ÇOK PARTL HAYATA GEÇ SÜRECNDE KIREHR (3) THE BEGINNING OF PARLEMENTER SYSTEM AND THE SITUATION OF KIREHIR IN THIS PERIOD

Transkript

1 ÇOK PARTL HAYATA GEÇ SÜRECNDE KIREHR (3) THE BEGINNING OF PARLEMENTER SYSTEM AND THE SITUATION OF KIREHIR IN THIS PERIOD Yaar ÖZÜÇETN Özet DP den Adnan Menderes ve MP den Osman Bölükbaı arasındaki sert tartımalar, ubat 1954 te Cumhuriyetçi Millet Partisin kuruluu ve ilk ubesinin Kırehir de açılarak Osman Bölükbaı ile bütünleip seçim kampanyaları ve mitingleriyle kıyasıya bir mücadeleye giriilmesi ve 2 Mayıs 1954 seçimlerinin neticesi, Kırehir in ilçe haline getirilmesinde belirleyici olan etkenler olmutur de iktidar, Kırehir in muhalifliini hafifletmek için harekete geçmi ve bu amaçla Kırehir i tekrar il haline getirmek için hazırlıklara balamı, acele bir kanun tasarısı hazırlamıtır. Nevehir Vilayetine Balı Kırehir Kazasında Kırehir Adı ile Yeniden Bir Vilayet Kurulmasına Dair Kanun, 9637 sayılı, 19 Haziran 1957 ilan tarihli ve 12 Haziran 1957 kabul tarihli Resmi Gazete de yayınlanmıtır. Kırehir, belirtilen bu süreçte yaanan gelimeler ile Türk siyasal yaamında ve demokrasisinde yer almıtır. Anahtar Kelimeler: Kırehir, Kırehir in lçelii, Kırehir in Yeniden llii. Abstract The hard arguments between Adnan Menderes from DP and Osman Bölükbaı from MP, the founding of Republican Nation Party in February,1954 and opening the first branch by defragmenting with Osman Bölükbaı and contending with election campaign and meetings and the result of 2nd of May, 1954 elections became the determining factor of becoming county of Kırehir. In 1957 government came into action for alleviating the being against of Kırehir and became the preparation for making the convince the Kırehir again and prepared the government bill. The law that was published on the official gazette that is numbered 9637 and dated 19th of June, 1957 and is admission dated 12th of June,1957 about refounding a new convince called Kırehir in Kırehir county affiliated with Nevehir province. Kırehir held a place in Turkish political life and democracy with the developments that became in this period. Key Words: Kırehir, Becoming County of Kırehir, The Convince Again of the Kırehir 1. lçelikten Yeniden llie Kırehir a. Kırehir in Maduriyetinin Telafisi 1957 yılı, Kırehir açısından olumlu ve olumsuz gelimelerin yaandıı bir yıl olmu; 1957 de Kırehir tekrar il haline getirilirken, Bölükbaı da, Meclis te yaptıı sert konumalar üzerine Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir adlı inceleme ve aratırma bir bütün olup üç ayrı makale eklinde ele alınmı ve Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (1), Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (2), Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (3) olarak belirlenmitir. Bir bütünlük arz etmesi açısından Girie, Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (1) de, sonuç ve kaynakçaya da Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (3) de yer verilmesi uygun görülmütür. Yrd. Doç. Dr., Ahi Evran Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

2 324 Yaar ÖZÜÇETN dokunulmazlıı kaldırılarak, Ankara Merkez Cezaevi ne konulmutu genel seçimlerinde de 1954 te olduu gibi Kırehir de CMP baarılı olmu ve Bölükbaı, Kırehir den milletvekili seçilmitir. Anadolu Ajansı, Kırehir in il haline getirilmesi ile ilgili tasarısının Dâhiliye Vekâleti tarafından hazırlandıı haberini ve vekâletin açıklamasını yayınlamıtı. Bu gelimeler cereyan ederken, Kırehir in il haline yeniden getirilmesine yönelik konu ile ilgili nönü, u sözleri sarf etmekte idi; Kırehir in vilayet olması kıymetli ve hakiki bir müjdedir. Fevkalade sevindim, büyük bir inirah duydum. Kırehir in vilayet olması bütün milletvekili arkadalarımız için, siyasi hayatta bulunan bütün vazifeliler için vatandalarımızın yüzüne huzur içinde bakma fırsatı verecektir. Bu vaziyette sevinmek, vazife yapmak huzurunu ve itibarını en bata iktidarda bulunanlar hissedeceklerdir. 1 Seçimlerin yaklaması ile birlikte DP, Kırehir ile ilgili adı geçen bu meseleyi artık daha ılımlı bir ekilde görmeye baladı; Bütçe görümeleri sırasında nönü, ikayetleri dile getirirken Kırehir den de söz ederek, Olur mu böyle ey? diye sorunca, Menderes tebessüm etmi ve ardından DP nin öksüzlüünden bahsederek, çözümlenmeyecek hiçbir eyin olmadıını belirtmi, Kırehir in tekrar il haline getirileceini ima etmitir. 2 Mili Eitim Bakanlıı Bütçesi ele alınırken nönü, Kırehir in yeniden il haline getirilmesi yönünde bir hitap da bulunmutur. 3 Ardından konuan Menderes; imdi bakınız Kırehir meselesi, dün ne ise bugün de aynıdır, ancak söyleyiten söyleyie fark olduu içindir ki üzerimizde son derece olumlu tesir icra etmi bulunmaktadır. te, bunu ele almak sureti ile diyeceim ki, meseleleri mutlaka birbirimize techil etmek ve birbirimize karılıklı ihanet isnat etmek yolundan bir mezhep kavgası içinde halletmemize imkân yoktur. diyerek, meselenin çözümünde terk edilmesi gereken yaklaımlar üzerinde durmutur. DP nin bu dorultuda hazırladıı Kırehir le ilgili kanun tasarısını basından duyan Bölükbaı; Kırehir in yeniden il haline getirileceinden memnun olduunu belirtmekle birlikte, Bir çiçekle yaz gelmeyeceini unutmamak lazımdır. Bu hadisenin, rejimin normal hale getirilmesi için bir balangıç olmasını temenni ederim eklinde ki ifadeleri ile baka beklentilerinin de olduunu ortaya koymutur. 4 b. Kanunun Meclis Genel Kurulu nda Ele Alınması, Onaylanması ve Resmi Gazetede Yayınlanması Seçimlerin yaklatıını sezen ve gittii her yerde büyük kalabalıklara hitap eden Bölükbaı nın özellikle üzerinde durduu hususlar unlar olmutu; ktidara yeniden geçmenin hazırlıklarını yaparken, çıkardıı antidemokratik kanunlara ve kendine muhalif tüm toplum kesimleri üzerinde uyguladıı baskı tedbirlerine ilaveten, büyük ekonomik darboaz içinde zaten zor durumda bulunan DP iktidarı, kamuoyu önünde Kırehir in ilçe haline getirilmesi ile zedelenen itibarını yeniden kazanmak amacı ile, Kırehir i tekrar il statüsüne kavuturmayı da istemiti. Hükümet, 1957 Mart ının ilk günlerinde bir kanun tasarısı hazırlayarak 5, seçimlere yönelik tutum ve davranılar takınırken, Kırehir in söz konusu olduu mesele ile kendisini en fazla eletiren CMP lideri Bölükbaı nı saf dıı ederek, elindeki muhalefet silahını almanın hesaplarını da yapmakta idi. 6 Kırehir in ilçe haline getirilii genel bir kanı olarak siyasi bir karar olduu için, kendisinin de muhasebesi sonucu iktidarı, rahatsızlıı hisseden bir duruma sokmutu. Dolayısıyla, Kırehir in yeniden il haline getirilmesi hususunda ilk teklif muhalefet yerine, 3 DP li üyeden gelmiti 7. Nevehir Vilayeti ne 1 Vatan, ; lçelie indirilerek, Kırehir e yapılan haksızlıı her türlü meru yollarla tüm Türkiye ye ve Ankara daki politikacılara anlatmayı baarmıtık. CHP lideri smet nönü, lerde DP iktidarı ile bahar havası yaıyordu. nönü, tüm gazetelere intikal eden bir demecinde, Kırehir in yeniden il haline getirilmesi konusunda düüncelerini gündeme getirmi, Kırehir yeniden il olmalı, Abana da ilçe olmalıdır Kırehir e yönelik olarak DP iktidarının, siyasi tansiyonu yükselten tutumu nispeten kamuoyu baskısı ile az da olsa dümeye balamıtır. Anlamsız kin ve öfke, yava yava törpüleniyordu. Tabii tüm bu gelimeler verdiimiz memleket mücadelesine balı olarak geliiyordu ; Çopurolu, a.g.e., s.60, Toker, Demokrasimizin smet Paalı Yılları DP Yoku Aaı , Bilgi Yay, Ankara, 1991, s Burçak, On Yılın, s Cumhuriyet yılında Mart ayında DP tarafından Kırehir i yeniden il haline getirecek bir kanun tasarısı hazırlanmaya balanmıtır; Ayhan, a.g.t., s. 5; Eroul, a.g.e., s.114; Bagil, a.g.e.,s. 107; Tunçkanat, a.g.e.,.s Çaylak, a.g.t., s.344; Cumhuriyet Cumhuriyet ; Kırehir in tekrar il haline getirilmesi için ilk kanun teklifi, 1955 Aralıında muhalefetten deil, üç DP milletvekilinden (Elazı milletvekili Selahattin Toker ve arkadaları) gelmitir.

