T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÜVENLİK BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI ULUSLARARASI GÜVENLİK VE TERÖRİZM BÖLÜMÜ DOKTORA PROGRAMI

Transkript

1 T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÜVENLİK BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI ULUSLARARASI GÜVENLİK VE TERÖRİZM BÖLÜMÜ DOKTORA PROGRAMI ULUSLARARASI CEZA MAHKEMESİ VE TÜRKİYE Hazırlayan Merve SEREN Öğretim Üyesi Doç. Dr. Canan ATEŞ EKŞİ ANKARA 2009

2 İçindekiler Giriş Birinci Bölüm: Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Tarihsel Gelişimi 1.1. Nürnberg ve Tokyo Uluslararası Askeri Ceza Mahkemeleri 1.2. Eski Yugoslavya ve Ruanda Uluslararası Ad Hoc Ceza Mahkemeleri 1.3 Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Kuruluşu ve Yapısı İkinci Bölüm: Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Yargı Yetkisi 2.1. Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Yargı Yetkisi Konu Bakımından Yargı Yetkisi Soykırım İnsanlığa Karşı Suçlar Savaş Suçları Saldırı Suçu Kişi Bakımından Yargı Yetkisi Yer Bakımından Yargı Yetkisi Zaman Bakımından Yargı Yetkisi Yargı Yetkisinin Devletler Tarafından Kabulü Yargı Yetkisinin Ulusal Yargı Yetkileri ile İlişkisi 2.2. Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Yargılama Süreci 2.3. Uluslararası Ceza Mahkemesi ve Davalar Üçüncü Bölüm: Uluslararası Ceza Mahkemesi ve Türkiye 3.1. Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Önemi ve Yetkisi 3.2. Türkiye nin Roma Statüsü ne Uyum Çalışmaları ve Yeni Türk Ceza Kanunu Sonuç Kaynakça

3 Giriş Dünyada milyonlarca insan, soykırım suçları, insanlığa karşı suçlar, savaş ve saldırı suçlarına dayalı olarak hapis, işkence, zulüm görmüşler veya öldürülmüşlerdir. Uluslararası suçlar olarak ifade edebileceğimiz söz konusu suçlar, uluslararası barış ve güvenliğin korunması için birincil derecede önemlidir. Bu amacın gerçekleştirilebilmesi için, ulusal ve uluslararası düzeyde adı geçen suçlar dolayısıyla sorumlu olanların yargı önüne çıkarılması, başka bir ifadeyle bireysel cezai sorumluluklarının tesis edilmesi açısından önemli gelişmeler yaşanmaktadır. Nitekim uluslararası hukukun gelişmesiyle başlayan süreç, insan haklarına yapılan ihlaller hangi nedene dayalı olursa olsun söz konusu suçların yargılanması ve bu suça iştirak eden şahıs ve devletlerin cezalandırılması gerektiğini yaygın kanı olarak kabul etmiştir. Diğer yandan, ulusal ve uluslararası alanda yaşanan gelişmeler, suçların kavramsal içeriğinin giderek daha belirginleşmesini; ortak bir tanıma ulaşma ve yargılama yönünde ilerlemelerin sağlanmasını mecburi kılmaktadır. Bu çerçevede, 15 Haziran-17 Temmuz 1998 tarihlerinde Roma da Birleşmiş Milletler in girişimiyle toplanan Uluslararası Ceza Mahkemesi ni Kuran Diplomatik Konferans ta alınan kararlar ve kabul edilen Statü metni, uluslararası suçların tanımlanması ve uluslararası ceza hukukunun gelişmesi açısından dönüm noktasını teşkil etmektedir. Zira Uluslararası Ceza Mahkemesi nin kurulmasıyla birlikte uluslararası suçlar (soykırım, insanlığa karşı işlenen suçlar, savaş suçları, saldırı suçu) dolayısıyla bireylerin uluslararası düzeyde cezai sorumluluklarının olduğu uluslararası toplumun çoğunluğu tarafından tasdik edilmiştir. Bu makalede, öncelikle Uluslararası Ceza Mahkemesi nin oluşumunu hazırlayan dinamikler ve Mahkemenin oluşum sürecine değinilmiş, uluslararası ceza usul hukukunun konu başlıklarından ziyade Mahkemenin kuruluşu, yapısı, görevleri, yargılama yetkisi ve mevcut durumda baktığı davalar ülkeler nezdinde ele alınmıştır. Çalışmanın son bölümünde ise Türkiye nin, Yeni Türk Ceza Kanunu nda yaptığı değişiklikler çerçevesinde Roma Statüsü ne taraf olup olmamasının ne gibi etkilere yol açacağı farklı perspektifler üzerinden irdelenmiştir.

4 Birinci Bölüm: Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Tarihsel Gelişimi Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü nün kabulüne ilişkin çabalar uzun bir tarihi geçmişin izlerini barındırmaktadır. Bu tarihi geçmişin ilk adımını teşkil eden ve ilk gerçek uluslararası yargılama olarak kabul gören 1474 yılında Peter von Hagenbach ın davasıdır. Hagenbach, Briesach ın işgali esnasında yapmış olduğu katliamlardan ötürü Avusturya ve müttefiklerince farklı uyruklardan 28 yargıç tarafından oluşturulan mahkemece savaş suçları ile itham edilerek yargılanmış ve idam cezasına çarptırılmıştır. Buna paralel olarak 16 ve 17. yüzyıllarda Avrupa Devletleri, silahlı çatışmaları düzenleyen kurallar koymuş ve birtakım cezalar belirlemişlerdir. 19. yüzyılın ortasında silahlı çatışma hukukunun gelişmesiyle birlikte, yargılama alanına ilişkin daha somut adımların atılmaya başlandığı hatta Uluslararası ceza mahkemesinin kurulması yönünde önerilerin ortaya atıldığı görülmektedir. Örneğin, yılları arasındaki Alman - Fransız savaşında yaşanan insancıl ihlaller üzerine, Uluslararası Kızıl Haç Örgütünün o zamanki başkanı Gustave Moynier, uluslararası ceza mahkemesi kurulması için taslak statü hazırlanması yönünde öneride bulunmuştur. Daha sonra 1899 ve 1907 yıllarında kabul edilen La Haye Sözleşmeleri, savaş hukuku ile ilgili bağlayıcı uluslararası kurallar getirmiştir. Sözleşmeler, bazı eylemlerin suç oluşturduğunu ve dolayısıyla hukuka aykırı olduğunu belirtmekle birlikte, söz konusu suçların ihlali durumunda herhangi bir yaptırımdan bahsetmemişlerdir. Temelinde sözleşmeler, devletlere görev ve yükümlülükler ile bireysel cezai sorumluluk oluşturmak amacıyla hazırlanmış olsa da, yaptırım hükmünün olmaması itibariyle sadece savaş suçları hukukuna referans teşkil etmişlerdir. I. Dünya Savaşını müteakip, Almanya ile imzalanan Versay Barış Antlaşması ise, savaş suçlularının yargılanması ve cezalandırılmasını düzenleyen ve uluslararası ceza mahkemesini kurmaya yönelik ilk ciddi girişim olarak kabul görmüştür. Zira Antlaşma (md ) belirli ve olaya özgü bir ceza mahkemesi kurulmasını ve bu mahkemede dönemin Alman İmparatoru II. Wilhelm başta olmak üzere diğer suç işleyenlerin yargılanmasını öngörmüştür. Ancak, Hollanda, kendi ülkesine sığınan Alman imparatorunu iade etmeye yanaşmadığı için, suçluların uluslararası mahkemede yargılanmalarından vazgeçilmiş, uluslararası hukuk başarısızlığa mahkum olmuştur. Sonuç olarak, diğer suçlular Almanya da Leipzig Yüksek Mahkemesi nde yargılanmışlar, Hollanda da mülteci olarak yaşayan Wilhelm ise ülkenin Alman işgaline uğraması sonucu 1941 yılında ölmüştür. Diğer yandan, insanlığa karşı suçlar terimi ilk olarak, 28 Mayıs 1915 te İngiltere, Fransa ve Rusya nın, Osmanlı

