmesine neden olmuþtur. Yeni Dünya Düzeni nin dü- 32

4 m e s l e k i s a ð l ý k v e g ü v e n l i k d e r g i s i þünsel temellerini atan Neo-liberal ideoloji, her a- landa olduðu gibi emek piyasasýnda sendikalarýn varlýðýný piyasalarda tekel yaratan kuruluþlar olarak görmekte ve sendikalarý emek piyasasýnýn kendi içindeki iþlerliðini bozan unsur olarak tanýmlamaktadýr. Bu çerçevede de iþçilerin örgütlü hak mücadelelerinin somut varlýðý olan sendikalara gerek kalmamaktadýr. Ayrýca, yaþanan büyük çaplý iþsizlik sendikalarýn pazarlýk güçlerini zayýflatmakta, çalýþanlar ise iþsizlik ve sendikalaþma arasýnda bir i- kilemde býrakýlmaktadýr. Bunun dýþýnda 1980 ve 1990 lý yýllar boyunca giderek yaygýnlaþan taþeronlaþma gibi a-tipik istihdam biçimlerinin gereksinimlerine, tam gün çalýþan iþçilerin örgütleri olan sendikal yapýlarýn cevap vermede yetersiz kalmasý sendikalarýn güç kaybetmesinde etki yaratan bir diðer unsurdur. Sendikalarýn, tüm dünyada hýzla kan kaybetmelerinin bir diðer nedeni, 1980 sonrasý devleti küçültme politikalarý çerçevesinde ortaya çýkan özelleþtirme uygulamalarýdýr. Tüm dünyada sendikalaþma oranlarýna baktýðýmýzda kamu sektöründeki sendikalaþma oranýnýn özel sektöre göre fazla olduðu görülmektedir. Bu çerçevede, taþeronlaþma kamu sektöründe sendikalarýn gücünü azaltmada önemli bir araç olarak kullanýlmaktadýr. Ýngiltere de yerel hizmetlerin rekabetçi piyasalarda sunumunu yasal bir zorunluluk (Compulsory Competitve Tendering -CCT) haline getiren 1988 tarihli yerel yönetimler yasasýnýn temel amaçlarýndan biri de kamu sektörümde çok güçlü olan sendikalarýn gücünü azaltmaktýr. Uygulama da ortaya çýkan sonuç yasanýn bu amacýna ulaþtýðýný göstermektedir (Boyne, 1998). Benzer bulgular, yerel hizmetlerin taþeron firmalar tarafýndan sunumunun çok yaygýn olduðu ABD eyeletleri için de geçerlidir (Blackstone ve Hakim,1997). Ülkemizde de benzer geliþmelerin yaþandýðý gözlenmektedir. Taþeronlaþmanýn beraberinde sendikasýzlaþtýrmayý getirmesi dolayýsýyla iþçi sendikalarý, bu uygulamalara karþý çýkmaktadýrlar. Ancak yaþanan geniþ çaplý iþsizlik ve taþeron iþçilerin iþ güvencesinin olmamasý, bu iþçilerin sendikalaþma yünündeki çabalarý önünde en büyük engeli oluþturmaktadýr. Ülkemizde sendikal alanda çok yaygýn olan toplu iþ sözleþmesine dayalý ücret sendikacýlýðý anlayýþý da sendikalarýn, uzun dönemde beraberinde çok ciddi sorunlar getirecek olan bu tür uygulamalarýn önüne geçilmesinde ortaya konulan mücadelenin etkisini azaltmaktadýr. 33 Uluslararasý Çalýþma Örgütü (ÜÇD) nün yerel hizmetlerin desantralizasyonu ve bu baðlamda ö- zelleþtirilmesi uygulamalarý karþýsýnda sosyal diyalog olarak tanýmlayabileceðimiz bir anlayýþ ortaya koyduðu görülmektedir (ILO,2001:95). Sosyal taraflar arasýnda katýlýmcý kurullar aracýlýðýyla oluþturulacak yapýnýn, iþçi sendikalarýnýn yönetim üzerindeki etkilerinin arttýrýlmasý ve haklarýnýn korunmasý açýsýndan etkili bir araç olduðu savunulmaktadýr. Ýþçi sendikalarýnýn uygulanan hükümet