3 Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (3) 325 Balı Kırehir Kazası nda, (Kırehir) Adı le Yeniden Bir Vilayet Kurulmasına likin Kanun teklifinin müzakeresine 1 ubat 1956 da ç leri Komisyonu nda balanmıtı. 8 DP Milletvekili Ahmet Kınık, Yavuz Paamehmetolu, Ömer Lütfi Erzurumluolu, Baha Kolda ve CMP li Tahir Taer, Kırehir in yeniden vilayet haline getirilmesi gerektiini ve TBMM de temayülün bu yolda olduunu ifade etmilerdi. Kanun teklifinin 3 ubat 1956 Cuma günü yapılan müzakerelerinde söz alan milletvekilleri, seçimlerde Kırehir halkının bir kısmının, CMP ye oy verdii için Vilayetin kaza haline getirildii ve siyasi bir gaye güdüldüü yolundaki iddiaların ortaya atıldıını ve bu itibarla efkarı umumiye de uyanan yanlı kanaatin bertaraf edilmesi maksadı ile, Kırehir de yeniden bir vilayet tekil edilmesinin yerinde olacaını bildirmilerdir. 9 ç leri Bakanlıı bir baka kanun tasarısı hazırlamı, bu kanun tasarısı muhalefet cephesinde memnuniyetle karılanmı, hazırlanan tasarı Babakanlıa gönderilmitir. Bu yeni tasarının hazırlanmasındaki amaç; Kırehir in ekonomik ve corafi sebeplerle vilayet haline getirilmesi, Kırehir vilayeti ne Kaman, Mucur ve Çiçekda kazalarının balanmasıdır. 10 Tasarı, Meclis Bütçe Komisyonunca görüülmü ve bazı deiikliklerle kabul edilerek umumi heyete sevk edilmitir. Tasarının görüülmesine geçildii zaman, ilk sözü CMP Genel Bakanı ve Kırehir Milletvekili Osman Bölükbaı almı ve u ifadelerde bulunmutur; Kırehir in siyasi sebeplerle ilçe haline getirildii kanaati amme vicdanında bir kaziyei muhkeme halinde yerlemitir. Vatandaların, siyasi kanaatlerinden dolayı, toptan cezalandırılması, aynı zamanda demokratik rejimi ret ve inkar manasına gelen bir hareket olarak, siyasal huzur ve emniyeti kökünden ihlal etmi ve vicdanlarda kapanmaz bir yara açmıtır. Bu suretle, sizler ve iktidarınız, tarih ve millet muvacehesinde, büyük bir vebal ve mesuliyet altına girmi bulunuyorsunuz. Kırehir i tekrar il haline getirirken, gene bir takım siyasi endieler ve hesaplarla hareket ederseniz, bu vebalinizi, üphesiz yeni bir veballe aırlatırmı olursunuz Böyle bir hali, kendinize ve iktidarınıza layık görmemenizi temenni ederiz. Hükümet tarafından hazırlanan kanun tasarısı maalesef, büyük bir tarihi hatanın tashihine matuf samimi hisler ifadesi olmaktan ziyade, siyasi hesapların ve endielerin mahsulü olarak görülmektedir. Vaktiyle, Kırehir i ilçe haline getirirken, Hükümet tarafından ileri sürülen sebeplerle, bu tasarıda yer alan sebeplerin sathi bir mukayesesi bizi, bir tezatlar ve tenakuzlar zinciri ile karı karıya bırakmakta ve takip edilen maksat tezahür etmektedir. Hacıbekta ve Kozaklı ilçelerinin, yeniden kurulacak Kırehir li ne balanmaması, maksattaki siyasicilii büsbütün açıa vurmaktadır. ktisadi ve corafi mülahazalar, bu ilçelerin Kırehir e balanmasını zaruri kılmaktadır. Esasen buralar halkının arzusu da. Bu gün bu ilçeleri, Kırehir e balamadıınız takdirde ıstıraplar devam edecek ve iktidarınız, ithamlardan kurtulamayacaktır. Bölükbaı, daha sonra bu iddiasını teyit zımnında geni izahat vererek Hükümet Sözcüsünü, bu mülahazaları çürütecek delilleri varsa ortaya koymaya davet etmi. Hükümet Sözcüsü ise,; Tasarıdaki esbabı mucibeye ilave edecek bir eyimiz yoktur diyerek, ilave edecek bir eyleri olmadıını belirtmitir. Bütçe Komisyonu, Ordu DP Milletvekili Refet Aksoy un muhalefetine karı, ekseriyetle, Hacıbekta ve Kozaklı ilçelerinin de Kırehir e balanmasını kabul etmitir. Daha sonra Zonguldak DP Milletvekili Sebati Ataman, Hükümet tasarısında, corafi, iktisadi ve içtimai sebeplerle Kırehir e verilen Çiçekdaı lçesi nin, Yozgat a balı kalmasını istemi, Bölükbaı ve Bilgin in iddetli itirazlarına ramen bu talep de ekseriyetle kabul edilmitir. Komisyonda, Kırehir Milletvekilleri Bölükbaı ve Bilgin, Çiçekdaı nın Yozgat ta kalmasına, Meclis Umumi Heyeti nde itiraz edeceklerini ifade etmilerdir Yeni Kırehir ; Tosun. a.g.t,.s Tosun, a.g.t., s Cumhuriyet Bu sırada Komisyon Bakanı, müdahale ederek, vebal sözcüünü kullanmamasını istemi, bu ikaza Bölükbaı u mukabelede bulunmutur: Hadise karısında vebal kelimesi, çok yumuak ve çok munis bir tabirdir. 12 Müzakereler neticelendikten ve tasarı kabul edildikten sonra, bazı DP li Milletvekilleri Bölükbaı na hitaben Tebrik ederiz, görüyorsun ya, arzun oldu demiler ve Bölükbaı nın onlara cevabı u olmutur; Allah, fukarayı sevindirmek için, eeini kaybettirir, sonra da semersiz buldururmu ; Cumhuriyet

4 326 Yaar ÖZÜÇETN Hükümet Tasarısı nda olmadıı halde, Bütçe Komisyonu nun Çiçekda ı Yozgat a bırakması, Çiçekda lı üniversite örencilerinin Meclis Bakanlıı na telgraf göndermesine yol açmıtır. Bu telgraf da unlara yer verilmitir; Doum yerimiz olan Çiçekda Kazası, Kırehir in kaza olması nedeni ile Yozgat a balanmıtır. imdi Yüksek Meclis e sevk olunan Kırehir tasarısında Hacıbekta, Kozaklı, Kaman ve Mucur gibi uzak kazalar Kırehir e balanmak isterken, Çiçekdaı nın halen Yozgat Vilayeti hudutları içinde bırakılması hayret ve teessürümüzü mucip olmutur. Yüksek malumları olduu üzere, mülki ve idari bakımdan Çiçekda kazasının Kırehir ile alaka ve irtibatı olduu gibi, ticari, iktisadi ve sosyal bakımlardan da Kırehir e 35 seneden beri ilçelik etmi bir bölgenin halk topluluklarının büyük bir ekseriyeti de Kırehir Vilayeti hudutları içerisinde ikamet etmektedir. Bütün bu sebeplerle, Çiçekda Kazası nın Yozgat Vilayeti hudutlarından alınıp eskisi gibi Kırehir Vilayeti hudutları içine sokulması bütün Çiçekdalıları ve biz gençleri sevindirecektir. 13 Sözü edilen Tasarı incelenerek TBMM ye verilmi 14 ve Meclis te görüülmeye balanmıtır. Kırehir in ilçe haline getirilirkenki gerekçede; Nevehir Vilayeti tekil edildikten sonra bu bölgede ikinci bir vilayetin ipkası lüzumsuz ve mali bakımdan da külfetlidir denilmekte, Kırehir in yeniden il haline getirilmesi için ifade edilen gerekçede ise; ekonomik ve kültürel önemi dolayısı ile Kırehir in vilayet merkezi haline getirilmesinin uygun görüldüü belirtilmekte idi. Dolayısıyla bahsedilen bu tasarıların gerekçeleri arasında bir tezatlık söz konusu idi. Yeni tasarının gerekçesinde unlar yer almakta idi; Mülki tekilat ve taksimatımızın, Tekilat-ı Esasiye Kanunu nun 89. ve l daresi Kanunu nun 1. maddeleri hükümlerine göre tanzim ve tesis olunduu malumdur. Bu tanzim ve tesiste iktisadi ve corafi alaka ve münasebetler balıca unsurları tekil eder. Memleket kalkınmasında bu unsurların geçirdii tahavvüller ve bu tahavvüllere inzimam eden ve durmadan inkiaflar gösteren içtimai deiiklikler mülki taksimatımızın çehresini zaman zaman tebeddülata, idari kademelerden çıkarmalara veya yeniden hizmete girecek kurululara imkan ve lüzum hazırlamaktadır Türkiye mülki tekilat taksimatının umumi revizyonunda bu amillerin Kırehir bölgesine isabet eden kısmında meydana getirdii acil idari lüzum ve zaruretler ve bu lüzum ve zaruretlerin Tekilat-ı Esasiye Kanunumuzun 89 ve l dare Kanunu nun 1. maddelerine tamamen uygun dümü olması bu bölgede acil bir revizyon yapılmasını zaruri kılmıtır. Kırehir, bankaları ile, geni çarı ve pazarları ile, bölgenin mühim bir iktisadi merkezidir. Geni bir pazarı vardır. Meyvecilii ve bacılıı daimi bir inkiaf halindedir. Ankara-Kayseri ve Ankara- Yozgat-Samsun Devlet yollarının yeniden inası ve bölgeyi batanbaa kat etmi olması bu bölgeye bambaka bir iktisadi çehre kazandırmı ve bu iktisadi çehre idari kademedeki ehemmiyetli mevkiine ulatırılmasının balı baına bir amili haline gelmitir. Motorlu ziraatın bütün semerelerini pek çabuk toplayan ve bu mahsulleri, geni pazarında çok yaygın bir muhite devreden ve bu alıveriin bütün nimetlerinden istifade eden Kırehir in bu ehemmiyetli iktisadi çehresi yanında aynı ehemmiyette bir kültür merkezi halinde bulunduu da görülmektedir. Kırehir in vilayet merkezi haline getirilmesi ve Nevehir Vilayeti ne balı Mucur, Ankara Vilayeti ne balı Kaman ve Yozgat Vilayeti ne balı Çiçekda ı Kazalarının yeniden kurulacak bu vilayete balanması uygun görülmütür. Bu takdirde yeni kurulacak vilayetin, merkezle beraber dört kazası, dört nahiyesi ve 237 köyü bulunacak ve 1955 senesi nüfus sayımına göre nüfusu ihtiva edecektir. Bu kurulutan sonra, Nevehir Vilayeti de, merkez kaza ile birlikte altı kazalı, dört nahiyeli ve 185 köylü ve yine 1955 senesi nüfus sayımına göre de nüfuslu kalacak ve bu hali ile de sarsılmı olmayacaktır nüfuslu bulunan Yozgat Vilayeti nin de nüfuslu Çiçekdaı nın ayrılmasından müteessir olmayacaı aikardır 13 Cumhuriyet Ulus