5 İmparatorluğu nda yaşayan Ermenileri katledildikleri iddiasıyla yayınlamış oldukları deklarasyonda geçmiş ve 1920 Sevr Antlaşması nda (md.230) yer almıştır. Ama Sevr Antlaşması nın onaylanmaması ve Milletler Cemiyeti tarafından uluslararası mahkeme kurulmaması üzerine söz konusu yargılama hiçbir zaman yapılamamıştır Nürnberg ve Tokyo Uluslararası Askeri Ceza Mahkemeleri Uluslararası hukuk çerçevesinde insanlığa karşı suçun temel bir kavram olarak ele alınması ilk defa Londra Konferansı nda (26 Haziran- 8 Ağustos 1945) gerçekleşmiştir. Konferansta, II. Dünya Savaşı esnasında, işgal bölgelerinde siyasi, dini ve ırksal nedenlerden ötürü yapılan ihlaller ele alınmış ve sonrasında 08 Ağustos 1945 tarihli Londra Antlaşması 2 ile Nürnberg Uluslararası Askeri Ceza Mahkemesi kurulmuştur. A.B.D, Birleşik Krallık, Fransa ve Rusya nın açtığı davada yirmi dört Nazi lideri barışa karşı suçlar, savaş suçları ve insanlığa karşı suçlar işlemekten yargılamışlardır. Her dört ülke tarafından birer baş hakim, değişimli hakim ve savcının görev aldığı mahkeme, on dokuz sanığın mahkum edilmesine ve on iki davada idam cezasının verilmesine karar vermiştir. 3 Dünya barışına karşı işlenen suçlar ve insanlığa karşı işlenen suçlar tanımlarından ilk kez bu davada söz edilmiştir. Ayrıca mahkeme, savaş suçlarında uluslararası düzeyde bireysel cezai sorumluluğun ilk önemli kaynağı olarak, yalnız devletlerin değil aynı zamanda bireylerin de uluslararası hukuka uygun davranması gerektiğini ortaya koyması bakımından önemlidir. 4 Benzer bir düzenleme Tokyo (Uzak Doğu) Uluslararası Askeri Ceza Mahkemesini (3 Mayıs Kasım 1948) kuran statüde de yer almıştır. 5 II. Dünya Savaşı nın galip müttefikleri tarafından oluşturulan mahkeme, Pasifik Savaş Alanı ile ilgili olarak Japon savaş suçlularını yargılamıştır. Nürnberg in aksine on bir ülkeden oluşan yargıçlar grubu 6, toplam yirmi beş sanığı yargılamışlardır. 12 Kasım 1948 te sona eren yargılama sonucu yedi sanık 1 Ayrıntılı bilgi için bkz. Canan Ateş Ekşi, Uluslararası Ceza Mahkemesinin İnsanlığa Karşı Suçlar Üzerindeki Yargı Yetkisi, Ankara, Seçkin Yayınları, 2004, ss.3-4; ayrıca bkz. William A. Schabas, Uluslararası Ceza Mahkemesine Giriş, Cambridge, Cambridge University Press, 2004, ss Avrupa Ekseninde Büyük Savaş Suçlularının Kovuşturulması ve Cezalandırılması ile Uluslararası Askeri Mahkeme Şartını Kurma Anlaşması nın ekini oluşturan statünün, 6. maddesinde mahkemenin barışa karşı suçlar, savaş suçları ve insanlığa karşı suçları yargılayacağı bildirilmektedir. Statü için bkz. Charter of the International Military Tribunal, 3 William A. Schabas, a.g.e., ss Arzu Alibaba, Uluslararası Ceza Mahkemesinin Kuruluşu, AÜHF Dergisi, C: 49, S: 1-4, 2000, s Statü için bkz. International Centre for the Research and Documentation of War Crimes Trials, Charter of the International Military Tribunal for the Far East, 6 ABD, Avustralya, Kanada, Çin Cumhuriyeti, Fransa, Britanya Hindistanı, Hollanda,Yeni Zelanda, Filipinler, Birleşik Krallık ve SSCB dir

6 Tokyo da bulunan Sugamo Hapishanesi nde asılarak idam edilmiş, diğer sanıkların tamamına yakını ise ömür boyu hapis cezasına mahkum edilmişlerdir. Tokyo daki mahkeme amaç itibariyle Nürnberg e benzemekle birlikte, daha çok askeri ya da sıkıyönetim mahkemesini andıran niteliğe sahip görülmektedir. 7 Mahkemelerin kurulması ve uygulamaları, uluslararası toplumun II. Dünya Savaşından önce kabul etmiş olduğu savaş hukukuna ilişkin antlaşma ve örf ve adet hukuku kurallarının uygulanması açısından önemli bir yer tutmaktadır. Zira uluslararası nitelikteki suçların ilk kez Nürnberg Uluslararası Askeri Mahkemesi Statüsü nde yer alması ve bu suçların; savaş suçları, barışa karşı işlenen suçlar ve insanlığa karşı işlenen suçlar adı altında sınıflandırılması ile bireylerin cezai sorumluluklarının uluslararası nitelikte cezai yargılama yetkisini icra edecek bir organ tarafından yürütülmesi gerektiği açıkça ortaya konmuştur. Bununla birlikte söz konusu mahkemeler sürekli bir uluslararası ceza mahkemesinin kurulmasının sağlanması açısından öncülük etmişlerdir. 8 Diğer yandan, mahkemelerin Uluslararası hukuka yapmış olduğu katkı bazı yazarlar tarafından sert bir dille eleştirilmiştir. Bunun temel nedeni ise, mahkemelerin galiplerin mahkemeleri olarak taraflı bir yapıya sahip olmaları ve ceza hukukunun temel ilkelerinden olan yasanın öngörmediği suç ve ceza olmaz (nullum crimen sine lege) ve hiç kimse kendi davasında yargıç olamaz (nulla poena sine lege) ilkelerini ihlal etmeleri gerekçelerine dayanmaktadır Eski Yugoslavya ve Ruanda Uluslararası Ad Hoc Ceza Mahkemeleri Nürnberg ve Tokyo Uluslararası Askeri Ceza Mahkemeleri kararlarında benimsenen ilkeler ve uygulamalar, Birleşmiş Milletler tarafından kabul edilmiş ve buna istinaden Genel Kurul bünyesinde komisyonlar oluşturulmuştur. Bu gelişme, BM nin daimi bir uluslararası ceza mahkemesi kurma yönünde kararlı olduğunu göstermekle beraber, Soğuk Savaş dönemi nedeniyle etkinlik kazanamamış ve amaçlanan çalışmalar gerçekleştirilememiştir. Soğuk Savaşın sona ermesini takiben, uluslararası suçları işleyen kişilerin yargılanmaları yeniden gündeme gelmiş ve böylece ad hoc mahkemeler dönemi başlamıştır. Bu bağlamda Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, Yugoslavya ve Ruanda da yaşanan insan hakları ve uluslararası 7 William A. Schabas, a.g.e., s Canan Ateş Ekşi, a.g.e., s.5. 9 Yusuf Aksar, Uluslararası Ceza Mahkemesi ve Uluslar arası Ceza Usul Hukuku, Ankara, Seçkin Yayınları, 2003, s.19.