politikalarýnýn politik maliyetleri ve olumsuz sonuçlarýna iliþkin olarak hükümetleri uyarma anlamýnda insiyatif ortaya koyma, söz konusu politikalara alternatif geliþtirme, yerel düzeyden uluslararasý düzeye kadar özelleþtirilen kamu hizmetlerinin yoksulluk, sosyal adalet, çevre ve uzun dönemde refah düzeyi üzerindeki etkileriyle ilgilenmeleri anlamýnda sorumluluklarý olduðu ortaya konulmaktadýr. Taþeronlaþma ve Çalýþma Koþullarý Taþeron iþçilerin sendika çatýsý altýnda yer almamasý beraberinde bu iþçilerin Toplu Ýþ Sözleþmelerinden yararlanamamalarýný, dolayýsýyla ücret, çalýþma koþullarý ve sosyal haklar açýsýndan ciddi hak kayýplarýna uðramalarýný getirmektedir. Belediye hizmetlerinin özel sektöre devredilmesi sürecinde ortaya çýkan taþeron uygulamalar, ücret ve çalýþma koþullarý üzerinde önemli etkiler ortaya koymakla beraber bu alana iliþkin olarak yapýlan a- raþtýrmalar oldukça sýnýrlý kalmaktadýr. Genel olarak hizmetlerin özel firmalar aracýlýðýyla yerine getirilmesinin önemli tasarruflar saðladýðý kabul edilmekle beraber bu maliyet düþüþlerinin çalýþanlarýn iþ kaybý, daha düþük ücretler, çalýþma koþullarýnýn kötüleþmesi ve iþ güdüleyicilerinin azalmasý gibi nedenlerden dolayý ortaya çýkmasý eleþtirilmektedir (Wilson, 1999). Söz konusu uygulamalarýn ortaya çýktýðý ülkelerde asgari ücret düzeyi korunsa bile, çalýþma sürelerinin, ikramiyelerin, yýllýk izin ve hastalýk yardýmlarýnýn azaltýlmasý iþgücü maliyetlerinde önemli bir düþme yaratmaktadýr. Üretim maliyetlerindeki azalmada, bunlarýn yaný sýra parttime, geçici çalýþma gibi esnek istihdam biçimlerinin yaygýn olmasý da etkili olmaktadýr (I- LO,2001:74). Örneðin Ýngiltere de Zorunlu Rekabetçi Sunum Yasasý nýn etkisi ile yýllarý arasýnda CCT nin uygulamaya konulmasý ile elde edilen maliyetlerdeki azalma anlamýndaki etkinlik kazanýmýnýn esas olarak istihdamdaki azalma ve

5 m e s l e k i s a ð l ý k v e g ü v e n l i k çalýþma koþullarýnda bozulma ile saðlandýðý yönünde bulgulara ulaþýlmýþtýr (Wilson,1999). Ülkemizde de, belediye hizmetlerindeki taþeronlaþmanýn öncelikle ücretler üzerinde etkili olduðu gözlenmektedir. Taþeron iþçiler genel olarak asgari ücret düzeyinden çalýþtýrýlmakta, bunun yaný sýra sendikalý belediye iþçilerinin toplu iþ sözleþmelerinden doðan yan ödemeler, parasal olmayan ödemeler ve sosyal haklardan yararlanamamaktadýrlar. Taþeron iþçi istihdamýna iliþkin olarak ortaya çýkan bir baþka sorun ise iþçilerin sigortalýlýk durumudur. Taþeron firmalarda çalýþan iþçilerin çoðu sigortalý olmakla beraber sigorta primlerinin düzenli olarak yatýrýlýp, yatýrýlmadýðýndan emin deðillerdir. Ayrýca bu iþçilerin sigortalýlýk süreleri oldukça kýsadýr. Bu sürenin kýsalýðýnda taþeron iþçilerin belediye iþçilerine oranla yaþlarýnýn oldukça genç olmasý da etkilidir. Tüm bu unsurlar göz önüne alýndýðýnda taþeronlaþmanýn belediyelere ucuz iþgücü saðlama yönünde önemli avantajlar kazandýrdýðý gözlenmektedir. Taþeronlaþma ve Ýþ Güvencesi Ýþ güvencesi, genel olarak iþçinin