5 Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (3) 327 te bütün bu esbab muvacehesinde, Kırehir de Kırehir adı ile bir vilayet kurulması ve bu vilayete Mucur, Kaman ve Çiçekda kazalarının balanması uygun görülmü ve iliik kanun layihası bu maksatla hazırlanmıtır. 15 Nevehir Vilayetine Balı Kırehir Kazasında Kırehir Adı ile Yeniden Bir Vilayet Kurulmasına Dair Kanun, 9637 sayılı, ilan tarihli ve kabul tarihli Resmi Gazete de yayınlanmıtır. 16 Kırehir Kazası nın yeniden il haline getirilmesi dolayısı ile merkezi Kırehir olmak üzere, Nevehir Vilayeti ne balı Mucur Kazası ile Yozgat Vilayeti ne balı Çiçekdaı, Ankara Vilayeti ne balı Kaman kazalarını ihtiva etmek üzere Kırehir adı ile yeniden bir vilayet kurulmu, böylece Kırehir kazasını ihtiva eden nahiye ve köyler de Kırehir Vilayeti nin merkez kazasına balanmıtır. 19 Temmuz 1954 günü; Mucur, Kaman, Hacıbekta, Avanos, Kozaklı, Çiçekdaı ilçelerinin oluturduu Kırehir Vilayeti, geçen üç sene zarfında Hacıbekta, Kozaklı ve Avanos ilçelerini kaybetmitir. 17 c. Yeniden l Haline Gelen Kırehir de Yankılar ve Gerçekletirilen Törenler Kırehir in yeniden il haline getirilmesi münasebeti ile belediye, parti ilçe bakanları ile dier muhtelif teekküllere binlerce telgraf gelmitir. Bunlar arasından bilhassa, eski DP milletvekillerinin telgrafları ekseriyeti tekil etmitir. 18 Yine, CMP Genel dare Kurulu Azası Suphi Batur ve l Bakanı Hüsnü Zeki Söylemezolu, Genel Bakan Osman Bölükbaı, Kırehir Belediye Bakanı ve CMP tekilatına, tebrik telgrafları göndermilerdir. Hüsnü Zeki Söylemezolu, CMP Genel Bakanı Osman Bölükbaı na çektii telgrafta, Gazi Kırehir, anına yakıır ekilde prestijini tekrar ihraz ederken, onun celadetli evladını parlak muzafferiyedinden dolayı stanbul CMP tekilatı adına tebrik ederim. 19 demi, Kırehir yeniden tarihi realitelere uygun zaruretin icabı vilayet haline getirilmi olmasını memnuniyetle karılamaktayız beyanında bulunmutur. 20 Kanunun TBMM de kabulünün ardından Mucur, Çiçekda ve Kaman dan yüzlerce otomobil, kamyon ve otobüs dolusu halk Kırehir e akın etmitir. Bunlar sabaha kadar elenerek Kırehirlilerle birlikte bayram yapmılardır. Otobüsle gelen bir Mucurlu kafile yol boyunca, Yaa Kırehir. Yeniden kavutuk sana diye baırmılardır. Yine Kırehirliler gibi, Kırehir i tebrik için gelenler de çılgınca elenmilerdir. Evvelce Kırehir in ilçelerinden olup da sonradan Nevehir e balanan ilçeler hakkında, Kırehir in bayramına itirak için gelenler olmutur. Fakat, bunlar eski hemerilerinin bayramlarını paylamakla beraber ıstıraplarını da gizleyememiler, ilgili makamlara teessür telgrafları çekmilerdir. 21 Kırehir Kalesi nde, uzaklardan görülecek ekilde kocaman bir Kırehir Vilayeti yazısı yazılmı ve bu yazı geceleri ampullerle aydınlatılmıtır. Hükümet Konaı na 1 Temmuzdan itibaren asılacak olan Kırehir Vilayeti levhası, altından yaptırılmıtır. Kırehir in yeniden vilayet olması, stanbul daki Kırehirliler arasında da büyük bir sevinç kaynaı olmutur Cumhuriyet ; stanbul Hukuk Fakültesi nde örenim gören ve Milli Türk Talebe Birlii ve CHP Gençlik Kolları tekilatlarında görev yapan bu genç, gönderdii telgrafta, Kırehir, iline kavumasının sevincini dıa vurmakta, Beiimizin sallandıı ana kucaımıza kavutuk demektedir. Bu karayaız delikanlı Çiçekda lıdır. Mustafa Aksoy un Kırehir Belediyesi ne gönderdii, Belediye Bakanı Fazıl Yalçın ın alayarak okuduktan sonra ehir hoparlöründen tekrar tekrar Kırehirlilere duyurduu telgraf öyle idi; Bugün artık üvey evlat olmaktan kurtulduk. Bugün nihayet beiimizin sallandıı ana kucaımıza kavutuk. Bizler yıllardır hasretini çektiimiz, Kırehir in hayalini Mecnun un susuz çöllerde Leyla sını aradıı gibi aradık. te bugün o serap hakikat oluyor. te bugün Çiçekdaılı Kırehir in mertlik kalesinde bir bütün oluyor. Bugün Çiçekdaı nın suları Kırehir diye couyor. Çiçekdaı nın çiçekleri Kırehir diye açıyor. Çiçekdaı meeleri bugün Kırehir diye fısıldaıyor. Baı, sisten görünmeyen Çiçekdaı nda bugün sisten eser yok. Çiçekdaı, tekrar Kırehir in kolları arasına alınmı, Kırehirlimin, Çiçekdaılımın gönülleri tek olmu. Hepimizin bayramı kutlu olsun hemerilerim ; Çopurolu, a.g.e., s ; Kırehir, yeniden vilayet haline getirilirken kendisine balı olan Kozaklı ve Hacıbekta ilçeleri dıarıda bırakılmı, bütçe komisyonunda görümelerde bu ilçelerin Nevehir de kalması kabul edilmitir;bölükbaı, a.g.e.,,s., NEVEHR VLAYET NE BALI KIREHR KAZASI NDA (KIREHR) ADIYLA YENDEN BR VLAYET KURULMASI HAKKINDA KANUN 12 HAZRAN 1957 [Resmi Gazete ile neir ve ilanı: 19 Haziran Sayı: 9637] 3. T. Düstur, C.38, s.1408 Kanun No: Vilayet iken, 30 Haziran 1954 tarih ve 6429 sayılı Kanunla kaza haline getirilmi olan (Kırehir), bu Kanunla merkezi Kırehir olmak ve yine Nevehir Vilayeti ne balı (Mucur) kazası ile Yozgat vilayetine balı (Çiçekdaı) Ankara Vilayeti ne balı (Kaman) kazalarını ihtiva etmek üzere yeniden vilayet yapılmaktadır. 17 Vatan Cumhuriyet Vatan Yeni Sabah Cumhuriyet Yeni Sabah

