KTÜ ORMAN FAKÜLTESİ ORMAN MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ HAVZA AMENAJMANI ANABİLİM DALI HAVZA AMENAJMANI DERSİ. Dersin Sorumlusu: Prof. Dr.

Transkript

1 KTÜ ORMAN FAKÜLTESİ ORMAN MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ HAVZA AMENAJMANI ANABİLİM DALI HAVZA AMENAJMANI DERSİ Dersin Sorumlusu: Prof. Dr. ÖMER KARA

2 Dersin İçeriği Havza ve havza amenajmanın tanımı, tarihsel gelişimi ve ormancılık ilimleriyle ilişkisi Doğal kaynakların sınıflandırılması ve bu kaynaklarla ilgili sorunlar ile havza amenajmanının amaçları arasındaki ilişkiler Havzanın sahip olduğu fiziksel karakteristikler ve bunları belirleme yöntemleri Havza süreçleri Havza amenajmanında planlama esasları ve su verimi, su rejimi kontrolü ve toprak koruma amacıyla uygulanabilecek yöntemler Havza amenajmanında üzerinde durulması gereken araştırma konuları Ülkemizde yapılan havza amenajmanı uygulamalarına ilişkin bazı örnek çalışmalar

3 Havza nedir? Havza Arapça kökenden gelen bir kelime olup TDK sözlüğünde - bölge, mıntıka (Zonguldak kömür havzası) - dağ ve tepelerle sınırlanmış, suları aynı denize, göle ya da ırmağa akan bölge (Çoruh havzası) - yer kabuğundaki kıvrımların çukur yeri gibi anlamlar taşımaktadır. Ders kapsamında havza terimi yağış havzası ya da su toplama havzası anlamlarında kullanılacaktır.

4 Havza nedir? Havza kavramı yabancı literatürlerde farklı terimlerle ifade edilmektedir. Bu terimler catchment, sub-watershed, watershed, sub-basin, basin, drainage basin şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Terimleri birbirinden ayıran en önemli ölçüt, havzaların kaplamış oldukları alanlarının yüzölçümleri yani büyüklükleri olmaktadır.

5 Havza nedir? Yağış havzası ya da su toplama havzası farklı şekillerde tanımlanabilmektedir. Yağış havzasının en geniş anlamda tanımını sırtlardan geçen su ayrım çizgisinin sınırladığı, üzerinde toplanan suların tek bir noktadan çıkışa ulaştığı, içbükey topoğrafik yapıya sahip arazi parçaları olarak ifade edebiliriz. Çeşitli fiziksel ve ekolojik özellikleri bakımından havzalar, birer topoğrafik ve hidrolojik arazi birimi niteliğindedirler.

6

7

8

9

10

11

12 Bir havzanın genel görünümü

13 Havza nedir?

14 Havza nedir?

15 Havza nedir?

16 Topoğrafik havza Topoğrafik havza Geçirgen bir toprak örtüsünün altında geçirimsiz bir tabaka (kayaç) varsa havza Sınırları topoğrafik Sınırlardan farklılık gösterir ve gerçek havza Olarak adlandırılır. Özellikle bu durum Karstik bölgelerde görülür.

17 Bir yağış havzası su ayrım çizgisi ile sınırlıdır. Bu çizgi boyunca yüzeysel sular iki komşu havza Arasında bölünür. Bir de yeraltı Suyu ayrım çizgisi vardır. Bu iki ayrım çizgisi birbiri üzerine oturduğu sürece, bir havzadan diğerine yeraltı suyu kaçağı yoktur. Fakat bazen jeolojik yapı öyle olur ki, bir havzadan diğerine yeraltı suyu kaçağı meydana gelir. Su Ayrım Çizgisi İle Yeraltı Su Ayrım Çizgisinin Farklı Oluşu

18 Havza sınırları belirlenirken yapay sınırları (karayolu, demiryolu vb.) da dikkate almak gereklidir. Yüzeyde meydana gelen hidolojik süreçler çeşitli yapılar (içme suyu ve kanalizasyon şebekesi, yollar, kuyu ve göletler) tarafından etkilenebilir.

19 Havza sınırlarının belirlenmesi Aşama 1 Havza sınırlarının belirlenmesi Aşama 2 Geleneksel olarak havza sınırlarının belirlenmesinde eşyükselti eğrili topoğrafik harita gereklidir. İlk önce nehrin çıkış noktası işaretlenir (O). Daha sonra sağ veya sol yamaçtaki en yüksek noktalar belirlenir (X). Belirlenen noktalar eşyükselti eğrilerini dik kesecek şekilde birleştirilir.