çalýþtýðý iþinde sürekliliðinin saðlanmasý ve nesnel ölçütler olmaksýzýn iþten çýkartýlamamasýna iliþkin düzenlemeleri kapsamaktadýr. Burada iþçiye sýnýrsýz bir iþ güvencesi vermekten çok, iþçiye ve ailesine belli bir gelir güvencesi saðlamak, ancak haklý sayýlabilecek nedenler doðrultusunda iþ akdini feshedilebilir kýlmak amaçtýr. Yaþamýný sadece emek geliri i- le sürdüren iþçiye, nesnel ölçütler dýþýnda kalan nedenlerden ötürü iþ akdinin sona erdirilmesini engellemek bir baþka deyiþle iþ güvencesi vermek sosyal devlet anlayýþýnýn vazgeçilemez bir unsurudur. Türk Ýþ Hukuku nda iþ güvencesi, 2002 yýlýnýn Aðustos ayýnda, 15. Mart tarihinden itibaren yürürlüðe girmek üzere, 4773 sayýlý Kanun ile yasalaþmýþtýr tarihinde resmi gazetede yayýmlanarak yürürlüðe giren 4857 Sayýlý Ýþ Kanunu nun 18. ve 21. maddeleri, iþ güvencesinin kapsamýný yeniden düzenleyerek, 4773 Sayýlý Kanun u yürürlükten kaldýrmýþtýr. Ýþ güvencesinin olmasý, iþ hukukunun ortaya koyduðu diðer düzenlemelerin yaþama geçmesi ve korunmasý için ön koþuldur. Ýþ güvencesinin tam anlamýyla olduðu bir hukuk sisteminde, iþçi ve iþveren arasýnda sadece bireysel iþ iliþkileri deðil, sendika, toplu pazarlýk, grev gibi toplu iþ hukukunun temel kurumlarý da gerçek anlamda iþlevsel hale gelmektedir sayýlý Ýþ Kanunu nun 18. maddesi, otuz veya daha fazla iþçi çalýþtýran iþyerlerinde en az altý aylýk kýdemi olan iþçinin belirsiz süreli iþ sözleþmesini fesheden iþverene, iþçinin yeterliliðinden veya davranýþlarýndan ya da iþletmenin, iþyerinin veya iþin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorunluluðu getirmektedir. Hizmet akdinin feshinde geçerli neden olarak kabul edilemeyecek nedenleri ise yasa þu þekilde sýralamaktadýr: Sendika üyeliði veya çalýþma saatleri dýþýnda veya iþverenin rýzasý ile çalýþma saatleri içinde sendikal faaliyetlere katýlmak, Ýþyeri sendika temsilciliði yapmak, Mevzuattan veya sözleþmeden doðan haklarýný takip için iþveren aleyhine idari veya adli makamlara baþvurmak veya bu hususta baþlatýlmýþ sürece katýlmak, Irk, renk, cinsiyet, medeni hal, aile yükümlülükleri, hamilelik, doðum, din, siyasi görüþ ve benzeri nedenler, Ýþ Kanunu 74 üncü maddede öngörülen ve kadýn iþçilerin çalýþtýrýlmasýnýn yasak olduðu sürelerde iþe gelmemek. Hastalýk veya kaza nedeniyle Ýþ Kanunu 25. maddenin (I) numaralý bendinin (b) alt bendinde öngörülen bekleme süresinde iþe geçici devamsýzlýk. Sözleþmenin feshinin geçersizliðine iliþkin iþçiye yasal sürece baþvurma olanaðý tanýnmakta, bu durumda ispat yükü iþverene ait olmaktadýr. Feshin geçersizliði durumunda ise, iþçinin iþe iadesi mümkün olmaktadýr. Çalýþmamýzýn temel bulgularý deðerlendirildiðinde, iþçilerin iþ güvencelerinin olmadýðý, en azýndan çalýþan iþçilerin kendilerini güvende hissetmedikleri ortaya çýkmýþtýr. Belediye iþçileri, iþlerinde uzun süreli çalýþýyor olsalar bile artan taþeronlaþma uygulamalarý iþçilerin iþlerini kaybetme korkusu yaþamalarýna neden olmaktadýr. Çünkü, her zaman kendilerine alternatif olan ve iþgücü maliyetleri açýsýndan iþverene büyük bir avantaj saðlayan 34