6 328 Yaar ÖZÜÇETN Kırehir müzakeresini yakından takip etmek üzere Ankara ya gitmi olan Belediye Bakanı unları ifade etmektedir; Büyük sevinç duyduumuz muhakkaktır. Yalnız, Hacıbekta ve Kozaklı nın balanmamasından üzüntü duyuyoruz. Buna ramen, ileride balanacaını ümit ediyoruz. Kaza olu sebeplerimiz üzerinde durmaksızın neticeyi mühim görüyoruz. Memleket uzun yıllar ihmal edilmitir. Hükümetin bundan böyle Kırehir in mesele ve dertleri ile yakından alakalanacaını umuyoruz ve hadiseyi de Kırehir in kaderinde açılan yeni bir devir olarak kabul ediyoruz. Kırehir Valisi nin oturacaı oda hazır bekliyor. Esasen, ilçe olduu günden beri bu odanın mefruatını deitirmemiler. Masa, koltuklar ve dier eyalar hepsi yerli yerinde. Yalnız bu odanın bir duvarında asılı bulunan ve Mustafa Kemal imzasını taıyan bir levha ile herkes övündüü için birer kopyasını yaptırıp, evlerinin en müstesna köesine asmılar. 23 CMP Genel Bakanı Osman Bölükbaı na, yurdun çeitli bölgelerinden ve özellikle Kırehir den yüzlerce telgraf gelmeye balamı, Kırehir den gelen telgraflarda Bölükbaı, yeni vilayete davet edilmitir. 24 Kırehir Belediye Bakanı Fazıl Yalçın, Bölükbaına gönderdii telgrafta unları belirtmektedir; Kırehir Kanunu nun müzakeresi sırasında gayret ve mesainizden dolayı Belediye Meclisi nin arzusu üzerine ve ehir adına ahsınızda bütün milletvekillerimize minnet ve ükran hislerimizi arz ederim. Bölükbaı ise Kırehir halkına u mesajı göndermitir; Bugün küçük ve erefli bir vilayet olan Kırehir, yarın erefli ve büyük bir vilayet olacaktır. Bölükbaı nın bu mesajı, Belediye hoparlörü ile bütün ehre duyurulmutur. 25 Daha sonra, Kırehir Milletvekillerinden Ahmet Bilgin ve bazı parti ileri gelenleri ile Ankara dan hareket eden CMP Genel Bakanı Osman Bölükbaı, Kırehir de büyük tezahüratlarla karılanmıtır. Etrafını çeviren Kırehirlilere hitaben; Artık vilayet oldunuz, DP li de olabilirsiniz demitir Temmuz 1957 de Kırehirliler davul zurna eliinde bayramı kutlamaya balamıtır. Kırehir Devlet Hastanesi nin yakınına fosforla yazılmı olan Kırehir ibareli levha monte edilmitir. 27 Yine, Kaman dan balayarak yol üstündeki bir çok yere taklar kurulmutur. Kırehir deki takın birinde Kırehir TBMM ye minnet ve ükranlarını sunar ifadesi yer almaktaydı. 28 Kırehir e ilk olarak bir Emniyet Müdürü gönderilmitir. Yine, Kırehir in yeni valisi de Tunceli Valisi Turgut Eilmez olmutur. Kırehir Kaymakamı Nihat Bor da görevini Vali Eilmez e devrettikten sonra Nazilli ye tayin edilmitir. Ardından Kırehirlilerin bayramına elik etmek için, Kırehir Milletvekillerinden Mehmet Mahmutolu ve Osman Aliirolu da Kırehir e gelmitir. Kırehir in yeniden vilayet haline getirilmesi münasebeti ile yüzlerce kurban ve bu kurbanlar arasında 500 lira deerinde bir deve de kesilmek üzere hazırlanmıtır Temmuz 1957 günü, Kırehir in yeniden il haline getirilmesi münasebeti ile yapılan bayram, büyük bir tezahüratla kutlanmıtır. Bayrama itirak etmek üzere; Devlet Bakanı Celal Yardımcı, Sanayi Bakanı Samet Aaolu, ç leri Bakanı Namık Gedik ve Milli Eitim Bakan ı Tevfik leri Kırehir e gelirken, ehre 30 km. mesafedeki Çuun Köyü civarında karılanmılar, Bakanlar kendilerini karılayan Kırehirliler ile birlikte ehir stadyumuna gelmilerdir. Burada, eref tribününde hazırlanan yerde öncelikle yeni tayin edilen Vali Turgut Eilmez ile Belediye Bakanı Fazıl Yalçın birer konuma yapmılardır. Ardından, ç leri Bakanı Namık Gedik halka hitap ederek, Kırehirlileri tebrik ettikten sonra, ehrin ihyası için lüzumlu her türlü yardımların yapılacaını ifade ettikten sonra unları dile getirmitir; Kırehir yepyeni bir il olarak domutur. Kırehir e hizmet etmek bizim için erefli bir vazifedir. Dün olduu gibi, bugünde Kırehir için her ey yapılacaktır. Buna inandıınız kadar karınızda Kanunevvel 1335 tarihini taıyan bu levhada unlar yazılı; Kırehir gençlerinin, vatanımızda gençliin kıymetli bir enmuzeci olduklarını ispat edecek efkarı metine ve musibe ile mütehalli bulundukları kati ile vaz ı imza ederiz. M. Kemal, Hüseyin Rauf, Mahzar Müfid, Hakkı Behiç 24 Cumhuriyet Cumhuriyet Cumhuriyet ; 24 Haziran 1957 e gelindiinde Bölükbaının dokunulmazlıı, Meclise hakaret ettii gerekçesi ile TBMM de 49 a karı 247 oyla kaldırılmıtır; Cumhuriyet Cumhuriyet Ulus Cumhuriyet

7 Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (3) 329 çok kuvvetli bir devlet ve çok kuvvetli bir hükümet olduuna inanmalısınız. Hükümetiniz, uhdesine düen vazifeyi yapacaktır. Kırehir e yapılacak her türlü yardım, fertlere kadar götürülecektir. 30 ç leri Bakanı nın bu konumasının ardından, stadyumdan hareketle l Binası önüne gelinmi, burada yollara halılar serilmi, l Binası nın kapısına gerilen kurdele Milli Eitim Bakanı Tevfik leri tarafından kesilerek içeriye girilmitir. Üst kattaki Valinin odasına yaklaıldıı sırada iki sıralı dizilen izciler, Valinin ve Bakanların önlerine çiçekler atmılar ve makamına oturan Vali ilk evrakı merasimle imzalamıtır. Program gereince Vali, protokole dahil zevatın tebriklerini kabule balamı, ardından davetliler erefine Erkek Sanat Enstitüsünde bir öle yemei verilmitir. Öleden sonra spor sahalarında maçlar yapılmı, gece de muazzam bir balo tertiplenmitir. Daha sonra Vali Eilmez, gazetecilerin sorduu sorular üzerine; Çok heyecanlıyım, görüyorsunuz ki heyecanım bir ey söylememe dahi mani. Yeni bir il olan Kırehir Valisi olduum için eref duyuyorum. Demitir Seçimleri, Sonrası Gelimeler ve Demokrat Partinin Sonu a Seçimleri 25 Mayıs 1957 de Menderes Sivas ta yapmı olduu konumada, seçimlerin yakın olduunu dile getirmesi üzerine, muhalefet arasında i birlii yeniden gündeme gelmiti. 32 Muhalefetin güç birliini bertaraf etmek için 13 Eylül 1957 de yeni seçim kanunu kabul edilerek yürürlüe konulmutu. Bu kanun ile partiler, seçim çevrelerinin tamamında aday listesi yapmaya mecbur tutulmu, bir partinin dier parti tarafından aday gösterilmesi yasaklanmı, bir partiden altı ay önce istifa etmi birinin baka bir partiden aday olması engellenerek, muhalefetin güç birlii etkisiz kılınmaya çalıılmıtır. 33 Bölükbaı, muhalif güçleri kendi etrafında toplamak ümidi ile seçim kampanyasını açtıını ilan etmi ve böyle bir ortamda Kırehir in yeniden il haline getirilmesi gündeme gelmi, seçimlerin 27 Ekim 1957 Pazar günü yapılması DP Meclis Grubu toplantısında görüülerek ittifakla kabul edilmitir. Seçim kampanyaları, sert bir mücadele içerisinde geçmi, adayların tespiti zor ve farklı artlar içerisinde cereyan etmi, yoklamalar 67 ilden sadece 39 unda yapılmı, 28 il in adaylarını Genel Kurul tespit etmitir. Tekilât içerisinde anlamazlıkları bulunan vilayetlerden bir kısmı yoklama yapamayacaklarını belirterek listenin dorudan Genel Kurul tarafından düzenlenmesini istemitir. 34 Seçim yaklatıkça mücadelenin iddeti daha da artmı, muhalefetin bütün gayretlerine ramen 27 Ekim 1957 seçimleri ülke genelinde DP nin lehinde sonuçlanmıtır Ekim 1957 Pazar günü yapılan seçimlerde ülke nüfusu , oy kullanacak seçmen sayısı olarak tespit edilmitir. Seçmenlerden u oylarını kullanmı, katılım oranı % 76,6 olmutur. 36 Çounluk sisteminin uygulandıı seçimlerde Partiler, aldıı oy, oranı, elde edilen milletvekilleri u ekilde olmutur; DP , 47.3, 408; CHP , 40.6, 173; CMP , 7.0, 4; HP , 3.8, 4; Baımsızlar ve dier 4.994, 0,1, 4. DP 44 il de tamamen, 3 il de kısmen, CHP ise 18 il de tamamen 3 il de kısmen, HP sadece Burdur da, CMP de sadece Kırehir de kazanmıtır seçimleri ile 1957 seçimi kıyaslandıında; DP % 47.3 oranı ile gerilemi % 50 nin altına dümütür. CHP ise elde ettii % 40.6 oy oranı ile DP nin elde ettii oy oranına yaklamıtır. HP 30 Cumhuriyet Cumhuriyet ; Kırehir in il olması münasebeti ile yapılan törenlere katılmak üzere Kırehir e gelen Bölükbaı nın ehre girii büyük tezahüratlara ve hadiseler sebep olmutur. Kırehir Devlet Hastanesi önünde, on binlerce Kırehirli tarafından karılanan Bölükbaı ile yeni tayin edilen Emniyet Müdürü Reat Erozan arasında naho hadiseler cereyan etmitir. Devlet Hastanesi önünde Bölükbaı nı otomobilinden indiren Kırehirliler, kendisini omuzlarda taımak istemilerdir; Cumhuriyet ; Daha sonra, Bölükbaı, 2 Temmuz gecesi tevkif edilmitir; Cumhuriyet ; 23 Temmuz 1957 de de tekrar tahliye edilecektir; Ulus Eroul, a.g.e., s. 123, Eroul, a.g.e., Burçak, On Yılın, s Eroul, a.g.e., s Milletvekili Genel Seçimleri Sonuçları, s.3; Burçak, On Yılın, s Burçak On Yılın, s. 502.