20 Havza: Su ayrım çizgileriyle sınırlanmış, üzerine düşen yağış sularını yeraltı ve yüzeysel olarak tek bir çıkış noktasına ulaştıran içbükey topoğrafik yapıya sahip bir arazi parçasıdır.

21

22 Havzanın Enine Kesiti Havzanın Boyuna Kesiti

23 Havza nedir? Küçük havzalar birleşerek daha büyük havzaları oluştururlar. Bir havza üzerinde tek bir arazi kullanımı olabileceği gibi çeşitli ve farklı arazi kullanımları da bulunabilir. Havzalar çok sarp topoğrafik yapıya sahip olabileceği gibi düze yakın bir topoğrafik yapı da gösterebilirler. Değişik dış şekillere sahip olabilirler. Oval, yassı, ince uzun gibi.

24 Küçük havzalar birleşerek daha büyük havzaları oluştururlar. Havzacık 1 Havzacık 3 Havzacık 2

25 Bir havza üzerinde tek bir arazi kullanımı olabileceği gibi çeşitli ve farklı arazi kullanımları da bulunabilir. Yaban hayatı, Rekreasyon Tarım Orman Mera Dere Boyu (Riperian zone) Yerleşim

26 Havzalar çok sarp topoğrafik yapıya sahip olabileceği gibi düze yakın bir topoğrafik yapı da gösterebilirler.

27 Değişik dış şekillere sahip olabilirler. Oval, yassı, ince uzun gibi.

28 Havza nedir? Yabancı literatürlerde havzalar büyüklüklerine göre catchment, watershed ya da basin gibi terimlerle ifade edilirler. Bu terimlerin sınıflandırılmasında kesin olarak belirlenmiş bir ayrım, büyüklük ya da alan yoktur. Fakat genel anlamda bazı sınıflandırmalar yapılmıştır.

29 Havza nedir? İsimlendirme ve alan ilişkisini gösteren bir sınıflandırma (Randolph 2004) İsim Büyüklük (km 2 ) Catchment Sub-watershed Watershed Sub-basin Basin 2500

30

31 Havza nedir?

32

33 Nehir havzası; havza tanımı ile aynı, ancak daha büyük bir ölçeğe sahiptir. Kızılırmak nehri havzası, nehre bağlı yan kol havza alanlarının suyunu da denize boşaltır. Türkiye 25 adet hidrolojik havzaya ayrılmıştır. Havzaların ortalama yıllık toplam akışları 186 milyar m³'tür. Havza verimleri birbirlerinden farklı olup, Fırat ve Dicle havzalarının toplam ülke potansiyelinin yaklaşık % 28,5'ine sahip olduğu görülmektedir.

34 Kapalı havzalar sularını denizlere kadar ulaştıramayıp kuruyan veya göle dökülüp kalan akarsulardır. Kapalı havzaların oluşmasında; yer şekillerinin oluşumu ve iklim etkilidir. Kapalı havzalar genellikle iç kesimlerde, kurak iklim bölgelerinde görülür. Açık havzalar ise kıyı kesimlerde ve nemli iklim bölgelerinde görülür. Türkiye'deki başlıca kapalı havzalar Van Gölü Kapalı havzası Tuz Gölü Burdur Gölü Konya Ovası Akarçay Seyfe Gölü Develi Afyon Suları Acıgöl Tomarza Van gölünün uzaydan çekilmiş görüntüsü

35 Ülke genelinde havzalarımızın orman örtüsü bakımından fakir olması, hidrolojik anlamda aşağıda verilen olumsuzluklar neden olmaktadır: Ekstrem akışların (yüksek ve düşük akımlar) önlenmesinde zorluklar, Su kalitesini düzenleyici veya kirliliği azaltıcı önlemlerin alınmasının güçleşmesi, Havza hidrolojik rejimlerinde bozulmalar ve yüzeysel akışın ağırlık kazanmasıyla aylık akışlarda ve yıllık hidrografta aşırı dalgalanmalar. Erozyon ve sedimentasyonla mücadelede vejetasyon örtüsünün etkinliğinin yetersizliğidir.

36 Havza amenajmanı Amenajman, management kelimesinden Türkçe ye geçmiştir ve Türkçe de yönetmek, idare etmek anlamlarında kullanılmaktadır. Orman amenajmanı, havza amenajmanı gibi... Havza amenajmanı en kısa tanımla havzaların yönetimidir. Ancak havza, hidrolojik bir birim olduğundan havza yönetimi oldukça karmaşık ve zor bir bilimdir.