6 m e s l e k i s a ð l ý k v e g ü v e n l i k d e r g i s i taþeron iþçisi bulunabilmektedir. Öte yandan taþeron iþçiler iþ güvencesi açýsýndan belediye iþçilerinden daha kötü durumda bulunmaktadýr. Taþeron þirketlerde çalýþan iþçilerin iþ deðiþtirme hýzýnýn yüksek olmasý, bu iþçilerin iþ güvencesinin düþük olduðunun bir göstergesi olarak deðerlendirilmektedir. Taþeronlaþma ve Ýþçi Saðlýðý Ýþ Güvenliði Belediyelerin birer kamu iþvereni olmasýndan öte, 1580 sayýlý Belediyeler Kanunu ve 1593 sayýlý Umumi Hýfzýsýhha Kanunu ve bu kanunlara dayanýlarak çýkarýlan tüzük ve yönetmelikler çerçevesinde toplumsal saðlýðýn korunmasý, geliþtirilmesi ve denetimi yönünde önemli görev ve sorumluluklarý bulunmaktadýr. Böylece belediyeler, sadece kendi bünyesinde çalýþanlarýn saðlýðýný koruma ve geliþtirmenin ötesinde, o belde halkýnýn bu baðlamda da diðer iþ yerlerinde çalýþan iþçilerin saðlýðýný koruma, geliþtirme ve denetiminde birincil derecede öneme sahip kurumlar olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Belediyelerin bu görevlerini hakký ile yerine getirebilmesi öncellikle kendi bünyelerinde çalýþan iþçilerin saðlýðýný koruma, çalýþma ortamlarýný hastalýk ve kazalara karþý koruyucu mekanizmalarla düzenlemelerine baðlý olarak deðiþecektir. Bu anlamda belediyeler diðer iþ yerleri içinde birer örnek oluþturmaktadýrlar. Belediyeler birer kamu iþvereni olarak, çalýþtýrdýklarý iþçilerin iþ saðlýðý ve güvenliði konularýnda yasalarla kendilerine verilen görevleri yerine getirmekle yükümlüdürler. Bu yükümlülükler arasýnda iþçilerin saðlýðýný ve güvenliðini saðlamak amacýyla gerekli tüm düzenlemeleri yapmak ve gerekli araçlarý bulundurma, en az elli iþçi çalýþtýrýlan yerlerde iþçi sayýsý ve tehlikenin büyüklük derecesine göre bir veya daha fazla iþyeri hekimi bulundurmak ve iþçi saðlýðý iþ güvenliði kurallarý oluþturmak bulunmaktadýr. Ýþçiler de iþ saðlýðý ve güvenliði açýsýndan iþyerlerinde konulan kurallara uymak ve kendilerine düþen görevleri yerine getirmek zorundadýrlar. Belediyelerde iþçi saðlýðý ve iþ güvenliði açýsýndan ortaya çýkan uygulamalarý deðerlendirdiðimiz vakit sonucun tatmin edici olduðunu söylemek genel o- larak mümkün deðildir. Türkiye Orta Doðu Amme Ýdaresi Enstitüsü tarafýndan yapýlan bir araþtýrmada, iþyeri hekimi bulundurmakla sorumlu belediyelerin yalnýzca %6. 2 sinin iþyeri hekimi istihdam ettiði buna karþýn belediyelerin %92. 5 inde iþyeri hekimi bulunmadýðý ortaya çýkmýþtýr. Bu durumda iþçiler kurum doktoru tarafýndan bakýlmaktadýrlar. Belediyelerin nüfus büyükleri ile iþyeri hekimi çalýþtýrma arasýnda doðru orantýlý bir iliþkinin olduðu gözlenmektedir. Belediye nüfusu arttýkça iþyeri hekimi çalýþtýrma sýklýðý da artmaktadýr (TODAÝ- E,1999:144). Belediyelerde Ýþçi Saðlýðý ve Ýþ Güvenliði Kurullarý nýn oluþturulup, çalýþtýrýlmasý toplu iþ sözleþmelerinde bulunmakla beraber bunlarýn uygulamada kaðýt üzerinde kaldýðý