8 330 Yaar ÖZÜÇETN % 3.8, CMP nin % 7.0 oyu ile muhalefetin toplam oyları DP nin oylarını geçmitir. 38 DP 1954 seçimlerine kıyasla % 10,72 oranında oy kaybetmitir. 39 CHP 1954 e kıyasla milletvekili sayısını yaklaık 6 kat artırmı ancak, CHP den milletvekili olanlardan 5 i iki ayrı seçim çevresinde seçildiklerinden ve bunlardan birini tercih etmek zorunda olmalarından dolayı Mecliste üye sayısı 173 olmutur. 40 CMP Kırehir listesinin baında bulunan Bölükbaı, cezaevinde iken seçimi kazanabilmitir. HP de yeterli kadrosuna ramen baarısız olmu, her iki parti için de benzer özellik, sadece tek bir ilde seçimi kazanmaları olmutur. CMP Kırehir de HP de Fethi Çelikba ın liste baı olduu Burdur da 4 er milletvekillii elde etmilerdir. HP 24 Kasım 1958 de CHP ye katılacaktır. 41 Kırehir in genel nüfusu e paralel 4 milletvekilliine sahip olup, Kırehir de tekilâtları olan DP, CHP ve CMP den toplam 12 aday seçim yarıına katılmı, her parti propaganda faaliyetine girierek program ve prensiplerini anlatmılardır. 42 Kırehir de DP adayları Rıfat Özde, Burhan Ulutan, Kadri Oan, Cezmi Türk MP adayları Bölükbaı, Osman Canatan, Hayri Çopurolu, ve Fazıl Yalçın 43 dır. 27 Ekim 1957 seçimlerinde Kırehir de genel seçmen sayısı olarak tespit edilmi, seçmen oylarını kullanmılar ve katılım oranı % 82,1 olmutur. Partiler, alınan oylar, yüzde oranı, kazanılan milletvekillii u ekilde olmutur; CHP 6.973, 11.5, 0; CMP , 63.1, 4; DP , 25.4, 0 44 dır. 27 Ekim 1957 seçimleri sonrası Meclis, 1 Kasımda toplanmı Bayar Cumhurbakanlıına, Refik Koraltan Meclis Bakanlıına seçilmi, Menderes ise beinci kez babakan tayin edilerek Hükümeti kurmakla görevlendirmitir. Hükümet, 25 Kasım 1957 de kurulmu, programını 4 Aralıkta Meclise sunmu, aynı gün güvenoyu alarak görevine balamıtır. 45 b. Sonrası Gelimeler ve Demokrat Partinin Sonu Hükümet kurulduktan kısa bir süre sonra iç tüzük deiiklii yasa tasarısı Meclise getirilmi, muhalefetin direniine ramen 27 Aralık 1957 de yeni iç tüzük kabul edilmitir. 46 Dolayısıyla muhalefet etkisiz hale getirilerek üzerine düen rolü yerine getirmesi imkânsızlamıtır. 47 Bu ekilde milletvekillerinin yönetim görevlerini zorlatıran yeni hükümler yürürlüe konulmu, bu yasa deiiklii ile TBMM inde de konuma özgürlüü kısıtlanmıtır. çinde bulunulan dönemde ekonomik sıkıntı younlaarak artmaya devam etmi, karaborsa piyasalara egemen olmu, Hükümet bu durum karısında sürekli zamlar yapmı, Batılı devletlerle olan ilikilerin istenilen düzeyde gelimemesinden dolayı yapılan yardımlar daralmı, 1958 yılında ekonomik kriz derinlemitir. Hükümet, böyle bir durum karısında 4 Austos kararları diye bilinen bir dizi tedbirler almı, Türk parasının deeri yabancı para birimleri karısında üç mislinden fazla düürülmütür Ekim 1958 de Menderes, itham ettii CHP lileri er ve dümanlık cephesi olarak görmü ve ona karı Vatan Cephesi ni yaratma yoluna bavurmutur. Vatan Cephesi, DP li olmayan ancak, muhalefetin bozguncu davranıları karısında kendi eserleri olan DP iktidarını korumak ihtiyacını duyan vatandaların katılımı ile kurulmutur. 49 Hükümet, kampanyasında Vatan Cephesini destekleyenlere ödül vaadinde, desteklemeyenlere de ceza tehdidinde bulunmutur. 50 Kırehir in CMP li Belediye Bakanı kente yardım yapılacaı vaadiyle, ilan edilmemek artı ile partisinden istifa ettiini ancak, yine de adının radyoda okunduunu açıklamıtır. 51 Babakan, Kırehir den CMP lçe Bakanı ile görütüünü, Halk 38 Eroul, a.g.e., s Turan, a.g.e., s Turan, a.g.e., s Turan, a.g.e., s Kırehir Sesi 12 Eylül Kırehir Sesi 12 Ekim Milletvekili Seçim Sonuçları, s Eroul, a.g.e., s Eroul, a.g.e., s. 140; Burçak, On Yılın, s. 524, Ahmad, a.g.e., s Eroul, a.g.e., s Turan, a.g.e., s Ahmad, a.g.e., s Turan, a.g.e., s.187,188.

9 Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (3) 331 Partisinin ansını artırmaya gönüllerinin razı olmadıını söyleyen bakanların, Vatan Cephesine katılmak istediklerini, Bölükbaı nın dahi DP ye girebileceini açıklamıtır. 52 Vatan Cephesine Kırehir den kii katılmıtır. 53 Hükümetin bu uygulamaları karısında muhalefette toparlama giriimleri görülmü, TKP 16 Ekim 1958 de CMP si ile birlemitir Kasım 1958 de de HP kendisini feshederek CHP ye katılmılardır. 55 Hükümetin, ekonomik problemi çözmekte zorlandıını gören muhalefet eletiri dozunu giderek artırmı, Ocak 1959 da gerçekletirilen CHP On Dördüncü Kurultayında alınan kararlar lk Hedefler Beyannamesi olarak geçmitir. Bu Beyanname siyasi, adli ve kültürel alanlarda temel beklentileri ifade etmektedir. 1 Kasım 1959 da Meclisin açılması ile birlikte uzun süre bu ekilde yaanamayacaı belli olmu, muhalefet çözüm olarak genel seçimleri teklif etmi, iktidar ise seçimi kaybederse hesap sorulur endiesi içinde vakit kazanmaya çalımıtır yılında karılıklı suçlama ve gerginlik üst seviyeye çıkmı, DP Meclis Grubu 12 Nisan 1960 günü bir toplantı yaparak, CHP hakkında Meclis tahkikatı açılmasına karar vermitir. DP Grubu, 15 Nisanda yaptıı ikinci toplantıda bu tahkikatın açılmasına dair Meclis Bakanlıına verilen önergeyi kabul etmitir. Önergede CHP nin seçim dıı yollarla iktidara gelmek için hücre örgütü kurduu, silahlandıı ve isyana hazırlandıı ileri sürülmütür. DP nin bu önergesi 18 Nisan 1960 da kabul edilmitir. 57 ki parti arasında artık irtibatı ortadan kaldıran bir komisyon kurulmutu. Bu durum karısında CHP Genel Bakanı nönü, Meclis kürsüsünden u önemli uyarıyı yapmıtır; Böyle devam ederiniz sizi ben bile kurtaramam. artlar tamam olduu zaman ihtilâller milletler için bir haktır. 58 Neticede 27 Nisanda Hükümet Tahkikat Komisyonunun Görev ve Yetkileri Hakkında Kanunu kabul etmitir. Kanun, Komisyona; basını sansür etme, gazeteleri toplama, celpname çıkarma ve Komisyon çalımasına engel olma ya da zorlatıranlara 3 yıla kadar ceza verme yetkisini tanımaktadır. 59 Kanunun kabulünün ertesi günü stanbul da ilk büyük örenci gösterisi gerçeklemi daha sonra benzer nitelikteki gösteriler Ankara da da yaanmıtır. Hükümet, iki yerde de sıkıyönetim ilan etmitir. 60 Ortamın üst seviyede gerildii bir sırada Kara Kuvvetleri Komutanı Cemal Gürsel, Mili Savunma Bakanı Ethem Menderes e gönderdii bir mektupta; krizin nasıl çözüleceine dair tavsiyede bulunarak; Cumhurbakanın istifası, Hükümetin deimesi, antidemokratik kanunların kaldırılması, siyasal suçların affı istenmitir. 61 Hükümet, ordunun maddi imkanlarını iyiletirmek için harekete geçerken, gösteriler engellenememi, Babakan zmir de büyük bir kalabalıın karısına çıkarak; milleti yeniden toplamanın ilk adımı olduu eklinde ifadelerde bulunmutur. 62 Menderes, Ankara ya dönünce 21 Mayıs ta önemli bir ihtarla karılamı; Harp Okulu Örencileri, Hükümet aleyhine aynı gün bir yürüyü yapmılardır. Hükümet, Tahkikat Komisyonunun çalımalarını zamanından önce bitirdiini, Raporun Meclise verilerek Komisyonun ilevini tamamlayacaını açıklanmıtır. 25 Mayıs ta Meclis, muhalefetin seçim kanununu deitirecek önergesini gündeme aldıktan bir ay sonra bir aylık tatile girmitir. Muhalefet, halkın sesini duyuracak tek yer olan Meclisin kapatılmasından dolayı Hükümeti suçlamıtır. Olayların bu ekilde gelitii bu gergin dönem, 27 Mayıs sabahı Kurmay Albay Alparslan Türke in sabah saat da Radyoda yaptıı konuma ile sona ermi, askeri müdahale ile Türk Silahlı Kuvvetleri idareyi ele almı 63 ve DP iktidarı son bulmutur. Milli Birlik Komitesi yönetiminde geçici bir dönem balamıtır. Ülke genelinde olduu gibi Kırehir de de Necdet Sarıtıbak, Ali Rıza Olcay ve Galip Tuna dan oluan Gizli Tahkikat Komisyonu kurularak faaliyetlerine balamı, soruturma neticesi DP lilerin görevlerini kötüye kullandıkları ve nüfuz ticareti yaptıkları tespit edilerek usulsüz ve kanunsuz ilerini ortaya çıkarmıtır. 64 Dolayısıyla DP Kırehir l Bakanlıı yapmı olan Sefa Ünal, ahap Koca, Selahattin Selçuk, Mehmet Mahmudolu, Galip Arısan ve Rütü Yurdakul olmak üzere altı kii mahkemeye 52 Burçak, On Yılın, s Burçak, On Yılın, s Sabah 23 Ocak Eroul,.a.g.e., s Eroul, a.g.e., s Eroul, a.g.e., s Toker, Demokrasiden Darbeye , Bilgi Yayınevi, stanbul, 1991, s. 330, Tosun, a.g.t., s Eroul, a.g.e., s. 157, Ahmad, a.g.e., s. 209; Eroul, a.g.e., s Eroul, a.g.e., s Toker, Demokrasiden, s Kırehir Postası 20 Austos 1960, 10 Eylül 1960.