7 ceza hukuku ihlalleri karşısında BM Antlaşmasının VII. bölümü çerçevesinde 1993 yılında Eski Yugoslavya topraklarındaki çatışmalar sırasında işlenen uluslararası insan hakları hukukunun ağır ihlallerinden sorumlu kişileri yargılamak üzere La Haye (Hollanda) merkezli Eski Yugoslavya için Uluslararası Ceza Mahkemesi 10 ni, 1994 yılında ise merkezi Ruanda iç savaşı sırasında işlenilen soykırım ve uluslararası insan hakları hukuku ihlallerinden sorumlu kişileri yargılamak üzere Arusha (Tanzanya) merkezli Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi 11 ni kurmuştur. Mahkemeler, Soğuk Savaş öncesinde kurulan Nürnberg ve Tokyo mahkemelerine kıyasla önemli farlılıklar arz etmektedirler. Birincisi, önceki mahkemeler galip devletler tarafından kurulmuşlardır. Bu dönemdeki mahkemeler ise BM Konseyi tarafından diğer deyişle uluslararası toplumun tamamı adına kurulmuşlardır. İkincisi, mahkemeler uluslararası toplumun uluslararası ceza ve insan hakları hukukunu ihlal eden bireylerin yargılanmalarını sağlamak açısından tarihte ilk defa uluslararası hukuk kurallarına tam anlamıyla uyularak kurulmuş uluslararası ceza mahkemeleri olarak kabul edilmektedirler. Üçüncüsü, mahkemeler ad hoc nitelikte olup, belirli bir yerde işlenmiş suçlar ve bu suçları işleyen kişiler hakkında yargılama faaliyetinde bulunmak üzere BMGK nın kurduğu özel yetkiye haiz geçici mahkemelerdir. 12 Schabas a göre, ad hoc mahkemeler, hazırlayıcılara rehberlik edecek hukuki örnekleri hazırlamaktan fazlasını yaptı. Bir Uluslararası ceza mahkemesinin neye benzeyebileceğine dair güven verici bir model de sağladı. 13 Schabas a karşıt görüş olarak bazı hukukçular teorik ve pratik anlamda devamı söz konusu olmayan genelde ad hoc mahkemeleri özelde BMGK yi eleştirmişlerdir. Örneğin Köchler, söz konusu mahkemelerin, önceki mahkemeler gibi galip devletlerin adalet anlayışını uyguladıklarını öne sürmüş ve BMGK nın daimi üyeleri veya bunların müttefiklerinin vatandaşlarını yargılamaktan kaçınarak ayrımcı bir şekilde oluşturulduğunu; yargı yetkilerinin güç politikaları çerçevesinde tanımlanarak cezai yargının siyasallaştırılmasının örneğini olduğunu ve küresel alanda hukukun üstünlüğünü geliştiremediklerini savunmuştur Şubat 1993 te Fransa nın önerisi üzerine 808(1993) sayılı Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararıyla, UCYM nin kurulması öngörülmüş, 25 Mayıs 1993 te Genel Sekreterin sunduğu Rapor ve Statü taslağı 827(1993) sayılı BMGK kararı oybirliği ile kabul edilmiştir. Statü için bkz. UN Security Council Resolution on the Situation in Former Yugoslavia, 11 BMGK nin 08 Kasım 1994 gün ve 955 sayılı kararı ile kurulmuştur. Statü için bkz. International Criminal Tribunal for Rwanda, 12 William A. Schabas, a.g.e., ss William A. Schabas, a.g.e., s Hans Köchler, Küresel Adalet mi? Küresel İntikam mı?, İstanbul, AlkımYayınları, 2005, ss

8 1.3 Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Kuruluşu ve Yapısı 15 Haziran-17 Temmuz 1998 tarihleri arasında Roma da Uluslararası Ceza Mahkemesi Kurulmasına Dair Birleşmiş Milletler Diplomatik Konferansı düzenlenmiş ve konferansın son günü olan 17 Temmuz 1998 de oylamaya katılan devletlerden 120 sinin lehte (Fransa, İngiltere, Rusya ve diğerleri), 21 inin çekimser ve 7 sinin aleyhte (ABD, Çin, Irak, İsrail, Katar, Libya, Yemen ve diğerleri) oy kullanmasıyla Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü kabul edilmiştir Temmuz 2002 tarihinde yürürlüğe giren Statü yü, mevcut durumda, 18 Temmuz 2008 tarihinde Cook Adaları nın onaylaması sonucu imzalayan 139, onaylayan 108 taraf devlet bulunmaktadır. 16 Önceden belirtildiği üzere, Uluslararası Ceza Mahkemesi nin kurulması, uluslararası hukukta mihenk taşı niteliğindedir. Bunun nedeni UCM nin kurulmasından önce, insanlığa karşı işlenen suçların yargılamasının ad hoc mahkemeleri tarafından yürütülmesidir. 17 UCM ise, geçici değil daimi görev yapmak üzere kurulmuş; bağımsız, daimi ve uluslararası hukuk kişiliğine sahip nitelikte bir mahkemedir. 18 Ayrıca Mahkeme, savaş suçları, insanlığa karşı işlenen suçlar, soykırım suçları ve saldırı suçlarına bakan ilk uluslararası mahkeme özelliğine sahiptir. Diğer yandan, UCM Statüsü ayrı bir önem taşımaktadır. Bunun temel nedeni, insanlığa karşı suç oluşturan fiillerin 19 daha kapsamlı bir şekilde yer alması ve önceki mahkemelere göre yargı yetkisinin genişletilmesidir. Ayrıca önceki mahkemelerin statülerinde yer almayan ırk ayrımcılığı (apartheid) suçu ve şahısların zorla kaybedilmesi, ilk defa bu statü kapsamında ele alınmıştır. UCM, devletleri ve tüzelkişilikleri değil, kişileri yargılamak üzere görev yapmaktadır. 20 Burada önemli olan husus; UCM nin yargılama yetkisine haiz olabilmesi için, suçun taraf ülke topraklarında ya da taraf ülke vatandaşı tarafından işlenmesi gerekmektedir. Diğer bir deyişle, suç hakkında soruşturma açılabilmesi ancak ilgili devletin UCM nin yargılama yetkisini kabul etmesi ya da BM Güvenlik 15 Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü Giriş Bölümü ile 128 maddenin yer aldığı 13 bölümden oluşmaktadır. 16 Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Ayrıcalıkları ve Bağışıklıkları Hakkında Anlaşmayı imzalayan 62, onaylayan 59 ülke bulunmaktadır. En son onaylayan ülke ise, 15 Nisan 2009 tarihinde Kolombiya olmuştur Geçmişte yalnızca belli olaylarla ilgilenmek üzere bazı savaş suçları mahkemeleri oluşturulmuştur. Örnek olarak, Nazilerin 2. Dünya Savaşı sonrası, Nürnberg mahkemelerinde yargılanmaları ya da Eski Yugoslavya da, Ruanda da, Sierre Leone de ve Kamboçya da işlenen suçlar için özel mahkemelerin kurulmasını verebiliriz. 18 UCM, Birleşmiş Milletler in bir organı olmamakla birlikte işbirliği içerisindedir. Bu durum, UCM nin, uluslararası ceza mahkemeleri içerisinde istisnai bir yöntemle kurulduğunu göstermektedir. 19 Her üç mahkeme göz önünde bulundurulduğunda, bir eylemin insanlığa karşı suç oluşturabilmesi için; (a) yaygın ve sistematik bir saldırı olması, (b) sivillere yönelik olması, (c) siyasi, ulusal, ırksal, etnik veya dini temele dayalı olması gerekmektedir. 20 Bkz. Md. 1,5,25/1