söylenebilir. Ýþçi saðlýðý ve iþ güvenliðine iliþkin olarak ortaya çýkan bu tabloda, hem iþçiler ve sendikalarý hem de belediyelerden kaynaklý çift taraflý bir ilgisizliðin etkili olduðu gözlenmektedir. Sendikalar, iþçi saðlýðý ve iþ güvenliði konusunda gerekli düzenlemelerin hayata geçirilmesi açýsýndan etkin birer güç olmalarýna raðmen uygulamada konuya çok fazla eðilmedikleri en fazla iþçilere eðitim düzeyinde bir takým çalýþmalar yaptýklarý gözlenmektedir. Ancak bu konuda eðitim önemli olmakla beraber bu öðrenilenlerin yaþama geçirilmesi çerçevesinde, uygulama ve denetim de etkili olmaktadýr. Araþtýrmamýz sýrasýnda temizlik iþçilerinin solunum yollarýna baðlý rahatsýzlýklardan dolayý ikiþer hafta süreyle hastanede kaldýklarýný belirtmeleri, meslek hastalýklarý ve korunma yollarýna iliþkin verilen eðitimlerin yaþama geçirilmediðinin bir göstergesi olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Taþeronlaþma ise mevcut yapýdaki sorunlarý daha da aðýrlaþtýran bir uygulama olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Taþeronlaþma kimi durumlarda iþçi saðlýðý ve iþ güvenliði açýsýndan yasanýn aradýðý iþçi sayýsýný aþaðýya çekmek için kullanýlabilmektedir. Bunun dýþýnda yapýlan araþtýrmalarda taþeron firmalarýn yarýsýndan fazlasýnda iþyeri hekimi, Ýþçi Saðlýðý ve Ýþ Güvenliði Kurulu bulunmadýðý, iþçilere iþçi saðlýðý ve iþ güvenliði konusunda herhangi bir eðitim verilmediði, çalýþma ortamlarýnýn sýcak, soðuk, havalandýrma, aydýnlatma ve gürültü konusunda yeterli derecede düzenlenmediði, iþçilerin periyodik saðlýk kontrollerinin büyük ölçüde yapýlmadýðý ortaya çýkmýþtýr. Belediye iþçilerinin ise saðlýk kontrolleri yýlda bir defa kurum doktoru tarafýndan yapýlmaktadýr (Genel-Ýþ,1999). 35

7 m e s l e k i s a ð l ý k v e g ü v e n l i k Belediye iþçileri ile taþeron firma iþçileri arasýnda hak ve imkanlar açýsýndan belirli farklýlýklarýn ortaya çýkmasýndan dolayý, belediye iþçileri ile taþeron firma iþçileri arasýnda iþçi saðlýðý ve iþ güvenliði konusunda yasalarýn en üst düzeyde bir ayrýmcýlýk gözetilmeden uygulanmasý gerekir. Bu baðlamda taþeron çalýþma biçimine iliþkin devlet tarafýndan standart bir sözleþme oluþturulmasý, taþeron iþçilerin sendikalaþmasý, Ýþçi Saðlýðý ve Ýþ Güvenliði Kurullarý nýn taþeron firmalar bazýnda da düzenli çalýþmasý yönündeki çabalar, özelleþtirme ve taþeronlaþma kapsamýnda firmalarda izleme komiteleri oluþturulmasý, bu komitenin izlenimlerinin ve çalýþmalarýnýn dönem dönem taraflarýn en üst düzeyde temsil edildiði bir kurulda tartýþýlmasý önerilmektedir (Kayhan,1998: ). Taþeronlaþma ve Sýnýf Bilinci Yeni Dünya Düzeni olarak adlandýrýlan küreselleþme ve bu baðlamda ortaya çýkan ekonomik ve sosyal oluþumlarýn, geleneksel iþçi sýnýfýný, kolektif dayanýþmacý kültürden uzaklaþtýrarak, sýnýf i- çinde parçalanmýþlýk ve dolayýsýyla bireycilik kültürünü ön plana çýkardýðý vurgulanmaktadýr (Wilensky,1975; Inglehart,1990; aktaran Ervasti,2001). Neo-liberal ideolojinin sendikalara