10 332 Yaar ÖZÜÇETN verilmitir. Daha sonra çıkarılan 113 ve 114 sayılı af kanunu ile, adı geçen l Bakanlarının suçlamaları ortadan kalkmıtır. 65 Hazırlanan yeni anayasa 9 Temmuz 1961'de halk oyuna sunulmu, oylamaya katılanların ülke genelinde % 61.5, Kırehir de % 92 isi tarafından kabul edilmitir Ekim 1961'de yapılan genel seçimlerden sonra seçilen milletvekilleri; CHP 173 % 36.7, Adalet Partisi 158 % 34.6, CKMP 54 % 13.9, YTP 65 % 13.7 eklindedir. 67 Kırehir de ise kayıtlı seçmen sayısı olup, seçimlere katılım % 82.7 olmu, partilere göre daılım u ekilde ortaya çıkmıtır; AP oyla % 10.6, CHP oyla % 25.8, CKMP oyla % Böylece CKMP On kinci Dönem TBMM ne üç milletvekili göndermitir. Bu milletvekilleri Ahmet Bilgin, Memduh Endemir ve Halil Özmendir. Cumhuriyet Senatosunda da Rıza Ulusman bulunmutur. 68 TBMM On ikinci Dönem, 25 Ekim 1961'de toplanarak askerî rejime ve dolayısıyla Millî Birlik Komitesi'ne son verdi. Sonuç Milli egemenlik ilkesi, Yeni Türk devletinin kurulu hazırlıkları içinde gelimi ve olumutur. Mustafa Kemal Paa, milli egemenlik ilkesine dayalı ilk açıklamasını Sadarete gönderdii 22 Mayıs 1919 tarihli rapor ile u ekilde yapmıtır: Millet milli hâkimiyet esasını ve Türk milliyetçiliini kabul etmitir. Bunun için çalıacaktır Haziran 1919 Amasya Tamimi ile milletin istiklâlini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır. derken millet hâkimiyeti ve onun neticesi olan milli iradeyi kurtulu için en önemli bir faktör olarak görmü ve ele almıtır. Türkler, milli devletlerini kurmak, istiklâlden mahrum olmayı reddetmek, vatanlarında yabancı igale karı durmak ve bu igale en kısa zamanda son vermek amacıyla Milli Mücadeleye girimilerdir. Ülkenin içinde bulunduu zor artlar altında ahsiyetli hareket etmek isteyenler arasında, Kırehir de yer almı, Mustafa Kemal Paa ve Temsil Heyeti nin Ankara yolculuu sırasında güzergâh içerisinde düünülen Kırehir de Milli ruh ve heyecan en üst seviyesine çıkmıtır. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Birinci Dönem ( ) in inkılâpçılıı, Türk inkılâpçılıı ile dikkati çekmi, Türk tarihinde ilk kez millî hakimiyet ilkesini, siyasî ve hukukî temel edinmi, bu günkü devlet ve hükümet ekil ve sistemimiz açık bir ekilde belirlenmitir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Birinci Döneminin belirtilen bu niteliklerinden dolayı, çeitli bölgeleri temsil ederek, Türk devletinin yeniden kuruluunda kutsal görev ifa eden, Büyük Millet Meclisi saygıdeer üyeleri arasında yedi Kırehir mebusu bulunmu, Türkiye Büyük Millet Meclisi, kinci Dönemde ( ), devletin kurumlaması salanmı, büyük Türk inkılâbının oluumu, önemli bir mesafe kat etmitir. Devletin kurumlamasında, büyük Türk nkılâbının oluumunda vazgeçilmez farklı etkilere sahip olan, yine bu deerli üyelerden be mebus Kırehir i temsil etmitir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Üçüncü Dönemi içine alan 1927 ile 1931 yılları arasında ise, Büyük Türk inkılâbının tamamlanması, devletin kurumlaması salanmı ve Türkiye Büyük Millet Meclisi çalımalarının özenle ve yaygın bir ekilde sürdürüldüü yıllar olmutur. Büyük Millet Meclisi, Üçüncü Dönemin de sosyal yapının, benzerine rastlanmayan bir ekilde deimesi ve toplumun yeni çada deerlerle donatılması devam etmitir. Üçüncü Dönem üyeleri arasında üç Kırehir mebusu yer almıtır. Dördüncü Dönem (1931) üç, Beinci Dönem (1935) dört, Altıncı Dönem (1939) be, Yedinci Dönem (1943) dört, Sekizinci Dönem (1946) dört milletvekili olarak Kırehir i temsil etmilerdir. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren çok partili siyasi hayata geçmek için yapılan teebbüsler baarısızlıkla neticelenmiti. Ancak, Türkiye de tek parti, sürekli ve arzu edilir bir model olarak merulatırılmamı, zorunluluklar sebebiyle bavurulan ve zamanı geldiinde yerini çoulcu demokrasiye bırakacak olan geçici bir rejim olarak görülmü, çok partili siyasi demokrasi, eriilmesi gereken bir ideal olarak muhafaza edilmitir. 65 Kırehir Postası 17 Aralık Kırehir Postası 15 Temmuz Sabah 24 Ocak Yılmaz A., a.g.e., s.266.

11 Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (3) 333 Türkiye, zora dayanan bir kesinti olmaksızın kendi tabii seyri ile çoulcu bir demokrasiye dönüen nadir örnekten biri olacaktır. Türkiye, kinci Dünya Savaı neticesinde siyasi, toplumsal ve ekonomik içerikli deiiklikler geçirmeye balamı, uzun yıllar devam eden tek parti iktidarının ardından, ikinci bir parti olarak DP ortaya çıkmı, Türkiye nin bir çok yerinde DP ye yönelinmitir. Netice itibariyle DP tek baına iktidar olmutur li yıllarda DP Türkiye genelinde yakaladıı ezici çounluu Kırehir de yakalayamamıtır. Zira 14 Mayıs 1950 seçimlerinin Kırehir deki neticesi; DP 2, CHP ve MP ise birer milletvekili Elvan Kaman (DP), Rıfat Özde (DP), Osman Bölükbaı (MP), Halil Sezai Erkut (CHP), eklinde olmutur genel seçimlerinde ise, seçimlerden önce yeni kurulmu ve ilk ubesini Kırehir de açmı olan CMP, Türkiye genelinde, DP ye oranla çok düük bir seviyede oy almasına ramen Kırehir de oyların % 43.5 ini alarak, tam liste halinde bir baarı elde etmi ve Osman Aliirolu (CMP), Ahmet Bilgin (CMP), Osman Bölükbaı (CMP), Mehmet Mahmutolu (CMP), Tahir Taer i (CMP) TBMM ne Kırehir i temsile göndermitir. Bu baarıda; Kırehir halkının dier illere göre daha muhafazakar olması, CMP nin kurucuları arasında Osman Bölükbaı ve Partinin Kırehir tekilâtı içerisinde saygın ve itibarlı kiilerin yer alması önemli rol oynamıtır. Ülke genelinde büyük bir baarı elde eden, DP açısından bu durum, kabul edilmesi güç bir gelime olarak deerlendirilmi, DP, Kırehir den umduunu bulamamı, Babakan Menderes, Kırehirlilerin kendilerini özdeletirdikleri Bölükbaı nın etkili bir muhalif olmasından da oldukça rahatsızlık hissetmitir. Dolayısıyla, Kırehir in illikten ilçelik haline getirilmesi süreci balatılmıtır. Bu süreç içerisinde, Bölükbaı ve dier CMP milletvekilleri ve Kırehirliler, düzenlemenin haklı gerekçelere dayanmadıını ortaya koymalarına ramen, Kırehir in ilçe haline getirilmesini öngören kanun tasarısı onaylanmı, ilçeler kendisinden kopartıldıı gibi, merkez kaza olarak Nevehir e balanarak Kırehir ve Kırehirliler madur edilmilerdir. Böyle bir durum, Türk siyasal yaamı ve demokrasisinde tasvip edilmeyen olumsuz bir iz bırakmı ve Kırehirlileri de derin bir üzüntüye sevk etmitir. Kırehir milletvekili Tahir Taer Kanunun I. maddesine ilikin düüncelerini ifade ederken söyledii gibi, Kırehir vilayeti demokratik mücadeleye kurban gitmi, Türk siyasal tarihinde ve Türk demokrasisinde bir talihsizlik yaanmıtır. Taer in belirttii; gün gelecektir, Kırehir, Erehir olarak doacaktır sözleri ile Kırehir mebusları ve Kırehirliler, dik bir duru da sergilemilerdir. Kırehir in ilçe haline getirilmesinden üç sene sonra 1957 yılında iktidar, Kırehir in muhalifliini hafifletmek için harekete geçmi ve bu amaçla Kırehir i yeniden il haline getirmek için hazırlıklara balamı, acele bir kanun tasarısı hazırlamıtır. Tasarı, Kırehir de büyük bir sevince sebep olmutur. Ancak, bu gelimelere ramen Kırehir halkının muhalif yapısının deimedii görülmektedir. Zira 27 Ekim 1957 genel seçimlerinde, Kırehirliler, oyların % 63,1 i ile yine CMP inde yer almılar; Osman Bölükbaı (CMP), Osman Canatan (CMP), Hayri Çopurolu (CMP), Fazıl Yalçın (CMP) ı milletvekili seçmilerdir. Kırehir in bu muhalif yapısı, kendisini belli eden böyle bir anlayı daha sonraki dönemlerde DP ekolünden gelen partilerin, seçim neticelerinde de hissedilecektir yılları arasında DP, tekilâtını salamlatırarak siyasi rekabetin herkes için eit artlarda gelimesini salayacak yasal deiiklikler arayıına ve çabasına girmitir seçimlerinde DP nin yüksek bir çounlukla iktidarı elde etmesi ile ülkede ilk defa çok partili hayat ilerlik kazanmıtır. Eriilmesi gereken bir ideal olarak düünülen çok partili hayat gerçeklemi, Ancak, siyasi rekabetin, muhalefet iktidar ilikilerinin nasıl yürütüleceine yönelik ortak anlayı ve tutum gelimemi, DP dönemi, çok partili hayatın ileyii ile ilgili tecrübe ve deneyimlerin edinildii bir aralık olmutur. Çok partili hayatın ilerlik kazanması ile birlikte siyaset, seçkinlerin ii olmaktan çıkarak geni halk kitlelerine ulamı dolayısıyla, ülkede siyasi kültüre olumlu etkide bulunmu bürokratik devlet geleneinin yumuamasına yol açmıtır. Kırehir, Milli mücadele de kararlılıını ortaya koymu olan Mustafa Kemal Paa ve arkadalarına gösterdikleri yüksek ilgi ve alaka ile onlara, kendilerini destekleyen heyecanlı bir yöre halkının bulunduu güvencesini vermi ve onlara moral olmu, bahsi geçen süre zarfında da Türkiye genelinde çounluu salamı, iktidarda kalmı bir partiyi deil, muhalefeti desteklemesi ile çok partili