9 Konseyi nin konuyu UCM savcısına devretmesi ile mümkün olmaktadır. Nitekim Darfur da yaşanan katliama ilişkin yargılama, BM Güvenlik Konseyi nin UCM ye havale etmesi ile gerçekleşmiştir. Merkezi La Haye de bulunan mahkeme, üç temel organdan oluşmaktadır: Başkanlık, Yargılama ve Savcılık Makamı dır. Mahkeme üyeleri tarafından üç yıllık bir görev süresi için seçilen üç hakimden oluşan Başkanlık, Savcılık makamı hariç olmak üzere, Mahkemenin genel idaresinden sorumludur ve Statü ile kendisine verilen işleri yapar. Yargılama makamı, Ön Soruşturma Dairesi, Yargılama ile Temyiz Dairesinden oluşmaktadır. Bu dairelerde, Statünün 36. maddesine göre taraf devletlerin gösterdikleri adaylar arasından Taraf Devletler Meclisince dokuz yıllığına seçilen on sekiz yargıç görev yapmaktadır. 21 Yargıçların seçiminde dünyanın başlıca hukuk sistemlerinin temsili, adil coğrafi temsil ve kadın-erkek yargıçların eşit temsili kriterleri göz önünde bulundurulur. Yargıçlar yüksek ahlaki karakter sahibi, tarafsız ve dürüst kimseler arasından ve kendi devletlerinde yüksek yargı makamlarına atanmak için gerekli ehliyetleri taşıyan, ceza ve ceza usul hukuku ile uluslararası hukukun uluslararası insani hukuk ve insan haklan hukuku dallarında gerekli donanıma sahip kimseler arasından seçilir. 22 Genel anlamda, mahkemenin haiz olduğu özelliklerden en önemlilerine kısaca değinmek gerekir ise; UCM, Statüsünün 11 ve 24. maddelerinde belirtildiği üzere yürürlüğe girdikten sonraki eylemler hakkında 23 yargılama yapabilmektedir. Diğer yandan, UCM nin yargılama yetkisinde ülkesellik, aktif veya pasif kişisellik veya evrensellik ilkesi bütün olarak bulunmamaktadır. Ayrıca, UCM statüsünü kabul eden devlet, UCM nin yargılama yetkisini ikinci bir onaya gerek kalmadan kabul etmiş olmaktadır. UCM statüsündeki yargılama sistemi, ulusal mahkemeleri tamamlayıcı niteliktedir. Şöyle ki; suçları soruşturma ve kovuşturmada öncelik ulusal mahkemelerdedir, ancak ulusal mahkemelerin soruşturma ve kovuşturmada isteksiz veya yetersiz olması durumunda soruşturma ve kovuşturmayı UCM devralmaktadır. Dolayısıyla mahkeme, isteksiz ve yetersiz soruşturma ve kovuşturma nedenlerine dayalı olarak oluşan sorunların giderilmesini sağlamaktadır Bkz. Uluslararası Ceza Mahkemesi Roma Statüsü, 22 Madde 36; Yargıçların Nitelikleri, Aday Gösterilmeleri ve Seçilmeleri, 8.paraf, Ayrıca Mahkemenin Yapısı için bkz. William A. Schabas, a.g.e., ss Mahkeme ancak, iddia edilen suçun işlendiği anda 18 yaşında veya daha büyük olanlar (md.26) hakkında yargılama yapabilmektedir. 24 Canan Ateş Ekşi, a.g.e, s.32.

10 İkinci Bölüm: Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Yargı Yetkisi 2.1. Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Yargı Yetkisi Önceki bölümde aktarıldığı üzere, Uluslararası Ceza Mahkemesi uluslararası toplumun tümünü ilgilendiren en ciddi suçları işleyen kişileri yargılamak amacıyla kurulan daimi bir uluslararası mahkemedir. Bu yönü ile kendisinden önce kurulan mahkemelerden ayrılmaktadır. Zira önceki mahkemelerin ad hoc yapısına karşın, UCM, belirli bir zaman diliminde belirli bir duruma ilişkin olarak kurulmadığından, yargı yetkisi kişi, yer ve zaman bakımından sınırlandırılmamıştır. Uluslararası Ceza Mahkemesi nin yargı yetkisi, Statünün ikinci bölümünde Yargı Yetkisi, Kabul edilebilirlik ve Uygulanabilir Hukuk başlığı altında düzenlenmiştir. Mahkemenin yargı yetkisini kullanma koşullarının devlet egemenliğini etkiler nitelikte görülmesi sebebiyle Roma Konferansı nda en zorlu müzakerelere konu olan bölümlerden biri olmuştur Konu Bakımından Yargı Yetkisi (Ratione Materiae) UCM, konu bakımından sahip olduğu yargı yetkisi, Mahkemenin hangi suçlar üzerinde yargılama yapabileceğini ifade etmektedir. Statünün 5. maddesinde düzenlenen ve uluslararası toplumu bir bütün olarak ilgilendiren çok ciddi suçlar olarak nitelenen soykırım, insanlığa karşı işlenen suçlar, savaş suçları ve diğer suçlar Mahkemenin konu bakımında yargı yetkisini oluşturmaktadır Soykırım Soykırım kelimesi ilk defa, 1943 yılında Rafael Lemkin in yapmış olduğu çalışmada yer almıştır. Lemkin, ulusal ve etnik grupları ele aldığı çalışmasında, soykırımı, bir ulusun ya da etnik grubun yok edilmesi şeklinde tanımlamıştır. Polonya Yahudisi olan Lemkin tarafından ortaya atılan bu kavram, izleyen yılda Nürnberg savcıları tarafından kabul edilmiş ve 1946 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurul u tarafından uluslararası bir suç olarak ilan edilmiştir. Lemkin in temel niteliğini ortaya koyduğu suç kavramı BM Genel Kurulu çalışmalarında daha fazla genişletilerek, 9 Aralık 1948 tarihinde kabul edilen Birleşmiş

11 Milletler Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi ne konulmuştur. 12 Ocak 1951 tarihinde BM Genel Kurul Kararı ve BM Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi olarak kabul edilen belgede; soykırım suçu, insanlığa karşı işlenen suçlar, savaş suçları ve saldırı suçları tanımlanarak, BM nin söz konusu suçları önlemek üzere hareket edeceği belirtilmiştir. 25 Soykırım tanımı, Roma Statüsü nün 6. maddesinde ve Türkiye nin de taraf olduğu BM Soykırım Sözleşmesi nin 2. maddesinde şöyle tanımlamaktadır: ulusal, etnik, ırki veya dini grubu, sırf bu niteliği nedeniyle, kısmen veya tamamen yok etme kastıyla aşağıda sayılan fiillerin işlenmesidir.. Bu fiiller; a) Grup üyelerini öldürmek; b) Grup üyelerine ciddi bedensel veya psikolojik zarar vermek; c) Fiziksel olarak kısmen veya tamamen ortadan kaldırmak niyetiyle grubun yaşam koşullarını ağır biçimde kötüleştirmek; d) Grup içi doğumları bilinçli olarak önlemeye yönelik tedbirler koymak; e) Grup içindeki çocukları başka bir gruba zorla nakletmektir. 26 İnsanlığa karşı suçların tanımında, Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi ve Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi statüleri ile Uluslararası Ceza Mahkemesi ni kuran Roma Statüsü farklı düzenlemeler içermektedir. Statüler, önceden insanlığa karşı suçların bir alt kategorisi olarak tanımlanan soykırım suçunu kendine özgü objektif ve sübjektif unsurları olan bağımsız bir suç kategorisi olarak ele almaktadır. Bunun nedenini, önceden insanlığa karşı suçları soykırım suçlarından ayırmak gerektiği düşüncesinden kaynaklandığını söyleyen Schabas a göre, suçlar arasındaki ayırım günümüzde daha az önem arz etmektedir. Zira önceden insanlığa karşı suçlar ancak Uluslararası bir silahlı çatışma ile işlenebileceği görüşüne haizken bugün, hem barış zamanında hem de savaş zamanında işlenen işkencelerden oluşan suçları ihtiva etmektedir. Ancak soykırım suçunu, diğer bütün suçlardan ayıran en önemli özellik özel kast (dolus specialis) unsurundan kaynaklanmaktadır. Diğer bir deyişle, Statü de yer alan eylemlerden herhangi birisinin ulusal, etnik, ırksal ya da dinsel grubu tamamen ya da kısmen yok etme özel kastı ile işlenmesi gerektiğidir. Soykırım suçunun oluşması için gerekli temel unsuru oluşturan, özel kast, failin yok etme anlayışına odaklandığı bu durumda; fiziksel, biyolojik ve kültürel olarak ele alınmaktadır. Söz konusu yok etme 25 Esat Arlan, 1915 Yılı Olaylarının Soykırım Suçu ve İnsanlığa Karşı İşlenen Suçlar Bakımından Değerlendirilmesi ve Yeni Türk Ceza Yasasında Yapılan Hatalar, makale 26 Türkiye, Sözleşmeyi 23 Mart 1950 de onaylamış, 5630 Sayılı Onay Kanunu 29 Mart 1950 gün ve 7469 Sayılı Resmi Gazete de yayınlanmıştır. Birleşmiş Milletler Soykırım Suçunun Önlenmesine ve Cezalandırılmasına Dair Sözleşme:

12 ve özel kast kavramları hukuksal alanda sık ve çetrefilli tartışmalara neden olmaktadır. Schabas a göre, hukukçuların yorum farklılıkları, soykırım tanımını bir bilmeceye dönüştürse de, günümüzde genel kabul soykırımın, insanlığa karşı suçların en ağır şekli olduğu yönündedir İnsanlığa Karşı Suçlar Roma Statüsü nün 7 nci maddesinde yer alan insanlığa karşı suçlar; herhangi bir sivil topluluğa karşı geniş çapta veya sistematik bir saldırının parçası olduğu bilinerek işlenen eylemleri kapsamaktadır. Bu eylemler: a) Öldürme; b) Toplu yok etme; c) Köleleştirme; d) Halkın sürülmesi veya zorla nakli; e) Uluslararası hukukun temel kurallarının ihlali sonucu hapsetme veya fiziki özgürlüğün başka biçimlerde ciddi olarak kısıtlanması; f ) İşkence; g) Irza geçme, cinsel kölelik, fuhşa zorlama, hamileliğe zorlama, zorla kısırlaştırma veya benzer ağırlıkta diğer cinsel şiddet; h) Üçüncü paragrafta tarif edildiği gibi politik, ırkçı, ulusal, etnik, kültürel, dini, cinsel nedenlerle veya uluslararası hukukta evrensel olarak kabul edilemez sayılan nedenlerle bu paragrafta gösterilen ya da Mahkeme nin yetkisine giren herhangi bir suç ile eylemler bağlamında herhangi bir topluluğa veya herhangi bir belirlenebilir gruba zülüm etmek; i) Şahısların ortadan kaybedilmesi; j) Irk ayrımcılığı cürümü; k) Vücuda veya ruhsal ve fiziksel sağlığa ciddi zarara neden olacak nitelikteki bilinçli olarak yapılan diğer insanlık dışı eylemlerdir. 28 Roma Statü sünde yer alan tanıma bakıldığı zaman, insanlığa karşı suçları soykırım suçlarından ayıran birçok farklılık bulunmaktadır. Şüphesiz, insanlığa karşı suçları diğer suçlardan ayıran en önemli özellik, tanımda yer alan saldırı nın askeri bir saldırı şartı olmaması gereğidir. Ayrıca saldırının sistematik ve yaygın yönlerinin olması ve faillerin suçu herhangi bir sivil nüfusa karşı işlemeleri büyük önem taşımaktadır. Bununla birlikte, insanlığa karşı suçlarda, soykırımın temel felsefesi olan özel kast şartı aranmamakta, suçlar için saik/motiften bahsedilmemektedir. Altı çizilmesi gereken unsurlardan bir tanesi de insanlığa karşı suçların soykırım suçlarına göre çok daha geniş bir yelpazede ele alınmasıdır. Bu bağlamda, Roma Statü sünde genişletilen cinsiyet suçları kavramın gelişimi açısından 27 William A. Schabas, a.g.e., ss Mevcut durumda, mahkemeyi tanıyarak yargı kapsamına dahil 108 ülke bulunmaktadır. En son Cook Adaları, 18 Temmuz 2008 tarihinde onaylamamıştır. Uluslararası Ceza Mahkemesi nin tarihindeki ilk dava 26 Ocak 2009 Hollanda nın Lahey kentinde başlamıştır. Davada, savaş suçları işlemekle itham edilen Kongolo isyancı lider Thomas Lubanga yargıç karşısına çıkmıştır. Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü için bkz.

13 oldukça mühimdir. Nitekim ırza geçme, cinsel kölelik, zorla fahişelik, zorla hamilelik, zorla kısırlaştırma ya da cinsel şiddetin benzer ağırlıktaki herhangi bir şekline gönderme yapılması vb suç eylemlerinin tanımlanmasında ve genişletilmesinde önemli bir mesafe olarak kabul görmektedir Savaş Suçları Roma Statüsü nün 8. maddesinde savaş suçlarını tanımlayan hükümler mahkemenin yargı yetkisi dahilinde olup, geneli itibariyle hükümler içerisinde en uzun olanıdır. Zira uluslararası hukukta kovuşturulan ilk suçlar savaş suçlarıdır. Statüde savaş suçları dört başlık altında toplanmaktadır. Bunlar; a) 1949 Cenevre Sözleşmelerinin koruma altına aldığı şahıslar ve mallara yönelik ağır ihlaller 30, b) uluslararası teamülde kabul gören diğer savaş kural ve geleneklerinin ciddi ihlalleri 31, c) uluslararası nitelik taşımayan bir silahlı çatışmada, 1949 Cenevre Sözleşmelerinin ortak üçüncü maddelerinin ciddi ihlalleri 32 ve d) uluslararası teamüle uygun olarak, uluslararası olmayan silahlı çatışmalarda uygulanan kural ve geleneklerin diğer ciddi ihlalleridir Saldırı Suçu Saldırı suçu, statüde yer alan suçlar arasına girmekle birlikte, suçun unsurları ve yargılama koşulları üzerinde uzlaşma sağlanamadığından tanımı sonraya bırakılmıştır. Ancak 29 William A. Schabas, Origins of the Genocide Convention: From Nuremberg To Paris, Case Western Reserve Journal of International Law, 2008: 40, s Kasten öldürme, işkence ve insanlık dışı muamele, kasten ciddi acı ve yaralanmaya sebebiyet vermek, askeri gerekliliğin haklı kılmadığı hallerde mallara kasten aşırı zarar verme veya aşırma, savaş esirlerini veya koruma altındaki diğer şahısları hasım tarafta hizmete zorlama v.b. 31 Çatışmaya doğrudan katılmayan sivil kişilere yönelik kasıtlı saldırılar, çevreye, sivillere yaygın, uzun süreli ve ciddi zarar veya kayıp verebileceği düşünüldüğü halde, kasıtlı olarak saldırıya devam etmek, askeri hedef olmayan ve savunulmayan bina, mezra, köy, kasaba ve şehirlerin bombalanması veya taarruz edilmesi; silahını bırakıp teslim olmuş bulunan bir muharibin yaralanması veya öldürülmesi, Din, eğitim, sanat, bilim ve insani amaçlara, tarihsel anıtlara, hastanelere ve hasta ve yaralıların toplanmasına adanmış binalara, bu yerlerin askeri amaçlarla kullanılmadığı sürece, kasıtlı doğrudan saldırı, Yetkili bir mahkemede düşman tarafın vatandaşlarının hak ve davalarının askıya alınması, oksijensiz bırakan, zehirli ve diğer gazların ve sıvı, madde ve cihazların kullanılması, insan vücudu içinde kolayca parçalanan veya genişleyen mermilerin kullanılması, 15 yasından küçük çocukların ulusal silahlı kuvvete çağrılması ve askere alınması veya bu yastan küçük çocukların çatışmalarda aktif olarak kullanılması v.b. 32 Silahlarını bırakmış silahlı kuvvet mensupları ve hastalık, yaralanma, yakalanma ve diğer nedenlerle muharebe dışı kalmış kişiler dahil olmak üzere, çatışmada aktif olarak yer almayan kişilere karsı işlenen eylemlerdir. 33 Irza geçme, seks köleliği, doğuma veya düşüğe zorlama, kısırlaştırmaya zorlama, askeri avantaj için koruma altına alınması gereken kişileri canlı kalkan olarak kullanmak, sivil nüfusun yer değiştirmesi için emir verilmesi, ciddi tehlikeye sokacak nitelikte bilimsel, tıbbi veya fiziki deney ve operasyonlara maruz bırakmak v.b. Detaylı bilgi için bkz.william A. Schabas, a.g.e., ss.70-87

14 taraf devletler, suçun tanımında genel ve kapsayıcı bir tanım benimsenmesi yönünde görüş bildirmişlerdir. Bu bağlamda, Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun 3314 sayılı kararında yer alan saldırının tanımı ve saldırı teşkil eden eylemlerin sayılması yolunu tercih etmişlerdir Kişi Bakımından Yargı Yetkisi (Ratione Personae) Uluslararası Ceza Mahkemesi, sadece gerçek kişiler üzerinde ve uluslararası toplumu tümüyle etkileyen çok ciddi suçlar hakkında yargılama yapma yetkisine sahiptir. Ayrıca mahkeme, bizzat suçu işleyen kişi/kişilerin yanında suçun işlenmesine yardımcı ya da ortak olan veya suçun işlenmesine veya teşebbüsüne herhangi bir biçimde katılan kişilerin de söz konusu suçlarla ilgili olarak cezai sorumluluğa sahip olduğunu ifade etmektedir. 35 Roma Statüsü nün 31. maddesinde bireylerin cezai sorumluluğunu ortadan kaldıran nedenler yer almaktadır. Ancak burada önemli olan nokta, sorumluluğun ortadan kaldırılması için öngörülen nedenlerin eylem zamanında mevut olması gerektiğidir. Söz konusu nedenler şu şekildedir: a) akıl hastalığı, akıl sağlığını etkileyen özürler, zehirli madde kullanımı b) meşru müdafaa c) zorunluluk halidir. Diğer yandan, 26.maddede cezai sorumluluğun uygulanabilmesi için 18 yaş ve üstü şartı aranmaktadır. Ayrıca 32.maddede maddi veya hukuki hatanın cezai sorumluluğu ortadan kaldırabilme koşulları düzenlenmektedir. Bu düzenleme, maddi hata sadece suçun gerektirdiği manevi unsurun olmadığını ispat ederse cezai sorumluluğun ortadan kaldırılabilmesi için bir neden teşkil edeceğini ifade etmektedir Yer Bakımından Yargı Yetkisi (Ratione Loci) Uluslararası Ceza Mahkemesi nin, ad hoc mahkemelerin aksine, herhangi bir yer sınırlamasına bağlı olmadan, Statü de öngörülen koşullara uygun olarak, dünyanın herhangi bir yerinde işlenilen suçlar üzerinde yetki kullanabileceği öngörülmektedir. Statüye taraf olan her devlet, 5. maddede sözü edilen suçlar bakımından Mahkemenin yetkisini kabul etmiş olacağından, Mahkemenin bu suçlar sebebiyle yargı yetkisini kullanabilmesi için söz konusu Aralık 1974 tarihinde, Genel Kurul un 29. oturumunda benimsediği 3314 no.lu karara göre; saldırı bir devlet tarafından Birleşmiş Milletler Şartı nın temel prensiplerine aykırı bir biçimde başka bir devletin egemenliğine, toprak bütünlüğüne veya siyasi bağımsızlığına karşı silahlı kuvvet kullanmak şeklinde tanımlanmıştır. Roma Statü nde saldırı suçları için bkz. md. 5, 121, Roma Statüsü, md Canan Ateş Ekşi, a.g.e., ss.39-40

15 suçun Statüye taraf olan bir devletin ülkesinde veya bu devletin vatandaşları tarafından işlenmiş olması gerekmektedir. Suç, Statüye taraf olan bir devletin ülkesinde ister o devletin vatandaşları, isterse yabancılar tarafından işlensin Mahkeme yargı yetkisini kullanabilecektir. Bu durumda suçu işleyen yabancıların Statüye taraf olmayan bir devletin vatandaşı olmaları, Mahkemenin yargı yetkisine engel teşkil etmemektedir. Örneğin, Mahkemenin yargı alanı dışında kalan yerlerde (açık denizler, Antarktika, uzay v.b.) işlenebilecek suçlarda yargı yetkisi suçu işleyen kişinin vatandaşlığı temelinde oluşturulacaktır. Statü de yer alan ülke kavramı, o devlette tescilli gemide ya da uçakta işlenen suçları da kapsadığı hükmünü içermesinden dolayı yargı yetkisini çok geniş kapsamda ele almaktadır. Bu durum, doğal olarak devletin hava sahası, karasuları ve hatta ekonomik münhasır bölgelerini içermektedir. Schabas a göre, yargı yetkisinin tam ve net olarak tanımlanması ve gri alanların gerçek kapsamının net olarak belirlenmesi gerekmektedir Zaman Bakımından Yargı Yetkisi (Ratione Temparis) Roma Statüsü nün 11.maddesinde belirtildiği üzere, Mahkemenin yargı yetkisi, Statünün yürürlüğe girmesinden sonra işlenmiş olan suçları kapsamaktadır. Dolayısıyla, Mahkeme, 1 Temmuz 2002 tarihinden sonraki suçları yargılamakla yükümlüdür. Bu tarihten sonra Statüye taraf olan devletler için Statü, onay, kabul veya katılım belgesinin BM Genel Sekreterine verilmesini takip eden altmış gün sonraki ayın ilk gününden itibaren yürürlüğe gireceğinden, Mahkeme yargı yetkisini söz konusu devletler açısından Statünün yürürlüğe girmesinden sonra işlenecek suçlar için kullanabilecektir. Statünün 124. maddesinde Statüye taraf olmak isteyen devletlere, Statünün kendisi bakımından yürürlüğe girmesinden itibaren yedi yıllık bir süre için savaş suçlarının kendi vatandaşları tarafından veya kendi ülkesinde işlenmiş olması halinde Mahkemenin yargı yetkisini kabul etmeyeceğine dair beyanda bulunma imkanı tanınarak, Mahkemenin zaman bakımından yargı yetkisi savaş suçları bakımından sınırlandırılmıştır. Ayrıca belirtmek gerekir ki, Roma Konferansı esnasında, süre giden suçlar tanımı ortaya atılmıştır. Örneğin, insanlığa karşı suçlar çerçevesinde değerlendirilen zorla ortadan kaybedilme, bir nüfusun zorla nakledilmesi, sürgün edilmesi, sınır dışı edilmesi veya eve geri dönüşlerin yasak edilmesi süre giden suçlar olarak ele alınmıştır. Ancak söz konusu tanım üzerinde taraf devletle uzlaşma sağlayamamış, Statüde yer alması gerekliliği karara bağlanamamıştır William A. Schabas, a.g.e., ss William A. Schabas, a.g.e., s.95

16 Yargı Yetkisinin Devletler Tarafından Kabulü Statüde sırasıyla; Yargı Yetkisinin Kullanılmasına İlişkin Ön Koşullar ve Yargı Yetkisinin Kullanılması başlığını taşıyan 12. ve 13. maddelerde, devletlerin Mahkemenin yargı yetkisini iki yolla kabul edebileceği belirtilmektedir. Buna göre devlet, Statüye taraf olarak ya da taraf olmadan belirli bir suç için Mahkemenin yargı yetkisi kabul ettiğini Mahkemeye bildirmek zorundadır. Diğer yandan, BMGK BM Antlaşması nın 7. bölümü çerçevesinde söz konusu davayı Mahkemeye havale etme yetkisine sahiptir. Yine önceden belirtildiği üzere, Statüye taraf bir devletin ülkesinde Statüye taraf olmayan bir devletin vatandaşları tarafından işlenen suçlar, Mahkemenin yetkisi dahilinde ise, taraf devletçe Mahkemeye sevk edilmeleri söz konusudur Yargı Yetkisinin Ulusal Yargı Yetkileri ile İlişkisi Uluslararası Ceza Mahkemesi ile ulusal yargı yetkileri arasındaki ilişki tamamlayıcılık ilkesi çerçevesinde yürütülmektedir. 40 Diğer deyişle Uluslararası Ceza Mahkemesi, ulusal yargı yetkilerinin yerine geçme veya onlardan önce gelme özeliğine sahip değildir. Mahkeme, ulusal yargının uzantısı olup, onu tamamlayıcı niteliktedir. 41 Mahkeme sadece iki durumda yargı yetkisini kullanabilmektedir. Birincisi; ulusal yargı organlarının, Mahkemenin yargı yetkisine giren suçlardan herhangi birini işleyen kişileri yargılamada isteksiz olması, ikincisi; ulusal yargı organlarının söz konusu yargılamayı yapmaya muktedir olmamasıdır Yusuf Aksar, a.g.e., s Bu özelliği statünün giriş bölümünde 10. paragrafta belirtilmiş, 17. maddesinde ise ulusal mahkemelerdeki yargılamayı hangi koşullarda tamamlayacağı açıklanmıştır. 41 Roma Statüsü, Giriş, md.1, md Canan Ateş Ekşi, a.g.e, s.32.

17 2.2. Uluslararası Ceza Mahkemesi nin Yargılama Süreci Mahkemenin yargılama süreci üç şekilde başlamaktadır. Birincisi; taraf devletin, Statünün 5. maddesinde sayılan suçlardan birinin işlendiği iddiasıyla suçu işleyen kişi/kişilerin yargılanıp yargılanmayacağı hususunun belirlenmesi amacıyla elindeki belgeleri Mahkeme Savcısına sunarak başvuruda bulunmasıdır. 43 İkincisi; BM Antlaşması 7. Bölümü ne istinaden BMGK nin söz konusu davayı Mahkeme Savcısına iletmesidir. 44 Üçüncüsü; savcının re sen el koymasıdır. Bu durumda, mahkeme savcısının Ön Soruşturma Dairesi nin onayını aldıktan sonra elindeki bilgilere ve delillere dayanarak kendiliğinden soruşturma açmasıdır. 45 Uluslararası Ceza Mahkemesi nin yargılama süreci üç aşamadan oluşmaktadır. Bunlar; ön yargılama, esas yargılama ve temyizdir. Ön yargılama, söz konusu suçu işleyen kişi/kişiler hakkında dava açılmasına gerek olup olmadığına karar verir. Aynı zamanda, yeni kanıtların toplanmasına veya savcılığın yaptığı başvurudaki suç nitelemesinin değiştirilmesine karar verme yetkisine sahiptir. Esas yargılama; ön yargılama tarafından verilen karara uygun olarak davayı, görevli mahkemeye (dava dairesine) yollar. Mahkeme, iddianame ve deliller üzerinden değerlendirmesini yaparak kararını verir. Karar kamuoyuna öncelikle sözlü olarak gerekirse yazılı olarak açıklanır. Son olarak, temyiz başvurusu yapıldığı takdirde mahkeme, esas hakkındaki kararı değiştirebilir veya yeniden yargılama yapılması için dosyayı esas yargılamayı yapan mahkemeye gönderebilir Uluslararası Ceza Mahkemesi ve Davalar Bugüne kadar UCM ye yüzden fazla ülke hakkında başvuru yapılmıştır. Bunlardan en çok öne çıkanlar; Irak, Venezüella, Lübnan, İngiltere, Gürcistan, Burundi, Kolombiya, Fildişi Sahili nde yaşanan olaylardır. Ancak mevcut durumda, UCM de devam eden dört dava bulunmaktadır ve bu davaların hepsi Afrika ülkeleri olan Sudan, Uganda, Demokratik Kongo Cumhuriyeti ve Orta Afrika Cumhuriyeti dir. Davalarda en çok bahsi geçen ülke 43 Roma Statüsü md. 13/a, Roma Statüsü md. 13/b 45 Roma Statüsü md Uluslararası Ceza Mahkemesi Koalisyonu, Mahkeme Yapısı

18 Sudan dır. Zira Sudan, UCM kurucu statüsüne taraf olmamasına rağmen UCM de soruşturma başlatılmıştır. Adam Jones a göre, 1994 yılındaki Ruanda da gerçekleştirilen soykırım sonrasında 47, dünyada meydana gelen en büyük soykırım tartışması Darfur da gerçekleşmiş ve bütün dünyanın gözü Sudan da yaşanan vahşete odaklanmıştır. Esasında, Sudan ın Darfur bölgesinde devam eden çatışmaların birçok nedeni olmakla beraber, en belirgini bölgenin verimli topraklara sahip olmasıdır. Çatışmayı tetikleyen temel unsur da, ülke genelinde yaşanan çölleşme ve beslenme sorunlarına dayalı olarak toprakla suyun paylaşım alanında çıkan gerginliktir. Yaşanan toprak mücadelesi, yerini etnik gruplar arasındaki çıkar ve aidiyet savaşına döndürmüş ve insanlık tarihinin en acı katliamlarından biri başlamıştır. Nitekim yerel Arap kabileleri ile merkezi hükümet arasında süregelen anlaşmazlıklar silahlı çatışmalara dönmüştür. Sudan hükümeti tarafından desteklenen, Janjavid adlı silahlı milisler, 2003 yılından itibaren Batı Darfur a girerek, bölgeyi kontrol altına almak için silahlı saldırılara başlamıştır. Buna karşın olarak, yerel Arap kabileleri de Sudan Özgürlük Ordusu ve Adalet ve Eşitlik Hareketi ni oluşturmuşlardır. Bunun üzerine Janjavid ler, Zaghawa, Fur ve Masalit aşiretlerine karşı kanlı saldırılara başlamış, köyleri yağma etmiş, insanları öldürmüş ve geri kalanına şiddet içeriği yüksek tecavüz etmişlerdir. Ayrılıkçı gruplar ile hükümet arasında çıkan silahlı çatışmalar neticesinde bugüne kadar, yaklaşık 2 milyon insan evinden ayrılmak zorunda kalmış, 100 binden fazla insan da hayatını kaybetmiştir. Topraklarından ayrılan nüfusun büyük çoğunluğu, batıdaki Çad sınırını geçerek bölgedeki mülteci kamplarına yerleşmiştir. Bugün, 1.5 milyon insan Çad ve Sudan daki mülteci kamplarında, yaşamlarını sürdürmeye çalışmaktadırlar. 48 Darfur da yaşanların soykırım olup olmadığına ilişkin çok farklı görüşler bulunmakla birlikte, katliam üzerine yapılan tartışmalar halen devam etmektedir. Bu bağlamda Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nin 18 Eylül 2004 tarih, 1564 sayılı kararı ile söz konusu olayları incelemek üzere kurduğu Uluslararası Soruşturma Komisyonu nun raporu önemlidir yılları arasında Darfur daki olayları inceleyen Komisyon, Sudan hükümeti tarafından gerçekleştirilen saldırıların soykırım politikası izlemediğini, ancak, yaşanan katliamın ırkçı ve tarihinde Ruanda da yaklaşık yüz gün içinde Tutsi ve ılımlı Hutu nun, aşırı uç Hutular tarafından öldürülmesi olayıdır Hutu, Tutsilerin ve Ruanda Yurtseverler Birliği askerlerinin öç almasından çekindiği için komşu ülkelere mülteci olarak sığınmıştır. Tüm devlet kurumları çökmüş, ekili alan kalmamıştır. Daha kapsamlı bilgi için bkz: International Criminal Tribunal for Rwanda, 48 Adam Jones, a.g.e. ss

19 aşağılayıcı nitelikte olduğunun altını çizmiştir. Raporda her ne kadar soykırım ifadesi yer almasa da, sivil halkın korunması ve suçluların cezalandırılması gerektiği karara bağlanmıştır. Bunun üzerine, BM Güvenlik Konseyi, tarihte ilk defa kendisine verilen yetkiyi kullanarak davayı Uluslararası Ceza Mahkemesi ne taşımıştır. 49 UCM tarafından, 6 Haziran 2005 tarihinde açılan soruşturma üzerine 2007 yılında yayınlanan celpname ile Sudan eski İçişleri Bakanı Harun Ahmad Muhammad ve esli milis lideri Ali Abdal-Rahman ın mahkemeye çıkarılmaları öngörülmüştür. Kararda, Muhammad ve Rahman ın insanlığa karşı suçlar ve savaş suçlarından sorumlu oldukları hükmü verilmiştir. İlerleyen aylarda, celpnamenin şahısların gelmeleri için yeterli olmadığını düşünen yargı dairesi, şahıslar için tutuklama kararı çıkarmıştır. Ancak söz konusu şahısların yakalanamaması yüzünden yargılamaya halen başlanamamıştır. 50 Özetlemek gerekir ise; bundan üç sene önce imzalanan Darfur Barış Anlaşması ya da 17 Şubat 2009 tarihinde, Katar da Sudan hükümeti ile Adalet ve Eşitlik Hareketi imzalanan iyi niyet anlaşmasına rağmen bölgedeki silahlı çatışmalar; sivillere yönelik cinayet, işkence ve tecavüz suçları artarak devam etmektedir. Diğer bir deyişle, şu ana kadar yapılan bütün antlaşmaların ve uluslararası müdahalelerin Darfur bölgesine beklenen huzuru getirmekte yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu çerçevede, Darfur sorununun Dünya ve Birleşmiş Milletlerin gündeminden uzunca bir süre daha düşmeyeceği görülmekle beraber, yaşanan katliamın ve UCM yargılamasının, soykırım, etnik temizlik, ırkçılık, insanlığa karşı suç kavramları üzerinden tartışılmasına devam edileceği açıkça gözlenmektedir. 51 Davada ikinci ülke Uganda dır tarihinde Uganda hükümeti, UCM ye başvurarak Tanrının Direnişi Ordusu (LRA) tarafından yapılan geniş çaplı insan hakları ihlallerinin (tecavüz, işkence, cinayet ve çocuk askerlerin kullanılması) yargılanması talebinde 49 Roma Statüsü Madde 13 (b): Bu tüzük hükümleri gereğince, 5. maddede bahis konusu bir suç ile ilgili olarak Mahkeme, aşağıdaki koşullarda yargı yetkisini kullanabilir: (b) Birleşmiş Milletler Sözleşmesi nin VII. bölümüne uygun olarak hareket eden BM Güvenlik Konseyi tarafından Mahkeme savcısına başvurulan bir veya birden fazla suçun işlenmiş göründüğü durumdur; Sözleşme için bkz: 50 Daha kapsamlı bilgi için bkz: International Criminal Court: Facts Regarding the Situation in Darfur, Sudan Darfur da yaşanan katliamda, en çok kadınlara ve çocuk yaştaki genç kızlara tecavüz edilmiş, çocuk yaştaki kızlar her türlü eylemlerde araç olarak kullanılmışlardır. Schneider, insanlığa karşı büyük suç oluşturan gender crimes ın, Yugoslavya ve Rwanda yargılamalarından sonra azalacağına arttığını belirtmiştir. Nitekim UCM verilerine göre, Afganistan, Bosna, Cad, Angola, Cezayir, Aceh, Azerbaycan, Bougainville, Çeçenistan, Hırvatistan, Kıbrıs, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Ürdün, Guatemala,Hindistan, Haiti, Endonezya, Irak,Kaşmir, Kosova, Liberya, Mozambik, Myanmar, Namibya, İşgal altındaki Filistin Toprakları, Peru,Filipinler, Ruanda, Sierra Leone, Somali, Güney Afrika, Sudan, Tibet, Uganda vb ülkelerde görülmektedir.bkz: Mary Deutsch Schneider, About Women, War And Darfur: The Contınuıng Quest For Gender Vıolence Justıce North Dakota Law Review, 2007, 83:915, ss

20 bulunmuştur tarihinde Joseph Kony tarafından kurulan LRA, dini temellere dayalı bir devlet kurmak amacıyla, hükümet kuvvetleri ile çatışmaktadır. Afrika da en uzun süredir devam eden çatışmalardan birini yargılamak üzere UCM, 29 Temmuz 2004 tarihinde konu ile ilgili olarak soruşturma başlatmıştır. Davada önemli olan nokta, BM nin sadece LRA yı değil aynı zamanda, Uganda da Hükümetinin, hükümete bağlı yerel kuvvetlerinin de ciddi suçlar işlediğini belirtmesidir yılında UCM, LRA nın 5 lideri hakkında, cinayet, kölelik, seks köleliği, tecavüz suçları nedeniyle insanlığa karşı suç, diğer yandan da cinayet, tecavüz, sivillerin öldürülmesi ve yağma suçlarından dolayı savaş suçu işledikleri gerekçesiyle tutuklama kararı çıkartmıştır. Ancak tutuklama kararı verilen kişiler henüz yakalanamamışladır. 52 UCM de davası devam eden bir başka ülke ise Demokratik Kongo Cumhuriyeti dir. Jones a göre Kongo, Afrika Dünya Savaşları nın merkezi konumuna gelmiştir. Zira 2.Dünya Savaşı ndan bu yana en büyük ölümlerin yaşandığı çatışmalarda, dört milyon kişi hayatını kaybetmiştir yılında, Thomas Lubanga öncülüğünde kurulan Kongo Vatanseverler Birliği (UPC) ile Hükümet kuvvetleri arasında yaşanan silahlı mücadele üzerine Demokratik Kongo Cumhuriyeti Hükümeti, bölgenin istikrara kavuşması amacıyla olayı UCM ye taşımıştır. UCM savcısı Luis Moreno Ocampo, Haziran 2003 te Kongo daki durumu yakından inceleyeceğini açıklamış ve tarihinde olayı Ön Yargılama Dairesine iletmiştir. UCM nin tutuklama kararı almasını müteakiben UPC lideri Thomas Lubanga (17 Mart 2007) ve yöneticisi Germain Katanga (17 Ekim 2007) tarihinde tutuklanmışlardır. Şahısların yargılanma iddianamesinde, özellikle 15 yaşından küçük çocukların askere alınması sebebiyle savaş suçu ve insanlığa karşı suç işledikleri belirtilmiştir. Kongo davasının önemi ilk defa UCM tarafından verilen tutuklama kararı sonucu iki kişinin yakalanmasıdır. Davanın devam etmesi ve UCP liderinin yakalanmasına rağmen, bölgedeki çatışmalar yoğun olarak devam etmektedir. Bunun nedeni, UCP nin 2005 yılında siyasi bir partiye dönüştürülmesi ve binlerce milisin farklı silahlı politik gruplara katılarak, çatışmalarda aktif rol oynamaya devam etmesidir Daha kapsamlı bilgi için bkz: 53 Adam Jones, Genocide: A Comprehensive Introduction, New York, Routledge/Taylor & Francis Publishers, 2006, ss Daha kapsamlı bilgi için bkz: International Criminal Court: Situation in Democratic Republic of the Congo, tes?lan=en-gb

21 UCM de devam eden son dava ise, Orta Afrika Cumhuriyeti ne aittir. Uzun yıllar askeri yönetim idaresi altında kalan ülke, 1993 yılında sivil yönetime geçmiştir. Ancak 2001 yılında yaşanan başarısız darbe girişimi üzerine ülkede silahlı çatışmalar başlamıştır. Orta Afrika Cumhuriyeti eski devlet başkanı ve başkan yardımcısı tarafından işlenen suçları araştıran yerel mahkeme, 2005 tarihinde olayın araştırılması ve soruşturulmasında yetersiz kalabileceğinden hareketle UCM savcısından konuyla ilgili soruşturma başlatmasını talep etmiş, UCM Savcısının hazırlık aşamasının ardından konu Ön Yargılama Dairesine taşınmıştır. Dosyada, eski hükümet yetkilileri hakkında cinayet, tecavüz ve Orta Afrika Cumhuriyetinin kuzeyinde yaşayan yerlilere yönelik soykırım iddiaları yer almıştır. Dava ile ilgili önemli gelişme, 25 Mayıs 2008 tarihinde Kongo nun eski başkan yardımcısı Jean-Pierre Bemba Gombo nun Brüksel de tutuklanmasıdır. Zira UCM Bemba yı beş savaş suçu ve üç insanlığa karşı suç işlemekle itham etmiştir. Uluslararası Ceza Mahkemesi nde oluşturulan mahkeme heyeti, savcılığın 12 Ocak 2009 tarihinde sunmaya başladığı iddianamesini inceleyerek davanın açılıp açılmamasına karar verecektir. 55 Yukarıda belirtilen özellikler çerçevesinde UCM nin kurulmuş olması, uluslararası ceza ve insan hakları hukuku açısından büyük bir önem taşımaktadır. Zira UCM, devletlerin ulusal mahkemelerini tamamlayıcı bir niteliktedir. Günümüzde sayısı giderek artan taraf devletler, Roma Statüsü hükümleri ile iç hukuk düzenlemelerini uyumlu hale getirmektedirler. Hatta Statü ye taraf olmayan devletlerin de Statü düzenlemeleri paralelinde kanunlaştırma hareketleri içerisinde oldukları gözlemlenmektedir. Bunun en tipik örneği olarak, henüz Statüyü imzalamayan ve onaylamayan Türkiye vardır. 55 Daha kapsamlı bilgi için bkz: International Criminal Court: Situation in the Central African Republic,