37 Havza amenajmanı Havza amenajmanının geniş anlamda, birçok şekilde tanımını yapmak mümkündür. Ülkemiz koşullarında Balcı ve Özyuvacı tarafından yapılmış havza amenajmanı tanımı şu şekildedir. Bir yağış havzasında erozyon, taşkın ve istenmeyen diğer olayları kontrol altına almak ve en yüksek kalite ve miktarda su üretmek için; sosyo-ekonomik koşulları da dikkate alarak havzadaki doğal kaynakların idaresi ve bunların düzenlenmesidir.

38 Havza Amenajmanı; toprak ve su kaynaklarını olumsuz etkilemeksizin arzu edilen ürün veya hizmetleri sağlamak için bir havza üzerindeki arazi ve diğer kaynakların kullanımını yönlendirme ve organize etme sürecidir (Brooks ve ark. 1996). Sadece su kaynaklarının korunması ile değil aynı zamanda ürün ve hizmet üretimi için yönetilecek arazi ve vejetasyon kaynaklarının yeteneği ve uygunluğu ile ilgilenir. Bir havza üzerinde bulunan doğal kaynakların kullanımı genelde o kaynakların sahipleri tarafından planlanmakta ve yönetilmekte ve dolayısıyla birbirleriyle bir bağlantı bulunmamaktadır. Örneğin orman sahibi tarafından; tarım alanı da kendi sahibinin kararlarına göre işletilir. Ancak havzada yapılan faaliyetler ne kadar birbirinden bağımsız yapılırsa yapılsın orada üretilen suyu etkilediği gibi aşağıdaki insanların yaşam koşullarını da etkiler. Çünkü su havzada mansaba doğru akar ve gerek miktarı, gerekse kalitesi aşağıda yaşayan insan için önem taşır. Bu nedenle, havza amenajmanında fiziksel gerçekler ile (havzanın fiziksel özellikleri) havzada uygulanmakta olan politik gerçekleri birlikte değerlendirmek zorunluluğu vardır. Bu husus da entegre havza amenajmanının odak noktasıdır.

39 Havza amenajmanı Havza amenajmanı tanımında temel iki amaçtan bahsedilmektedir. Bunlar 1. Erozyon, sel, taşkın gibi olayların kontrolü 2. İstenilen miktar ve kalitede su üretimi Bu amaçlara ulaşmak için dikkat edilmesi gereken noktalar ise havzanın sosyo-ekonomik durumu ve doğal kaynakların kullanımıdır.

40 Havza amenajmanının temel iki amacı 1. Erozyon, sel, taşkın gibi olayların kontrolü 2. İstenilen miktar ve kalitede su üretimi

41 Havza amenajmanında çok önemli olan iki temel amaca ek olarak günümüzde çok yönlü havza kullanımı anlayışı çerçevesinde ilave amaçlar da söz konusudur. Havza amenajmanı Bunlar Yeterli su sağlama hedefi Su kalitesinin geliştirilmesi hedefi Erozyon, sel, taşkın gibi olayların önlenmesi hedefi Ormancılık amaçlarının sağlanması hedefi Yaban hayatının korunması ve geliştirilmesi hedefi Biyoçeşitliliğin sağlanması hedefi Arazinin yeteneklerine uygun kullanımı hedefleri Kültürel kaynakların (zenginliklerin) korunması hedefi gibi başlıklardır.

42 Havza amenajmanı Havza amenajmanı, arazilerin yeteneğine göre havzaların planlanması ve idaresi olarak da düşünülebilir. Bu planlamada havza üzerindeki su, toprak, bitki örtüsü gibi doğal kaynakların mevcut yapısı dikkate alınarak aralarındaki hassas dengenin bozulmaması esastır.

43 Havza Havza amenajmanı Sırtlardan geçen su ayrım çizgisinin sınırladığı, üzerinde toplanan suların tek bir noktadan çıkışa ulaştığı, içbükey topoğrafik yapıya sahip arazi parçalarına denir. Bir yağış havzasında erozyon, taşkın ve istenmeyen diğer olayları kontrol altına almak ve en yüksek kalite ve miktarda su üretmek için; havzadaki sosyoekonomik koşulları da dikkate alarak havzadaki doğal kaynakların idaresi ve bunların düzenlenmesidir.

44 ENTEGRE (BÜTÜNLEŞİK) HAVZA AMENAJMANI Bir havza üzerinde bulunan doğal kaynakların kullanımı genelde o kaynakların sahipleri tarafından planlanmakta ve yönetilmekte ve dolayısıyla birbirleriyle bir bağlantı bulunmamaktadır.

45 Örneğin; orman, tarım, mera vb. alanlar kendi sahiplerinin kararlarına göre işletilir. Ancak havzada yapılan faaliyetler ne kadar birbirinden bağımsız yapılırsa yapılsın orada üretilen suyu etkilediği gibi aşağıdaki insanların yaşam koşullarını da etkiler. Çünkü, su havzada mansaba doğru akar ve gerek miktarı, gerekse kalitesi aşağıda yaşayan insanlar için önem taşır. Bu nedenle havza amenajmanı planları yapılırken havzanın yukarı ve aşağı kısımları bir bütün halinde düşünülerek entegre edilerek çalışmalar yapılır.

46 Sosyal Bileşen Ekolojik Bileşen Ekonomik Bileşen Entegre Havza Yönetimi Bir su toplama havzasında, ekolojinin temel esasları dikkate alınarak, toplumun sosyal, ekonomik ve kültürel gelişimini sağlayacak şekilde doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımının planlanması ve yönetilmesidir şeklinde yapılabilir. Böylece tanım çok boyutlu, çok disiplinli, çok kurumlu, katılımcı, bütünleşik, koordine ve sürdürülebilir kalkınma nitelikleri olan bir içerik almış olmaktadır. Dolayısıyla su üretimine dönük havzalar da bu genişlik ve derinlikte ele alınmak zorundadır.

47 Entegre Havza Yönetimi, suyun akışa geçtiği en üst noktadan; denize ulaştığı noktaya kadar geçtiği tüm ekosistemlerin; doğal kaynakları kullanan ve yöneten bütün sektör ve taraflarla birlikte yönetimini öngörür. Ekosistemler: - Alpin kayalıklar - Buzul gölleri - Alpin çayırlar - Akarsular - Orman kuşakları - Tarım alanları - Kıyılar - Deniz ekosistemi Alan ve kaynak kullanımı: - Hayvancılık - Ormancılık - Tarım - Yerleşim - Enerji - Turizm - Madencilik -...

48 Entegre Havza Yönetimi

49 Havza amenajmanının hedefleri Yeterli su sağlama hedefi Su kalitesinin geliştirilmesi hedefi Erozyon, sel, taşkın gibi olayların önlenmesi hedefi Ormancılık amaçlarının sağlanması hedefi Yaban hayatının korunması ve geliştirilmesi hedefi Biyoçeşitliliğin sağlanması hedefi Arazinin yeteneklerine uygun kullanımı hedefleri Kültürel kaynakların (zenginliklerin) korunması hedefi İnsanlara besin maddesi, hayvanlara yem temini hedefi Rekreasyonel hedefler

50 Entegre Havza amenajmanı uygulama ve faaliyetleri iki grupta toplanabilir; 1- Koruyucu yöntemler: Sürdürülebilir arazi kullanım faaliyetleri. 2- Islah edici (iyileştirici) yöntemler: Yanlış arazi kullanımından veya koruyucu yöntemlerin uygulanmamasından dolayı bozulmuş arazinin ıslahı ilke ve yöntemlerinin uygulanmasıdır. Havza yönetiminde temel ilke hangi kullanım şekli altında olursa olsun doğal kaynakların koruyucu bir şekilde kullanılmasıdır. Çünkü havzanın koruyucu bir şekilde kullanılmasına yönelik yöntem ve uygulamaları, doğal kaynakları bozulmuş bir havzanın ıslah çalışmalarından çok daha ucuz, kolay ve güvenlidir. Koruyucu bir havza yönetimi uygulanmamasından dolayı doğal kaynakları zarar görmüş bir havza üzerinde alınacak ıslah tedbirleri ne kadar başarılı olursa olsun, şartlara bağlı olarak havzayı eski iyi niteliklerine ve verim gücüne kavuşturmayacaktır.

51 Havza amenajmanının ortaya çıkış nedenleri İnsanların doğayla olan ilişkilerinin sonucunda erozyonun, taşkın ve sellerin artması ve bu afetlerin insanlara, diğer canlılara, ürünlere ve araziye zarar vermesi Verimli üst toprakların zamanla azalmaya başlaması ve artan nüfusun besin ihtiyaçlarının karşılanamaması Uygarlığın ve teknolojik gelişmelerin ilerlemesi ile birlikte doğal kaynakların kullanımında ve kontrol edilmesinde yöntemlerin geliştirilmesi En yüksek verim almak için uygun arazi kullanımının gerekliliği Yüksek hayat standardının getirdiği beklenmedik su ihtiyacı Bitki-toprak-su arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi gerekliliği Uluslararası anlamda su kullanımının belli kurallara oturtulması gerekliliği Yağış havzalarının, kaynakların kullanımı yönünden en uygun çalışma ünitesi olması