12 334 Yaar ÖZÜÇETN hayatı benimsendiini göstermitir. O nun bu özellii ise ona, iktidarın nimetlerinden geni ölçüde faydalanması ve ekonomik kalkınması karısında engel olmutur. Kırehir, sözü edilen bu süreçte yaanan gelimeler ile Türk siyasal yaamında ve demokrasisinde yer almı, Türkiye nin bugünkü ve gelecekteki iç siyasetinin genel deiim sürecinin anlaılmasında yer ve rol sahibi olmutur. KAYNAKÇA 1-ARV BLGLER TBMM Zabıt Ceridesi, Devre X, çtima, F-1,C.1, TBMM Matbaası, Ankara, Hal Tercüme Kaıdı Örnei, 274. Hal Tercüme Kaıdı Örnei, 275. Hal Tercüme Kaıdı Örnei, 276. Hal Tercüme Kaıdı,Örnei, 277. Hal Tercüme Kaıdı Örnei, 278. Millet Meclisi Üyesi, Hal Tercüme Kaıdı Örnei, 277. TBMM Kavanin Mecmuası, Devre X, çtima F ve -1, C.37, , TBMM Matbaası, Ankara. TBMM Zabıt Ceridesi, C. 3, , TBMM Matbaası, Ankara. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre X, C. 1, TBMM Matbaası, Ankara, TBMM Zabıt Ceridesi, Devre X, C. 20, , TBMM Matbaası, Ankara. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, çtima Senesi 3, C. 21, TBMM Matbaası, Ankara, TBMM Zabıt Ceridesi Devre I, çtima 3, C.24, TBMM Matbaası, Ankara, TBMM nin 23 Nisan 1336 (1920) Tarihinden 16 Nisan 1339 (1923) Tarihine Kadar Devam Eden Birinci Devre Umumi Fihristi. Türkiye Büyük Millet Meclisi Kavanin Mecmuası, Cilt I., 2.B.,TBMM Matbaası, Ankara, KTAP, TEZ VE HATIRALAR AAOLU Samet, ki Parti Arasındaki Farklar, Aras Matbaası, Ankara, , Siyasi Günlük, Demokrat Partinin Kuruluu, letiim Yay. AHMAD Feroz, Bedia Turgay, Türkiye de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi, ( ), Bilgi Yayınevi, Ankara, Ayın Tarihi, No. 152, Temmuz KUTAY, Cemal, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevî Mimarları, Diyanet leri Bakanlıı Yay., Ankara. AKBULUT Ali Dursun, Çok Partili Döneme Geçi Denemeleri ve nkılap a Karı Tepkiler, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, (ATAM Yayını) Ankara, , Serbest Cumhuriyet Fırkası 12 Austos- 17 Kasım 1930, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, (ATAM Yayını) Ankara, AKN Sina, stanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, stanbul , Siyasal Tarih ( ) Türkiye Tarihi 4 Çada Türkiye ), Cem Yayınevi, stanbul, APUHAN Recep ükrü, 27 Mayıs tan Yassıada Mahkemelerine Menderes, Resmi Tarihi Deitirecek Gerçekler, Tima Yay., stanbul, 2007.

13 Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (3) 335 ARCAYÜREK Cüneyt, Açıklıyor 2 Yeni ktidar Yeni Dönem ( ), Bilgi Yay., Ankara, ARMAOLU Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, C. 1-2: , Alkım Yayınevi, stanbul, ARTVNL Fatih, Seraba Harcanmı Bir Ömür:Osman Bölükbaı, Kitap Yay., stanbul ATABAY Mithat, Çok Partili Dönemde Bir Muhalefet Partisi: Millet Partisi, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara, ATATÜRK Kemal, Nutuk, C.III. Maarif Basımevi, stanbul, AYDEMR evket Süreyya, kinci Adam, C.II, 7 Baskı, Remzi Kitabevi, stanbul, , kinci Adam, C.III, Remzi Kitabevi, AYHAN Evren, Osman Bölükbaı nın Siyasi Faaliyetleri, ( ), (Yüksek Lisans Tezi), stanbul, BABAN Cihad, Politika Galerisi, Remzi Kitabevi,1970. BARUTÇU Faik Ahmet, Siyasi Anılar , Milliyet Yayınları, stanbul, BASINOLU Ethem, Çeitli Yönleri le Kırehir, Filiz Kitabevi, Kırehir, BAGL Ali Fuat, 27 Mayıs htilali ve Sebepleri, Çev. Av.M. Ali Sebük Av.. Hakkı Akın, Çelüt Matbaacılık, stanbul, BAYDUR Nihat Siyasi Tarihimizden Kesitler, rfan Yayınevi. BIYIKOLU Tevfik Atatürk Anadolu da, Ankara, BLGÇ Sadettin, Türkiye de Seçimler ve Seçim Kanunları, Boaziçi Yayınları, stanbul, Milletvekili ve 1961,1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, Devlet statistik Enstitüsü Yayını, No. 513, Ankara, BRAND Mehmet Ali, Can Dündar, Bülent Çaplı, Demirkırat, Bir Demokrasinin Douu, Milliyet Yay., stanbul, BOLAT Bengül Salman, Milli Mücadele de Kırehir in Yeri ve Birinci TBMM Döneminde Kırehir Milletvekilleri, Cumhuriyet Tarihi Aratırmaları Dergisi, (Güz 2006), (39-60). BOLAT Mahmut, Milli Mücadele Balarında Mustafa Kemal Paa nın Kırehir i Ziyareti ve Temaslar, Tebli, VI. Uluslar arası Atatürk Kongresi, Kasım, Ankara. BÖLÜKBAI Deniz, Türk Siyasetinde Anadolu Fırtınası Osman Bölükbaı, Doan Yay, stanbul, BURÇAK Rıfkı Salim, Türkiye de Demokrasiye Geçi , Olgaç Matbaası, 1979., On Yılın Anıları, ( ), Nurol Matbaacılık, Ankara, CEBESOY Ali Fuat, Millî Mücadele Hatıraları, stanbul, Celal Bayar ın Söylev ve Demeçleri Demokrat Partinin Kuruluundan ktidara Kadar Politik Konumalar. Celal Bayar ın Kırehir deki Söylevi, Zafer (17 Ocak 1950). ÇAM Esat, Siyaset lmine Giri, Der Yayınları, stanbul, ÇAVDAR Tevfik, Türkiye nin Demokrasi Tarihi , mge Kitapevi Yayınları. ÇAYLAK Adem, Türk Siyasi Hayatında Osman Bölükbaı, (Doktora Tezi), Ankara, ÇOLAK Filiz, Türkiye de Çok Partili Hayata Geçi ve Demokrat Partinin Kuruluu ( ), Türkler, C.16.,(Editörler) Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, Devletimizi Kuranlar, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 65. Yıl DONAT Yavuz, Elveda Osman Bey Sabah ( ).

14 336 Yaar ÖZÜÇETN ERDOAN ermin, Erdal Erdoan, Mesut Bıyık, Kırehirliler Rehberi, stanbul ERER Tekin, On Yılın Mücadelesi, stanbul Ticaret Postası Matbaası, stanbul, ERKANLI Orhan, Anılar, Sorunlar, Sorumluluklar, stanbul, EROUL Cem, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, Ankara,1998. Genel Kurmay Harp Dairesi Bakanlıı, Türk stiklâl Harbi, C.VII, Genel Kurmay Basımevi, Ankara,1975. GRTLOLU Fahir, Türk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, C.II., Ankara, Ayyıldız Matbaası, GOLOLU Mahmut, Demokrasiye Geçi, , Kaynak Yayınları. GÜNER evket, nsanları ve Olaylarıyla Demokrasi Kalesi Kırehir, Kırehir Çidem..., Demokrasi ile Kaçan Fırsat, 18 Temmuz 2000 Çidem. GÜNGÖR Süleyman, Seçim Kanunlarında DP nin Yaptıı Deiiklikler ve Siyasal Anlamı. HAYTOLU Ercan, Cumhuriyetçi Millet Partisi ( ), (Doktora Tezi), zmir, 1994., Türkiyede Demokratikleme Süreci ve 1945 te Çok Partili Siyasi Hayata Geçiin Nedenleri ( ), PAÜ. Eitim Fak. Derg. 1997, (46-56).., nönü Döneminde Türkiye de Siyasal Yaam , (Editörler, Süleyman nan Ercan Haytolu), Yakın Dönem Türk Tarihi, Anı Yayıncılık., 1945 te Çok Partili Siyasi Hayata Geçite Bir lk: Milli kalkınma Partisi, Türkler, (Editörler) Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları. nönü nün Hatıraları, Gençlik ve subaylık yıllarım , Burçak Yay. RVN Cemil Schick/Erturul Ahmet Tonak, Geçi Sürecinde Türkiye, Belge Yayınları, Türkiye, Belge Yay. KABACALI Alpay, Türk Basınında Demokrasi, Ankara, KANSU Mahzar Müfit, Erzurum dan Ölümüne Kadar, Atatürk le Beraber, C.II, Ankara. KARAL Enver Ziya, Birinci Cihan Harbinden Lozan Muahedesine Kadar Türkiye nin Siyasi Olayları, Yeni Türkiye, stanbul, KARATEKN Enver, Devrim Tarihi ve T.C. Rejimi. KARDE Sırrı, Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemal Kırehir de, Ankara, KARPAT Kemal H, Türk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller) stanbul, 1967., Mütareke Yılları- Milli Kurtulu Hareketleri ( ) Türkler, C.16, (Editörler) Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, KAYALI Kurtulu, Milli Mücadele Sırasındaki Muhalefet ve kinci Grup, letiim yayınları, stanbul. KELOLU- LER, Esra, Demokrat Parti nin Halkla likileri Üzerine Bir nceleme, iletiim kuram ve aratırma dergisi, Sayı 24, Kı-Bahar Kırehir l Yıllıı KIREHR 1993, Erk Yayıncılık, Ankara. KIREHR YIL, Babakanlık Basımevi, KOÇAK Cemil, Türkiye de Milli ef Dönemi, , C.2, letiim Yayınları, stanbul, KOÇAK Cemil, Siyasal Tarih ( ), Türkiye Tarihi 4 Çada Türkiye ), Cem Yayınevi, stanbul, KOYUNCU Ali Sarı, Milli Mücadelede Din Adamları I, Diyanet leri Bakanlıı Yay., Ankara, YÜCEKÖK Ahmet M., Türkiye de Derneklerin Geliimi, , Ankara.

15 Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (3) 337 KÖKSAL Ahmet, Türk Siyasi Hayatında Osman Bölükbaı, (Yüksek Lisans Tezi), Trabzon, KUTAY Cemal, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevî Mimarları, Diyanet leri Bakanlıı Yay., Ankara. NAD Nadir, Perde Aralıından, stanbul, NÜKHET Turgut, Siyasal Muhalefet, Birey Toplum yay., OKER Baha Hüseyin, Atatürk ün Mucur a Gelii, (Yayımlanmamı) Hatırat. OKYAR Fethi, Üç Devir de Bir Adam, (Hazırlayan Cemal Kutay), stanbul, ONAK Naciye, Millet Partisi (Türk Siyasi Hayatında 1960 Kadar Doldurduu Yer ), (Doktora Tezi), stanbul, ÖZ Esat, Türkiye de Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım ( ), 1.B, Gündoan Yayınları, Ankara,1992. ÖZÜÇETN Yaar, Demokrasiye Geçi, Demokrat Partinin Kuruluu 1946 Seçimleri Türkler, C.16, (Editörler) Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ( ).., Türkiye Büyük Millet Meclisi, Birinci Dönem Kırehir Mebusları (1), I. Kırehir Kültür Aratırmaları Bilgi öleni, (8-10 Ekim 2003), Bildiriler, Haz. Ahmet GÜNEN, Kırehir, 2004, ( ).., Türkiye Büyük Millet Meclisi, kinci Dönem Kırehir Mebusları (2), ULUSLARARASI SOSYAL ARATIRMALAR DERGS THE JOURNAL OF INTERNATIONAL SOCIAL RESEARCH CURRENT ISSUE (Volume 1/3 Spring 2008), ( ).. SAKALLI Bayram, Ankara ve Çevresinde Milli Faaliyetler, Ankara, SANCER Muzaffer, Türkiye de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri,. stanbul, Geçi Yayınları, SEYFEL Erol, Son Osmanlı Mebusan Meclisi nde ve TBMM nde Kırehir Milletvekili Keskinli (Hamitli) M.Rıza Bey I.Kırehir Kültür Aratırmaları Bilgi öleni, (8-10 Ekim 2003), Bildiriler, Haz. Ahmet GÜNEN, Kırehir, 2004, ( ). SÜSSOY Yener, Ben Çok hanet Gördüm Hürriyet ( ). AHNGÖZ Mehmet, Millî Mücadelede Protesto ve Mitingler, Türkler C.15, (Editörler, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, ( ). AHNGÖZ Mehmet, zmir, stanbul ve Mara ın galine Tepkiler, (Doktora Tezi), 1986, Ankara. MEK Seda, Anadolu Fırtınasının Çileli Yılları 1, Akam (8 ubat 2002)., Anadolu Fırtınasının Çileli Yılları Ben Satılık Biri Deilim, Akam (09 ubat 2002). TANÖR Bülent, Osmanlı Türk Anayasal Gelimeleri, 9.Baskı, stanbul, TANSEL Selahattin, Mondros tan Mudanya ya Kadar, C. II., stanbul, TANSEL Selahattin, 27 Mayıs nkılâbını Hazırlayan Sebepler, Milli Eitim Basımevi, stanbul, TMUR Taner Türkiye de Çok Partili Hayata Geçi, letiim Yay. TOKER Metin, Demokrasimizin smet Paalı Yılları , DP nin Altın Yılları , Bilgi Yayınevi, Ankara, 1991., Demokrasiden Darbeye , Bilgi Yayınevi, stanbul, 1991., Demokrasimizin smet Paalı Yılları DP Yoku Aaı , Bilgi Yayınevi, Ankara, TOSUN Hüseyin, Çok Partili Hayatın Topluma Yansıması-Kırehir Örnei, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara, TUNAYA Tarık Zafer, Türkiye de Siyasi Partiler ( ), Doan Karde Yay, stanbul, 1952.

16 338 Yaar ÖZÜÇETN TUNAYA Tarık Zafer,Türkiye de Siyasi Partiler, stanbul, 1952., Devrim Hareketleri çinde Atatürk ve Atatürkçülük, 2.B., stanbul, TUNCAY Mete, Türkiye Cumhuriyetinde Tek Partili Yönetimin Kurulması ( ), 3.Baskı, stanbul, TUNÇKANAT Haydar, 27 Mayıs 1960 Devrimi, Diktadan Demokrasiye, Çada Yay., TURAN erafettin, Türk Devrim Tarihi Çadalık Yolunda Türkiye, Bilgi Yay., Ankara, TURAN Mustafa 19 Mayıs ın Türk stiklâl Harbindeki Yeri ve Önemi,Türk Yurdu, C.18, Sayı 129, (Mayıs 1998), (41-45). Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM, I. Dönem , I. Cilt, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yay. Türk Parlamento Tarihi, Millî Mücadele ve T.B.M.M. I.Dönem, , III.Cilt, I.Dönem Milletvekillerinin Özgeçmileri, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yay. Türk Parlamento Tarihi, TBMM-II.Dönem, , I.Cilt,Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yay. Türk Parlamento Tarihi, TBMM-II.Dönem, , III.Cilt,Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yay. Türk Parlamento Tarihi, TBMM, IX. Dönem ( ), VII. Cilt (özgeçmi), Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yay. Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 23 Nisan Ekim 1991, Cilt I, TBMM Genel Sekreterlii Yay. Ankara, URAN Hilmi, Hatıralarım, Ankara, UZUN Hakan, Osmanlıdan Cumhuriyete Süreklilik, AVRASYA ETÜDLER TKA, 23, Yaz - Sonbahar , Mustafa Kemal Paa nın Milli Mücadele Balarında Kırehir e Gelii, Cumhuriyet Tarihi Aratırmaları Dergisi, Yıl 2,Sayı 3, Bahar 2006, (59-76). ÜNAL Tahsin, Türk Siyasi Tarihi , Kamer Yayınları, 6.B., stanbul, VELDEDEOLU H.V, lk Meclis/Milli Mücadele de Anadolu, Çada yay.,1990. YALÇIN E. Semih, Mustafa Kemal Atatürk ün Hayatı ve Eseri, Gazi Kitapevi, YALÇIN E. Semih, S. KOCA, Mustafa Kemal Paanın Anadolu ya Geçii, Berikan Yayınevi, Ankara, YALMAN Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim 2, , Yay. Haz. Erol adi Erdinç, Pera Turizm ve Ticaret A.. stanbul, YEL Ahmet, Türkiye de Çok Partili Hayata Geçi, Kültür ve Turizm Bak., Yay., Ankara, YELYURT Süleyman,Yarım Asırlık Sır nönü ve htilalcilerin Gizli Görümeleri, Kültür-Sanat Yayınları. YETKN Çetin, Türkiye de Tek Parti Yönetimi , stanbul, YILMAZ Adnan, Küçük Asya nın KIR-EHR, Ankara, YILMAZ Sedat, Osman Bölükbaı ve Türk Siyasi Hayatındaki Yeri ve Önemi, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara, YÜCEL M Serhan, Menderes Dönemi ( ) Demokrasinin Geliimi / Ekonomik Büyüme/ Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Politikalar..., Demokrat Parti, Ülke Kitapları, stanbul, 2001.

17 Çok Partili Hayata Geçi Sürecinde Kırehir (3) SÜREL YAYINLAR Akam Cumhuriyet Halkın Sesi Forum Halkın Sesi Kırehir Sesi Millet Milliyet Sabah Ulus Vatan Yeni Kırehir Yeni Sabah Yeni afak Zafer