bakýþý ve bu doðrultuda uygulanan politikalar sonucu sendikalaþma oranýnda yaþanan düþme, iþçi sýnýfý i- çinde kollektif dayanýþmacý kültürün etkilerini a- zaltan bir unsur olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Bunun yaný sýra üretim sürecinin part-time çalýþma, evde çalýþma, taþeron çalýþma gibi tipik olmayan istihdam biçimlerine hýzla kaymasý, sýnýf bilinci açýsýndan uzun vadede önemli etkiler doðuracak bir olgudur. Taþeron istihdam biçimi de uygulamada ortaya çýkýþ þekli ile sýnýf bilinci açýsýndan benzer sonuçlara iþaret etmektedir. Her þeyden önce hizmet üretiminin mekansal olarak çeþitli bölümlere ayrýlmasý, çalýþanlar arasýnda fiziksel bir parçalanmýþlýk yaratmakta, iþçiler arasýndaki iletiþimde aksamalar ortaya çýkmakta, uzun vadede de iletiþimin kopmasýna kadar giden sorunlar doðurmakta ve böylece iþçiler arasýnda dayanýþma azalmaktadýr. Bu parçalanmýþlýðýn yaný sýra ayný hizmet alanýnda ayný i- þi yapan iþçilerin birbirinden oldukça farklý ücret almalarý, belediye iþçilerinin, ayný sýnýfsal konumda olmalarýna raðmen taþeron iþçileri, iþ güvenceleri açýsýndan tehdit unsuru olarak görmeleri, iþçi sendikalarýnýn ise faaliyetlerini çok daha kýsa erimli- ücret pazarlýðý gibi, konularda yoðunlaþtýrmalarý bunun yaný sýra sosyal yapýda yaþanan dönüþümün giderek artan oranda bireycilik kültürünü ön plana çýkarmasý sýnýf bilincinin aþýnmasýna katkýda bulunmaktadýr. Bunun yaný sýra ekonomik açýdan yaþanan geçim sýkýntýsýnýn sadece günü kurtarma kaygýsýný ve kaderciliði beraberinde getirdiði gözlenmektedir. Ýþ tatmininin olmamasý, kaderciliði artýrmakta, kiþilerin kendine olan güvenini azaltmakta, bu baðlamda da mücadele anlayýþýnýn terk edilmesine neden olmaktadýr (Mann,1973:31). Bu kaygýlar taþeron iþçi olarak çalýþan kiþilerde daha da fazlalaþmaktadýr. Günlük çok düþük yevmiyeler ile çalýþan taþeron iþçinin temel mücadele a- laný o gün evine ekmek götürmek olmaktadýr. Sonuç Belediyelerde, küreselleþme sürecinde yerel yönetimlerin yeniden yapýlandýrýlmasý çerçevesinde gündeme gelen özelleþtirme uygulamalarýyla yaygýnalþan taþeronlaþmanýn çalýþma iliþkileri açýsýndan ortaya çýkan sonuçlarý deðerlendirildiðinde, belediyelere ucuz iþgücü saðlamada önemli bir araç haline geldiði görülmektedir. Taþeronlaþmanýn neden olduðu iþsizlik, ücretler, çalýþma koþullarý, iþ güvencesi, sendikalaþmanýn ortadan kaldýrýlmasýnýn toplumsal maliyetinin yaný sýra, özelleþtirme çerçevesinde kentsel hizmetlerin piyasa koþullarý çerçevesinde fiyatlandýrýlmasý, kentsel hizmetlere en fazla gereksinimi olan toplumsal yoksul kesimlerin bu hizmetlerden yararlanamamasý gibi bir baþka maliyet unsurunu beraberinde getirmektedir. Özelleþtirmenin tüm bu sosyal sonuçlarý dikkate alýndýðýnda, söz konusu uygulamalarýn ekonomik/finansal boyutu kadar sosyal boyutunun da deðerlendirilmesi gerekliliði ön plana çýkmaktadýr. Belediyelerin birer kamu iþvereni olmaktan öte sosyal politika alanýnda taþýdýðý tarihsel misyon ve sosyal devlet yapýsýndaki vazgeçilmez yeri düþünüldüðünde bu gerekliliðin altýnýn bir kez daha çizilmesi gerekir. Taþeronluðun sadece belediyelerde deðil, diðer sektörlerde de iþgücü piyasasýnýn enformelleþmesine ciddi bir katký yapmasý, her sektörde taþeronlaþmaya iliþkin bütüncül bir yasal düzenleme ve buna baðlý olarak etkin bir denetim mekanizmasýnýn o- luþturulmasýný gerektirmektedir. Ýþyeri ortamýnda, 36

8 m e s l e k i s a ð l ý k v e g ü v e n l i k d e r g i s i çalýþma barýþýnýn ve iþçilerin verimliliðin artýrýlmasý açýsýndan bu unsurlar oldukça önem taþýmaktadýr. Çalýþmanýn bir insan hakký olarak kabul edilmesi, bu hakkýnýn çalýþanlara en iyi koþullarda sunulmasýný saðlayacak politikalar ve bu politikalar doðrultusunda oluþturulacak yapýlanmalarý zorunlu kýlmaktadýr. Kaynaklar 1. Batley, R. ; Stoker, G., (1991), Local Government In E- urope: Trends anddevelopment, MacMillan London. 2. Blackstone, E ; Hakim, S., (1997), Private Eyes, American City and Country, Vol:112, p: Boyne, A, G., (1998), CCT In Local Government: A Review of Theory and Evidence, Public Administration, Vol:76, p: Vol:58, p: DÝSK-GENEL ÝÞ., (1996), Belediye Hizmetlerinin Özelleþtirlmesinde Adana Örneði, Araþtýrma Dizisi:3, Ankara. 5. Ervasti, H., (2001), Class, Individualism and Finnish Welfare State, Journal of European Social Policy, Vol:11, Number:1, p: Geo, R., (1991), The Growth of Producer Services Industries: Sorting Through The Externalization Debate, Growth & Change, Vol:22, p: Güler, B, A., (1996), Yeni Sað ve Devletin Deðiþimi: Yapýsal Uyarlama Politikalarý, TODAÝE Yayýn No:266, Ankara. 8. ILO., (2001), ILO Joint Meeting On The Impact of Decentralization and Privatization On Municipal Services, Geneva. 9. Iþýklý, A., (der)., (1987), Bir Baþka Ýktisat, Ýkinci Baský, Alan Yayýncýlýk. 10. Kayhan, Ý., (1998), Taþeronlaþma ve Çalýþanlarýn Saðlýk ve Güvenlik Sorunlarý, III. Ulusal Ýþçi Saðlýðý Kongresi Bildirileri, Türk Tabipler Birliði, Ankara,s: Kösecik, M., (1999), Compulsory Competitive Tendering (CCT) For Local Government Services In England: Pressures, Objectives and Outcomes, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 54 (4), s: Mann, M., (1973), Consciouness and Action Among The Western Working Class, The Macmillan Press Ltd. 13. Martin, B., (2000), The Social and Employment Consequences of Privatization In Transition Economies: Evidence and Guidelines, ILO Interdepartmental Action Programme On Privatization, Restructuring and Economic Democracy - Working Paper IPPRED-4, Geneva. 14. Þen, S., (1996), Ekonomik ve Teknik Anlamda Taþeronluk (Alt Ýþverenlik) ve Endüstriyel Ýliþkilere Etkileri, Liman-Ýþ Sendikasý Yayýnlarý, Ankara. 15. TODAÝE., (1999), Belediye Personel Sistemi, TODA- ÝE Yayýn No:297, ed: Birgül Ayman Güler, Ankara. 16. Wilson, J., (1999), Compulsory Competitive Tendering and Local Government Financial Services : An Analysis of The Views Of Local Government Accountants In The North West Of England, Public Administration, Vol:32, p: