KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI PROGRAMI

Transkript

1 KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI PROGRAMI ANADOLU HALK KÜLTÜRÜNDE HAYVANLAR ETRAFINDA OLUŞAN İNANÇ VE PRATİKLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Çiğdem MOLLAİBRAHİMOĞLU ŞUBAT TRABZON

2 KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI PROGRAMI ANADOLU HALK KÜLTÜRÜNDE HAYVANLAR ETRAFINDA OLUŞAN İNANÇ VE PRATİKLER Çiğdem MOLLAİBRAHİMOĞLU Karadeniz Teknik Üniversitesi - Sosyal Bilimler Enstitüsü'nce Bilim Uzmanı (Türk Dili ve Edebiyatı) Unvanı Verilmesi İçin Kabul Edilen Tez'dir. Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : Tezin Sözlü Savunma Tarihi : Tezin Danışmanı : Prof. Dr. Ali ÇELİK Jüri Üyesi Jüri Üyesi : Doç Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ : Yrd. Doç Dr. Bilal KIRIMLI Enstitü Müdürü : Prof. Dr. Osman PEHLİVAN Şubat II

3 0. SUNUŞ 00. Ön Söz Kültür, bir toplumda geçerli olan ve gelenek hâlinde devam eden her türlü dil, duygu, düşünce, inanç, sanat ve yaşayış öğelerinin tümüdür. Bizler üyesi olduğumuz toplumun kültürünü farkında olmadan öğrenir, hayatımızın çeşitli zamanlarında bunlardan yararlanırız. Anadolu insanının hayatında yer alan en önemli kültür yapılarından biri de inançlardır. Bu çalışmada araştırma konusu Anadolu coğrafyası ile sınırlandırılmış ve Anadolu Halk Kültüründe Hayvanlar Etrafında Oluşan İnançlar olarak belirlenmiştir. Çalışmada öncelikle yazılı ve sözlü kaynaklarda hayvanlar etrafında oluşan inançlar derlendi. Verilerde ilk görünen katman pratik ve uygulamalardı. İkinci katmanda inançlar, üçüncü katmanda ise bu inançların bağlı olduğu hayvanlar yer alıyordu. Bu durum gösteriyor ki, hayvanlar sosyo-kültürel ve ekonomik yapıdaki yeri ve işlevlerinden dolayı ilgili bir inancın ortaya çıkmasına sebep oluyor, sonra da bu inançla ilgili uygulamalar oluşuyor. Bu oluşum süreci dikkate alınarak öncelikle hayvanların Türk kültüründeki yeri tespit edilmeye çalışıldı. Türklerin İslamiyet i kabul etmelerinden önceki döneme ait olan veriler Eski Türk İnançlarında Hayvanlar ve Hayvan Kültü başlığı altında topladı. Türklerin İslamiyet i kabul etmelerinden sonra bu inanç ve uygulamalarda önemli değişiklikler olduğu muhakkaktır. Bu düşünceden hareketle İslam ın kutsal kitabı olan Kur an-ı Kerim de hayvanların nasıl değerlendirildiği, burada hangi hayvanlara nasıl yer verildiği tespit edildi ve bu tespitler de Kur an-ı Kerim de Hayvanlar başlığı altında topladı. Çalışmanın ikinci bölümünde, yazılı ve sözlü kaynaklardan derlenen malzeme tasnif edilerek verildi. Bu çalışmaya başlarken ana hedefimiz hayvanlar etrafında oluşan inançları, sözlü ve yazılı kaynaklardaki bütün malzemeyi tespit ve tasnif etmekti. Bu nedenle çalışmamızı yörelerle sınırlamadık ve hacmi gereksiz yere artırmamak için de aynı inanç veya pratikten yalnızca birer örnek aldık. Örneklerin seçiminde en iyi anlatılanı III

4 seçmenin dışında başka bir kriter göz önünde bulundurulmadı. Örneklerin alındığı kaynaklar ise dipnotlarda belirtildi. Bu çalışma için kaynak gönderme lütfunda bulunan Dr. Yaşar KALAFAT a, her türlü kaynağını, bilgi birikimini ve yardımını esirgemeyen tez danışmanım, değerli hocam Prof. Dr. Ali ÇELİK e, her daim yanımda olan aileme teşekkürlerimi bir borç bilirim. Trabzon, Şubat 2008 Çiğdem MOLLAİBRAHİMOĞLU IV

5 01. İçindekiler Sayfa Nr. 0. SUNUŞ... III 00. Önsöz... III 01. İçindekiler... IV 02. Özet... X 03. Summary... XI 04. Kısaltmalar Listesi... XII GİRİŞ BİRİNCİ BÖLÜM 1. TÜRKLERİN İNANÇ DÜNYASINDA YER ALAN HAYVANLAR Eski Türk İnançlarında Hayvanlar ve Hayvan Kültü At Kurt Koyun Geyik Kartal Köpek Yılan Diğer Hayvanlar Kuşlar Balık Ayı, Domuz, Deve, Yılan, Keçi, Kısrak, İnek ve Kurbağa Köstebek Şempanze (Şadı) Tavşan Kaplumbağa Maymun Fare, Kirpi Katır V

6 11. Kur an-ı Kerim de Hayvanlar Kuşlar Ebabil Kuşu Hüdhüd Karga Arı Balık Buzağı İnek Deve Koyun-Davar At, Katır ve Eşek Karınca Domuz Maymun Ejderha İKİNCİ BÖLÜM 2. ANADOLU HALK KÜLTÜRÜNDE HAYVANLAR ETRAFINDA OLUŞAN İNANÇ VE PRATİKLER Doğum ile İlgili İnanç ve Pratikler Doğum Öncesi ile İlgili İnanç ve Pratikler Kısırlığı Giderme ve Gebe Kalma ile İlgili İnanç ve Pratikler Gebelikten Korunma ile İlgili İnanç ve Pratikler Aşerme (Yerikleme) ile İlgili İnanç ve Pratikler Gebelikle İlgili İnanç ve Pratikler Çocuğun Cinsiyeti ile İlgili İnanç ve Pratikler Doğum Esnası ile İlgili İnanç ve Pratikler Doğum Hazırlığı ve Doğumla İlgili İnanç ve Pratikler Çocuğun Göbeği ve Eşi ile İlgili İnanç ve Pratikler Doğum Sonrası ile İlgili İnanç ve Pratikler Lohusalıkla İlgili İnanç ve Pratikler VI

7 2021. Alkarısı ve Albastı ile İlgili İnanç ve Pratikler Kırk Basması ve Kırklama ile İlgili İnanç ve Pratikler Ad Verme ile İlgili İnanç ve Pratikler Yürümeyen Çocuklarla İlgili İnanç ve Pratikler Yaşamayan Çocuklarla İlgili İnanç ve Pratikler Çocuklarla İlgili Diğer İnanç ve Pratikler Evlenme ile İlgili İnanç ve Pratikler Kaçma ve Kaçırma ile İlgili İnanç ve Pratikler Kısmet Tayini ve Kısmet Açma ile İlgili İnanç ve Pratikler Kız İsteme ile İlgili İnanç ve Pratikler Gelin Süsleme ile İlgili İnanç ve Pratikler Gelin Alma-Gelin Getirme-Gelin İndirme ile İlgili İnanç ve Pratikler Gerdek ve Gerdek ile İlgili İnanç ve Pratikler Ölüm ile İlgili İnanç ve Pratikler Ölümü Düşündüren Ön Belirtilerle İlgili İnanç ve Pratikler Ölüm Sonrası ile İlgili İnanç ve Pratikler Kaçınmalar, Korkularla ilgili İnanç ve Pratikler Ruhla İlgili İnanç ve Pratikler Halk Hekimliği ile İlgili İnanç ve Pratikler İnsan Hastalıklarıyla İlgili İnanç ve Pratikler Ağrı- Sancılarla İlgili İnanç ve Pratikler Basurla İlgili İnanç ve Pratikler Böcek, Yılan, Akrep Sokması ile İlgili İnanç ve Pratikler Dermatolojik Hastalıklarla İlgili İnanç ve Pratikler Göz Hastalıkları ile İlgili İnanç ve Pratikler Güneş Çarpması ile İlgili İnanç ve Pratikler İdrar Yolları ve Böbrek Hastalıkları ile İlgili İnanç ve Pratikler Kalp Hastalıklarıyla İlgili İnanç ve Pratikler Kanserle İlgili İnanç ve Pratikler Kulak-Burun-Boğaz Hastalıklarıyla İlgili İnanç ve Pratikler Psikolojik ve Nörolojik Hastalıklarla İlgili İnanç ve Pratikler Romatizmal Hastalıklarla İlgili İnanç ve Pratikler Sarılıkla İlgili İnanç ve Pratikler VII

8 2313. Sıtma İlgili İnanç ve Pratikler Siroz ile İlgili İnanç ve Pratikler Solunum Hastalıklarıyla İlgili İnanç ve Pratikler Veremle İlgili İnanç ve Pratikler Yaralanmalar ve Yaralar-Ezikler ile İlgili İnanç ve Pratikler Zayıflıkla İlgili İnanç ve Pratikler Zehirlenmelerle İlgili İnanç ve Pratikler Çocuk Hastalıkları ile İlgili İnanç ve Pratikler Hayvan Hastalıkları ile İlgili İnanç ve Pratikler Nazar ile İlgili İnanç ve Pratikler Büyü ile İlgili İnanç ve Pratikler Halk Meteorolojisi ve Takvimi ile İlgili İnanç ve Pratikler Tabiat Olaylarıyla İlgili İnanç ve Pratikler Hava Tahmini ile İlgili İnanç ve Pratikler Yağmurla İlgili İnanç ve Pratikler Rüzgâr- Fırtına ile İlgili İnanç ve Pratikler Halk Takvimi ile İlgili İnanç ve Pratikler Olağanüstü Varlıklar ile İlgili İnançlar Cadı, Cin ve Şeytanla İlgili İnanç ve Pratikler Ejderhalarla İlgili İnanç ve Pratikler Yolculukla İlgili İnanç ve Pratikler Uğur-Uğursuzlukla İlgili İnanç ve Pratikler Bereket / Bereketsizlikle İlgili İnanç ve Pratikler Misafirle İlgili İnanç ve Pratikler Haberle İlgili İnanç ve Pratikler Hayvanlarla İlgili Diğer İnanç ve Pratikler At Balık Domuz Eşek Arısı Geyik VIII

9 2135. Karınca Kedi, Köpek, Kurt Koç, Koyun, Keçi, Kuzu Kuşlar Guguk Kuşu Güvercin, Kumru, Kırlangıç, Leylek, Karga, Keklik ve Baykuş Öküz, İnek Örümcek Solucan Tavşan Tavuk, Horoz Yılan SONUÇ YARARLANILAN KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ IX

10 02. Özet Kültürün önemli unsurlarından biri olan ve toplumlara ait bazı özellikleri bünyelerinde barındıran halk inançları çeşitli konularda olabilir ve çeşitli kaynaklardan beslenebilirler. Bir hastalığı tedavi etmede, yağmur yağdırmada, yola çıkarken vb.de bu inançları görebiliriz. Türkler tarih süreci içinde çeşitli toplumlarla ilişkide bulunmuş, onlardan etkilenmiş, çeşitli dinleri ve inanç sistemlerini kabul etmiş, çeşitli hayat tarzlarını benimsemişlerdir. Doğaldır ki, bunlar da zamanla inançlarını etkilemiştir. Onların inançlarını etkileyen unsurlardan biri de Hayvanlar olmuştur. Türklerin uzun yıllar atlı-göçebe bir hayat tarzı benimsemeleri, sosyal ve ekonomik düzenlerinin hayvanlara dayanması bu durumun en önemli nedenlerinden biridir. Çalışmamız da şunu göstermiştir ki, hayvanlar doğumdan ölüme, evlenmeden halk hekimliğine kadar bir çok alanda Türklerin inançlarında yer almıştır. Çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde hayvanların Türklerin hayatındaki yerinden bahsedilmiştir. Birinci bölümde inançlara kaynaklık edeceğini düşündüğümüz bazı konular üzerinde durulmuştur. Bu kısım hayvanların mitolojiden eski Türk inançlarına kadar bir çok yere yayıldığını, ikinci bölümde yer alan inançlar ise yine hayvanların etkilediği alanın genişliğini göstermektedir. X

11 03. Summary Folk beliefs that are one of the important elements of the culture and contains some cheracteristics of societies, can show wariety and be supported with various sources. We can see these beliefs in on illness treatment, wishing for rain or while taking read. Turks had contacted with various societies, influenced from them, accepted various religions and beliefs and adapted various life style in throughout the history. All these affected their beliefs. One of the factors which effect their beliefs is "animals". One of the most important resons for this is nomad-rider life style of Turks and their social and economic system based on animals. Our study showed this animals had taken part in Turks beliefs in lots of subject from birth to death, from wedding popular seience. Our study has two parts. In the introduction the part of animals in their life and the animal culture subjects are montioned. In the fırst part the subjects which are thought to be as a source for the beliefs are empahized. It can be understood from the first part that animals affected their beliefs from the mythologic ages. The beliefs which are mentioned in the second part show how extensive is the area that is influenced from animal culture. XI

12 04. Kısaltmalar Listesi age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale agt. : Adı geçen tez Bak. : Bakanlığı C. : Cilt Çev. : Çeviren Fak. : Fakülte KKTC : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Md. : Müdürlüğü MEB : Millî Eğitim Bakanlığı s. : Sayfa TDK : Türk Dil Kurumu TTK : Türk Tarih Kurumu Ü. : Üniversite vb. : Ve başkası, ve başkaları, ve benzeri, ve benzerleri, ve bunun gibi vd. : Ve devamı, ve diğer, ve diğerleri Yay. : Yayını, yayınları Yy : Yüzyıl XII

13 GİRİŞ İnsan denilen varlığı tanımlarken öncelikle onun konuşabilme, düşünebilme ve gülebilme özellikleri ön plana çıkarılır. Akıllı bir varlık olması onu diğer varlıklardan ayıran önemli bir özelliğidir. Bütün bunların yanında insan aynı zamanda inanan ve ibadet eden tek varlık olmasıyla da diğerlerinden ayrılır. İnsan, inanç ve ibadet bağlamında ele alındığında halk kültürünün en eski verileri ve insanoğlunun en eski hikâyeleri olan mitlerin, aynı zamanda insanlığın en eski dinî metinleri de olduğu görülür. İnsan hayatının doğumdan ölüme ve ölüm ötesine kadar her safhası inanmalar ve bunlarla ilgili ritüellerle doludur. Bunları hayatın geçiş evreleri olan doğum, sünnet, askerlik, evlenme, ölümle ilgili inanmalar; tabiat olaylarıyla ilgili inanmalar; uğurlu- uğursuz günlerle ilgili inanmalar; cazı, cin, peri ve diğer olağanüstü varlıklarla ilgili inanmalar; sihir-büyü ve nazarla ile ilgili inanmalar; hastalık-sağlıkla ilgili inanmalar; çocuklarla ilgili inanmalar; iş ve davranışlarla ilgili inanmalar; hayvanlarla ilgili inanmalar; yer-su ile ilgili inanmalar vs gibi başlıklar altında toplayabiliriz. 1 Biz bu çalışmamızda bunlardan sadece hayvanlarla ilgili olanları ele alacak, araştırma alanımızı Anadolu ile sınırlayarak Anadolu halk kültüründe hayvanlar etrafında oluşan inançları inceleyeceğiz. Bir milletin kültürü, geçmişten süzülüp gelen maddi ve manevi değerlerin tümü zaman içinde kendisine has duyuş, düşünüş ve ifade ediş tarzıyla ortaya çıkmıştır. Türk kültürü de binlerce yılın birikimiyle oluşmuş ve bugünlere ulaşmıştır. Bu muazzam kültürün öğelerinin bir kısmı hiç değişmeden günümüze kadar gelirken, bir kısmı da tarihsel süreç içerisinde, doğal olarak ya yok olmuş veya değişime uğramıştır ki, biz bunu kültürün bir 1 Ali Çelik, Amasya daki Türk Halk İnanışlarında Atalar Kültü İle Yer-Su Kültünün İzleri, I. Amasya Araştırmaları Sempozyumu, Haziran 2007, Amasya.

14 2 bölümünü oluşturan halk inançlarında da çok açık bir biçimde görebiliyoruz. Eski inanç sistemlerine ait bir çok inanç ve pratiğin günümüz Anadolu sunda hâlâ yaşıyor olması da bunu göstermektedir. İnançların ve bunlarla ilgili ritüellerin ortaya çıkışında yaşanılan coğrafya ve bu coğrafyaya bağlı olarak ortaya çıkan hayat tarzı önemli bir rol oynar. Eski Türk inanç sisteminden bugüne kadar gelen ve bugün de Anadolu nun birçok yerinde karşımıza çıkan bazı inançlar doğrudan Türk ün yaşadığı hayat tarzı ile ilgilidir. Atlı Göçebe Medeniyeti adı verilen bu hayat tarzının merkezinde başta at olmak üzere hayvan vardır ve Türkler bu dönemde hayvancı bir kavim olarak tanınmaktadırlar. Elimizdeki en eski kaynak olan Oğuz Kağan Destanı na 2 bakıldığında, destanın kahramanı olan olağanüstü yapıdaki insana layık görülen işlerin başında At sürülerini gütmek ve av avlamak gelir. O döneme bakıldığında Türk ekonomik sisteminin atçılık (hayvancılık), akıncılık ve avcılık üzerine kurulduğunu görürüz. Dikkat edilirse, ekonominin üç ayağından ikisi, yani hayvancılık ve avcılık doğrudan hayvana bağlı gelir kollarıdır. Bahaeddin Ögel de bu önemli noktaya dikkat çekmektedir: Avrupa daki büyük ilim otoriteleri, dünya tarihinde rol oynayan kavimler arasında, Atlı kavimler dedikleri bir gruba büyük bir önem vermişlerdir. Atlı kavim demek, at yetiştiren ve bütün günlük hayatı at üzerinde geçen insan toplulukları demektir. Dünya tarihindeki en önemli ve en güçlü atlı kavimlerden, doğuda olanları Türkler ve batıdakiler ise, Cermenler idiler. 3 Tabiat şartları dolayısıyla Türkler hayvan yetiştiricisi idiler. 4 Bu nedenle de hayvancılık, Orta Asya Türk ekonomisinin temelini teşkil ediyordu. Anadolu yu fetheden Türklerde de durum aynıydı. Orta Asyalıların ellerinde sayıları yüz binleri tutan ve hatta Çin tarihlerinin dediklerine bakılırsa, milyonları aşan hayvanları vardı. Çin tarihleri Orta Asya Türkleri için, göçebe deyimini kullanmıyorlardı. Onlara göre Türkler, Otlar ile suları takip ederek yaşarlardı. Bunun da çok önemli ekonomik bir anlamı vardı; Türkler bir yere yerleşemedikleri için değil, hayvanlarına ot ve su bulmak için dolaşıyorlardı. Arabalar üzerinde veyahut da atlarla taşıdıkları çadırlarını, hayvanlar için elverişli yaylalara götürüyorlar ve her mevsime göre yer değiştiriyorlardı. 5 Bir başka deyişle ekonomik yapı 2 Muharrem Ergin, Oğuz Kağan Destanı, MEB, İstanbul, 1970, s Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları II, MEB, İstanbul, 1971, s age., s age., s. 15.

15 3 zamanla yazı ve kışı farklı yerlerde geçirme durumunu ortaya çıkarmış ve Türklerde kışlak ve yaylak hayatı oluşmuştur. Türkler kışın kalınacak yere kışlak, kışlag derlerken, yaylak kelimesini ise yazın kalınan yer manasında kullanmışlardır. Bu hayat tarzı bile toplumun âdet ve geleneklerini etkilemiş, belki de yeni âdetlerin, inançların doğmasına neden olmuştur. Türkleri konar göçer yaşamağa zorlayan sebep, her ne kadar hayvancılığa dayanan ekonomik zorluklar olsa da şunu belirtmek gerekir ki, Orta Asya ve Anadolu daki hayvancı konar göçerler, Orta Afrika daki geri kavimler gibi, kültür ve medeniyet yokluğundan dolayı göçebelik sınırını aşamamış değillerdi. 6 Hayvancılık, Türklerin sosyal hayatlarına düzen veren bir disiplindi. Öyle ki, bu medeniyete dahil olan insanlar aynı zamanda görülmemiş derecede bir vücut kuvvetine, canlılığa, sağlamlığa ve savaş kabiliyetine de sahiptiler. Atlı göçebe medeniyetinde yiyeceklerin temelini de et ve hayvani gıdalar teşkil etmekteydi. 7 At eti, Türklerde baş sırayı tutan bir yiyecekti. Koyun ise, ancak halkın gıdalandığı bir hayvandı. Müslüman Oğuzlarda ise, at önemini kaybetmiş ve onun yerini koyun ile sığır almıştır. 8 Kafesoğlu da hemen hemen aynı görüştedir: Bozkır Türk ekonomisinin esasını, yüksek ovalar ve yaylalar olan Bozkır coğrafyasının iklim şartları icabı, çobanlık ve hayvan besleyicilik teşkil ediyordu. 9 Hayvanların ekonominin temelinde kuvvetli bir şekilde yer alması sosyal ve kültürel hayatın da hayvanlarla bir etkileşim içersinde olmasını sağlamıştır. Öyle ki, bu etkileşim onların oluşturduğu takvimde her yıla bir hayvan adı vermelerinde de kendini göstermiştir. Sıçgan (sıçan), ud (öküz), pars, tavışgan (tavşan), nek (timsah), yılan, yund (at), koy (koyun), biçin (maymun), takagu (tavuk), ıt (köpek), tonguz (domuz) 10 On İki Hayvanlı Türk Takvimi adı verilen bu takvimde yer alan hayvan isimleridir. Anadolu da hayvanlarla ilgili inançlar doğal olarak Anadolu daki hayvan popülasyonuyla ilgilidir. Burada çeşitli kuşlar; büyük ve küçükbaş hayvanlar; kurt, domuz, ayı, geyik gibi yabani hayvanlarla ilgili inançlar ve az sayıda da olsa bugün artık 6 age., s Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş I, Kültür ve Turizm Bak. Yay., Ankara, 1984, s age., s İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ötüken Yay., İstanbul, 2002, s Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lugati t-türk I, Çev. Besim ATALAY, TDK, Ankara, 1992, s. 364.

16 4 Anadolu da yaşamayan veya çok az sayıda bulunan hayvanlarla ilgili inançlar da vardır. Bu açıdan, hayvanlarla ilgili inançların incelenmesi bizi, artık bu coğrafyada nesli tükenmiş veya sayıları son derece azalmış hayvanların varlığından veya Türklerin Anadolu öncesi hayatlarının geçtiği coğrafyalardaki hayvanlardan haberdar etmesi bakımından da önemlidir. Bu inceleme bize Anadolu nun değişik bölgelerinde bazı hayvanların farklı isimlerle anıldığını göstermektedir ki, bu yönüyle de çalışmamızın ad bilimine katkı sağladığı söylenebilir. Bütün bunlar gösteriyor ki, hayvanlar Türk ün sosyal hayatında çok önemli bir yere sahiptir. Bu yüzden de hayvanlara, başta destanlar olmak üzere efsane ve masallarda, atasözü ve deyimlerde, türkü ve koşma gibi halk edebiyatı türlerinde; doğum, evlenme, ölüm ritüelleri; el sanatları, halk hekimliği, halk meteorolojisi vs. gibi halkbiliminin alanına giren daha birçok türde yoğun bir şekilde rastlamak mümkündür. İşte bütün bu nedenlerle, sosyal hayatında hayvanlarla bu denli içli dışlı olmuş ve bu hayat tarzını binlerce yıl devam ettirmiş bir milletin inanç sisteminde hayvanlarla ilgili inançların diğer inançlara oranlara daha yoğun bir şekilde bulunması yadsınamaz. Bu yoğunluk nedeniyledir ki, Türk kültüründe bir hayvan kültü oluşmuştur. Anadolu sahasındaki hayvanlarla ilgili inançları iyi anlayabilmek ve çözümleyebilmek için bu hayvan kültünün çok iyi bilinmesi gerektiği kanaatinde olduğumuz için çalışmamızda Hayvan Kültü ayrıca ele alınmış, özellikle elimizdeki malzemeyle ilgili olan hayvanların detaylı olarak incelenmesine çalışılmıştır.

17 BİRİNCİ BÖLÜM 1. TÜRKLERİN İNANÇ DÜNYASINDA YER ALAN HAYVANLAR 10. Eski Türk İnançlarında Hayvanlar ve Hayvan Kültü Bütün eski inançlarda olduğu gibi, eski Türk inanç sisteminde de hayvanlar önemli bir yere sahiptir. Moğollarda ve Türklerde tösler tavşan, ayı, kartal, sincap gibi zoomorf şekiller altında tasavvur edilmiştir. 11 Anadolu coğrafyasında da gerek Türk insanının benimsediği din ve inanışlar, gerek ilişki içerisinde bulunduğu toplumların kültürleri, gerekse siyasi, coğrafi ve ekonomik yaşantısının etkileri bir Hayvan Kültü nün oluşmasına neden olmuştur. Bu kült, İslamiyet in kabulünden sonra çok önemli bazı değişikliklere uğramasına rağmen, bugün de Anadolu Türk insanının inanç dünyasında varlığını sürdürmektedir At Orhan Şaik Gökyay, atın Türkün hayatındaki yerini bir makalesinde şöyle anlatmaktadır: Türklerin hayatında atın yeri, hiçbir başka varlıkla ölçülemeyecek kadar büyük ve önemli olmuştur. At, bu dünyada yalnız onun silah arkadaşı olduğu için değil, öldükten sonra da öteki dünyada her bakımdan kendisinden yararlanacağına inandığı için ayrı ve eşsiz bir değer taşımaktadır. Bundan dolayı atın türü ile ilgili inançlarda, destanlarda, efsanelerde, deyimlerde ve atasözlerinde kısacası hayatın her dönemecinde karşımıza çıkmasını olağan karşılamak gerekmektedir Ünver Günay, Harun Güngör, Türk Din Tarihi, Laçin Yay., Kayseri, 1998, s Orhan Şaik Gökyay, At Üzerine, I. Uluslararası Türk Folklor Semineri, Ankara, 1973, s. 74.

18 6 At, Türk edebiyatın en esk türü olan destanlardan başlayarak hemen her türünde yer alan, Türk le özdeşleşmiş bir varlıktır. Türk, ona o kadar değer verir ki, at, avrat ve silahla birlikte, onun başkasına emanet edemeyeceği, gözünden bile sakındığı üç kutsalını oluşturur. Türk edebiyatının en eski yazılı örneği olan Orhun Yazıtları nda Kültigin in savaşlarının anlatıldığı bölümlerde sadece Kültigin değil, onun başarılarının ortağı olan atlar da tek tek isimleriyle birlikte anılır. Manas, Ak Boz u; Köroğlu, Kır At ı; büyük İslam kahramanı Hz. Ali, Düldül ü ile birlikte hatırlanır. Dede Korkut taki kadın-erkek bütün kahramanlar da atlarıyla birlikte anılırlar. Bu vazgeçilemez birliktelik en güzel ifadesini Divanü Lugati-t Türk teki Kuş kanatın, er atın atasözünde bulur. Eskiden, Türklerde ve Moğollarda atın gökten inmiş olduğuna inanılırdı. Yakutlara göre ise kahramanların atları güneş âleminden gelmiştir. Bazı Türk boylarına göre de Apsatı adında atların bir tanrısı vardır. Bir de kanatlı ve kürekli atlar vardır ki, hem uçan hem de yüzen bu atlar Kafdağı nın altındaki Süt Gölü nde bulunmaktadır. Hızır ölüme çare ararken bu atları görmüş, tutamamış, nihayet Süt Gölü ne şarap dökerek onları sarhoş edip bir çiftini tutmuş, kanatlarını koparmış, bunları çiftleştirmiş, at nesli böyle türemiştir. Hızır ın Kır veya Boz At ı kanatlıdır, uçar gibi gider. İslam inanışları arasında yerleşen bir de şu efsane vardır: Tanrı, Âdem Peygamberi cennetten çıkararak dünya yüzüne gönderirken, kanatlı bir ata bindirdi. Âdem bu kanatlı atın tekrar uçarak cennete dönmesinden korktu, kanatlarını kırdı. Bundan sonra da atın kanatlarındaki kuvvet bacaklarına indi. Yine bu atın cennetten çıkarken dört gözü vardı. Kanatları kırıldığı için dünyada kalmak zorunda bulunan hayvan, kederinden o kadar ağladı ki, gözlerinin ikisi kör oldu, görmez hâle gelince de kurudular. Atların gözlerinin üzerindeki çukur, bu kuruyan gözlerin yerleridir. 13 Şükrü Elçin, doğuşları ile ilgili efsanelere göre atları Gök Tanrı, Rüzgâr- Hava, Mağara ve Toprak ile Su menşeli 14 olmak üzere dört grupta toplar. Atın evcilleştirilmesi insanlık tarihinin en önemli dönüm noktalarından biridir. Atın kullanılması tarihçiler tarafından bir uygarlık alameti olarak görülmüştür. 15 Atlara verilen değer dolayısıyla onlara özel mezarlar da yapılmıştır. Rumeli ne ilk geçen Süleyman 13 Murat Uraz, Türk Mitolojisi, Düşünen Adam Yay., İstanbul, 1994, s Şükrü Elçin, Halk Edebiyatı Araştırmaları II, Akçağ Yay., Ankara, 1997, s Ahmet Karadoğan, Türk Şahıs Adlarında Hayvan Kültü, Millî Folklor, Sayı: 57, s. 110.

19 7 Paşa nın Bolayır da, her iki yanından deniz görünen türbesinde, kendisi, lalası ve atı, aynı kubbenin altında, bir arada yatmaktadırlar. On iki yıllık Türk takviminde adı Yund olan at, Türklerin yas, ölü aşı ve gömme törenlerinde de özel bir yere sahiptir. Ölüyü atı ile birlikte gömmek Türklerde çok eski bir âdettir. 16 Bu âdetlerin, Orta Asya da gerek göçebe atlı kültürünü devam ettiren Türkler arasında olsun, gerek yerleşik hayata geçen Türkler arasında olsun hiç kaybolmadığını görürüz. Ata duyulan sevgi ve saygı gibi, Orta Asya da ilk Müslüman Türk devleti olan Karahanlılar döneminde yazılmış olan iki temel esere; Kutadgu Bilig (1069) ve Divanu Lugati t Türk e (1074) baktığımızda da bu gerçeği yakından görürüz. Kaşgarlı Mahmud pek çok Türk oymağını at sırtında gezmiş, onların söz varlıklarını toplayıp eserini vücuda getirmiştir. Eserde at ile ilgili zikredilen madde başlarına baktığımızda da bunların üç yüzden fazla olduğunu görürüz. 17 Kutadgu Bilig de ise at, çeşitli kullanımlarla karşımıza çıkmaktadır. Örneğin at ulaşım aracıdır. turup çıktı andın sevinçlig bolup atın mindi keldi evinge turup Oradan memnun ve mesrur olarak çıktı; biraz sonra atına binip, evine döndü. 18 At, son derece önemli bir savaş aracıdır. At, vefalı bir hayvandır. Onun sahibinden beklediği tek şey yakınlıktır, sevgidir. Sahibinin okşadığı atın neler yapabileceğini şu atasözü çok güzel anlatmaktadır: erig ögse elgin kör arslar tutar atıg atıg ögse yügrür uçarıg yeter Askeri öğersen, eli ile aslan tutar; atı okşarsan koşar ve uçan kuşa yetişir. 19 Dede Korkut ta, Bamsı Beyrek, zindandan çıkıncaya değin kendisini on altı yıl bekleyen atına: At dimezem Sana kardaş direm Kardaşımdan yeğ 16 Gökyay, agm., s Salih Demirbilek, Kutadgu Biligde At Kültürü, Millî Folklor, Sayı: 68, s agm., s agm., s. 136.

20 8 diyerek bir nevi Türk milletinin sözcüsü oluyor. 20 Yazılı ve sözlü birçok anlatıda olağanüstü ve olağandışı atlara rastlıyoruz. Bu anlatılarda ab-ı hayat içtikleri için ölümsüz olduğuna inanılan atlar vardır. Âdem Aleyhisselam dan beri yaşadığına inanılan Battal Gazi nin atı vardır. Sarı Saltuk daha sonradan bu atın binicisi olmuştur. Battal Gazi nin atı gibi Köroğlu nun Kır Atı nın, Şah İsmail in Kamer Tayı nın da ab-ı hayat içtiğine inanılmaktadır. Hz. Ali nin atı Düldül ün de hâlâ savaşta olduğu inancı Kızılbaşlar arasında sürmektedir. 21 Atların sahip olduğu olağanüstülükler yalnızca ab-ı hayat içip ölümsüz olmalarıyla da sınırlı değildir. Kazak, Tuva, Saha ve Altay Türklerinin destanlarında olduğu gibi bazı atların ayaklarında, yele ve kuyruklarında kılıç vardır. 22 Bazı destanlarda ise atlar, yarı insan, yarı at şeklindeki olağanüstü varlıklardır. Destanlarda rastladığımız alp tipi atların kahramanların arkadaşı ve yoldaşı olmaları, savaşta onların en yakın yardımcıları olan bu atlara yarı insan olma özelliği kazandırır. Kahraman düşmanla savaşırken, atı da düşmanın atıyla âdeta savaşır. Tekmeleyerek, kemirerek düşmanın atını yenmeğe çalışır. Sonunda da kahraman atıyla birlikte bu mücadeleyi kazanır. Yenilgiye uğrayan sadece düşman değildir, atı da yenilgiye uğramıştır. Bir anlamda kahramanın kaderi atın kaderiyle birleşir. Atın, kahramanın yoldaşı veya kader arkadaşı sayılması yalnızca savaşla sınırlı değildir. O yaralanıp sırtından düşen binicisinin başında bekler, tehlikelere karşı kahramanı uyarır. Bir çok hayvan gibi at da başta deprem olmak üzere felaketleri sezebilme hassasına sahiptir. Bu motif edebî türlerde biraz daha işlenerek atın, düşmanın hazırladığı tuzakları sezebilme noktasına kadar da gider. At ile kahramanın birlikteliğinin ilk örneğini Oğuz Kağan Destanı nda görürüz. Oğuz un kırk gün içinde büyümesinin ardından ilk olarak yaptığı iş at sürülerini gütmek, ata binmek ve av avlamaktır. Türklerin o çağlarda çocuklarına ilk öğrettikleri şey ata binmektir. Oğuz un doğumundan hemen sonra ata binmesi, ilk iş olarak da at sürülerini gütmesi Türk toplumunda ata verilen önemi en güzel şekilde ortaya koyan örneklerdir. 20 Gökyay, agm., s agm., s Ali Abbas Çınar, Türk Destanlarında Alp Tipi At, Millî Folklor, Sayı: 56, s. 154.

21 9 Türk ün ekonomik ve sosyal hayatında atın önemli bir yeri olmasının yanı sıra, at yaradılıştan bazı özelliklere sahip olduğu; Tanrı ya giden yolu kat ederek Tanrı katında bulunmuş olduğu için değerli, kutsal ve mitolojik bir hayvan 23 konumuna gelmiştir. O, Türk ün hem ayrılmaz bir yoldaşı, hem de çok önemli bir geçim kaynağı olduğu için çeşitli inançlarda, ritüellerde, edebî türlerde yer almış ve Türk kültüründe önemli bir yere sahip olmuştur Kurt Türklerin hayatında önemli bir yere sahip olan hayvanlardan biri de kurttur. Kurt, renklerine göre; Bozkurt, Gök Börü, Ak Kurt, Kızıl Kurt; Türk bayrak ve efsanelerinde ise Börü, Börte, Börcü, Asena, Sina, Cina, Cine, Cino, Yaşka 24 olarak adlandırılmaktadır. Oğuz Kağan Destanı nın hemen giriş kısmında Oğuz Kağan tasvir edilirken billeri böri billeri teg (beli kurt beli gibi) denmekte, belinin inceliği ile kurda benzetilmektedir. Aynı destanda Oğuz Kağan, halkını toplayıp onlara buyruk verirken kök böri bolsungıl uran (Bozkurt sesi bize savaş narası olsun) diye seslenmekte; fetihler sırasında Oğuz un ordusuna Oğuz un çadırına giren gök ışıktan çıkan gök tüylü, gök yeleli büyük bir erkek kurt yol göstermektedir ki, bu Tanrının Oğuz a gönderdiği kutsal bir rehberdir. 25 Kurdun kutsallığı sadece bu destanla da sınırlı değildir. Göktürklerin Türeyiş efsanesinde kurt, ana olarak karşımıza çıkar. Bu efsaneye göre; hepsi öldürülen Göktürkler içinde, yalnızca on yaşında bir çocuk kalır. Lin memleketinin askerleri, çocuğun çok küçük olduğunu görünce, ona acır ve onu öldürmezler. Yalnızca çocuğun ayaklarını keser ve bir bataklık içindeki otlar arasına bırakarak giderler. Bu sırada çocuğun etrafında dişi bir kurt peyda olur ve ona et vererek çocuğu besler. Çocuk, bu şekilde büyüdükten sonra, dişi kurtla karı-koca hayatı yaşamağa başlar. Kurt da çocuktan bu yolla gebe kalır. Göktürkleri mağlup eden ve hepsini kılıçtan geçiren Lin memleketinin kıralı, bu çocuğun hâlâ yaşadığını duyunca onun da öldürülmesi için askerlerini gönderir. Çocuğu öldürmek için gelen askerler, kurtla çocuğu yan yana görürler. Askerler kurdu öldürmek isterler, fakat kurt onları görünce kaçarak Kao-ch ang (Turfan) memleketinin kuzeyindeki dağa gider. 23 Merdan Güven, Oğuz Kağan Destanı nda Hayvanlar, Millî Folklor, 2003, Yıl: 15, Sayı: 57, s Uraz, age., s Ergin, age., s. 5-8.

22 10 Bu dağda, derin bir mağara vardır. Mağaranın içinde de büyük bir ova bulunmaktadır. Ova, baştan başa ot ve çayırlarla kaplıdır. Kurt, dört yanı çok dik dağlarla çevrili olan bu mağaranın içine girer ve orada çocuğunu doğurur. 26 Uygur Türklerine ait olan Türeyiş Destanı nda ise kurt, baba olma özelliğiyle karşımıza çıkar. Bu destana göre eski Hun beylerinden birinin çok güzel iki kızı vardır. Bu bey, kızlarının yalnızca tanrılarla evlenebileceğini düşünerek ülkenin uzak bir yerinde bir kule yaptırır ve iki güzel kızı bu kulede yaşamaya başlar. Hanın yakarışına dayanamayan tanrı Bozkurt şeklinde kuleye gelir ve bu kızlarla evlenir. Bu evlenmeden doğan Dokuz Oğuz On Uygur çocuklarının sesi Bozkurt sesine benzer. 27 Göktürklerin ikinci büyük destanı olan Ergenekon Destanı nda doğrudan kurt veya Bozkurt yoktur. Göktürklerin düşmanları tarafından tuzağa düşürülerek kılıçtan geçirildikleri, İlhan ın oğulları Tokuz ile Kıyan ın esir edildikleri yerden eşleriyle birlikte kaçarak daha sonra Ergenekon adını verdikleri bir vadiye geldikleri, Tokuzlar ın ve Kayatlar ın burada çoğaldıkları ve dört yüzyıl sonra artık sığmadıkları bu vadiden demir bir dağı eriterek çıktıkları anlatılır. Bu sırada Türklerin kağanı Börte Çene dir ve bu Moğolcada Bozkurt demektir. 28 Bir Yakut efsanesine göre vaktiyle dünya çok soğukmuş. Ülker yıldızının gökte açtığı delikten soğuk rüzgârlar girer ve yeryüzündeki her şeyi dondururmuş. Bir gün büyük bir bahadır çıkmış ve elleri donmasın diye 30 çift kurt derisinden eldiven yapmış ve göğe çıkarak Ülker yıldızının deliğini kapamış. Bunun için de yeryüzündeki havalar daha sıcak ve daha ılık olmağa başlamış. Bu efsane daha ziyâde kurt derisinin sağlamlığını göstermektedir. Kurdun içinde yer aldığı inançlar değişik efsanelerde değişik biçimlerde de yer alabilmektedir. Bu efsanelerden birinde kurt astronomik bir sembol olarak kullanılmıştır. Küçük Ayı burcu bir arabayı çeken iki at ve Büyük Ayı burcu ise yedi kurttu. Eski Türk Mitolojisi ne göre bu yedi kurt, durmadan Küçük Ayı burcunun iki kısrağını kovalarlardı, 26 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi I (Kaynakları ve Açıklamaları İle Destanlar), TTK, Ankara, 1993, s Nihat Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. 1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1971, s age.,

23 11 fakat atları bir türlü tutamazlardı. Zaten tutmuş olsalardı, göğün ve yerin düzeni bozulacak ve kıyamet kopacaktı. 29 Yakut Türklerinin efsanelerinde Ay tutulması olayı şöyle anlatılıyor: Ay dolun olup da gökte bir tepsi gibi parlayınca kurtlar ile ayılar aya hücum edip ayı yiyorlarmış. Bu yüzden de ay tutuluyormuş. Bazı efsanelere göre de ay dolun oldukça kurtlar aya hücum ederek onu yiyorlarmış, fakat buna rağmen Tanrı, ayı yine diriltip olgunlaştırıyormuş. 30 Kurdun bu niteliği Anadolu halkının inançlarında da süre gelmiştir. Afyon bölgesinde derlenen bir anlatıya göre, Kurtuluş Savaşı nın son safhalarında, o taraflardaki ordu kumandanlarından birine bir kurt kılavuzluk etmiştir. Bir başka anlatıya göre de kurdun aslı insandır. Bunlar dört kardeşmiş, en küçükleri kardeşlerine dağlarda kılavuzluk edermiş. Günün birinde kardeşler hayvan sürülerini paylaştıklarında, en küçüklerine bir şey vermemişler. Kurt kardeş: Her rastladığım yerde hayvanlarınızı öldüreceğim. diye and etmiş. Başka bir anlatıya göre kurtlar üç çeşittir: sarı kurt, kara kurt, boz kurt. Bunlardan ilk ikisi atlara ve eşeklere saldırır; boz kurt ise soyludur, yalnız koyunlara saldırır. Nizip te Kurt Baba adlı tepede kırk tane in vardır. İnanışa göre bunların her birinde bir kurt mekân tutmuştur. Bunların bir babaları varmış, senede bir davar yermiş; ona kurşun atan çarpılırmış. Baraklılar kurda Hazret-i Ali nin iti diyorlar. Kurt, saldırdığı hayvanları boğazlar, kanını akıtarak öldürürmüş; onun için kurdun öldürdüğü koyunun eti yenilebilirmiş. Kurdun çeşitli azaları, derisi, dişi vb. türlü mazarratlardan korunmada kullanıldığı gibi insana bazı olağanüstü güçleri de kazandırırmış. 31 Göktürklerde kurt, kağanlık, komutanlık ve yüksek memuriyet alameti olarak altın kurt başlı bayrak olarak kullanılmıştır. Çin, Göktürk Devleti yıkıldıktan sonra da, Batı Türkistan ile Batı İran daki beyliklere altın kurt başlı bayrak vererek onların beyliklerini tanıdığını belirtmiştir. Bahaeddin Ögel in ifadesiyle Bu gelenek, büyük devletlerin bir çeşit birbirlerini tanımaları ile ilgili bir protokoldür. Çin generali Liang Shih-tu Çin e isyan ederek Göktürklere sığındığı zaman, Göktürk kağanı Shih-pi Kağan, Çin generaline kurt başlı bir bayrak ve Tardu Bilge Kağan unvanını verir. Daha sonra general Çin de bir devlet kurar. Bu örnek Göktürklerin bir Çinli ye Çin topraklarında bir devlet 29 Ögel, age., s age., s Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1984, s. 57.

24 12 kurdurtabildiğini göstermektedir, ancak Türklerin onu tanıması için Kurt başlı bayrak ile bir Türk unvanı da alması gerekiyordu. 32 Çok yoğun olmasa da kurt ve böri şahıs adı veya unvan olarak kullanılmıştır. İlhanlılar ve Timurlularda: Kök Böri; Memlüklerde: Ak Böri; Selçuklular ve Osmanlılar zamanında Anadolu da: Kurd, Ak Böri 33 gibi kullanımlar vardır. Anadolu da, bugün hâlâ doğum öncesi, doğum sonrası uygulamalarda, isim vermelerde; evlilik, ölüm ile ilgili uygulamalarda, hastalıkların tedavisinde ve daha bir çok alanda kurdun fonksiyonunun devam ettiği görülmektedir Koyun Daha önce de belirtildiği gibi Türklerin ekonomik hayatında hayvancılığın önemli bir yeri vardır. Türkler başta at sürüleri olmak üzere koyun ve sığır sürüleri beslerler ve bu nedenle de yazın yaylaklara çıkar, kışın kışlaklara inerlerdi. Küçükbaş hayvanlar içinde en çok koyun beslerlerdi. Koyun Türkler için sadece etinden, sütünden, derisinden ve yününden yararlanılan sıradan bir hayvan değil, inanç sistemlerinde de yeri olan önemli bir varlıktır. Bayramlarda, şölenlerde ve çeşitli kutlamalarda koyun kurban etmek eski bir gelenektir. Dede Korkut ta bu Koyundan koç kırdırtmak şeklinde geçer. Koyun, sözlü anlatılarımızda ilk kez Oğuz Kağan Destanı nda karşımıza çıkar. Oğuz Kağan çadırını kurdurtur, çadırın iki yanına kırk kulaç yüksekliğinde iki direk dikilir ve bunlardan sağ taraftakinin üstüne bir altın tavuk konur, altına da bir ak koyun bağlanır. Sol taraftakinin üstüne bir gümüş tavuk konur, altına da bir kara koyun bağlanır. Oğuz Kağan burada şöyle seslenir: Ben Gök Tanrı ya borcumu ödedim. Şimdi yurdumu size veriyorum. 34 Destanın sonundaki bu bitiriş sahnesi, Oğuzlar ın inançlarının simgesi gibidir. İki direk, mitolojilerdeki hayat ağacıdır. Hayat ağacı, kainatın ortasından geçtiğine ve içinde kutsal ruhun ve yaratıcı ruhun bulunduğuna inanılan bir eksendir. Oğuz Kağan ın kurultayında, diktirmiş olduğu iki direğin içinde de Tanrı nın kutu bulunur, Gök Tanrı ya iletilecek haberler için aracı olur. Ömrünü ve kendisine verilen görevleri tamamlamış olan 32 Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş VI, Kültür ve Turizm Bak. Yay., Ankara, 1984, s Karadoğan, agm., s Banarlı, age., s. 20.

25 13 Oğuz Kağan, Gök Tanrı ya haber göndermektedir. Direklerin üzerine konulan altın ve gümüş tavuklar, kuş cinsinden oldukları için, iki dünya arasında araç olarak kabul edilir. Koyun ise, şehit olmanın ve bilinçaltının simgesidir. Aynı zamanda, yeraltı ile yeryüzü arasında da habercidir. Masallarımızda da yeraltı dünyasında kalan kahraman, iki kuş tüyünü birbirine sürter ve o anda karşısına çıkan siyah ve beyaz koyunlardan beyaz olanının üstüne binerek yeryüzüne çıkar. Beyaz koyun ve altın tavukla Gök Tanrı ya, siyah koyun ve gümüş tavukla da yeraltı dünyasına haber gönderen Oğuz Kağan, yeryüzünde artık işinin bittiğini bildirmiş olur. O, artık Gök Tanrı ve kainat ile bütünleşecektir. 35 Artvin yöresindeki bir efsaneye göre, birisi ak diğeri kara olan iki koçu bulunan bir kahraman, kara koçun kılını ak koçun kılına sürünce yedi kat yerin altına inebilmektedir. Ak koçun kılını kara koçun kılına sürünce yedi kat yerin üstüne çıkabilmektedir. 36 Bugün Anadolu nun çeşitli yörelerinde koyun şeklinde mezar taşları vardır. Bu mezar taşları Anadolu da Akkoyunlu ve Karakoyunlu devrinden itibaren görülmeye başlar ve 20. yüzyıla kadar devam eder. Akşehir in Maruf, Afyon un Kümbet ve Hayranveli, Seyitgazi nin Ayvalı köylerinde de birer koç heykeli bulunmuştur. Koç ve koyun heykelleri ayakta veya çökmüş vaziyette tasvir edilmişlerdir. 37 Göktürkler defin merasimlerinde at ve koyun kurban ederler, bunların kafalarını kazıklar üzerine koyarlardı. VII. ve IX. asra ait kurganlarda da, ağaçtan yapılmış koyun heykelleri bulunmuştur. Bazı kurganlarda sözü edilen hayvanlar ölü ile birlikte gömülmüştür. Kül Tigin anıtının kutsal tapınağa girişinde, iki tarafta koçların sıralanışı bu hayvanın Türklerin ölü gömme âdet ve inançlarındaki yerini göstermektedir. Koç ve koyun heykellerinin gerek Kafkasya da gerekse Anadolu da Karakoyunlu ve Akkoyunluların yaşadıkları bölgede bulunması bu yörelere yerleşen kimseler tarafından kullanıldığını göstermektedir Bilge Seyidoğlu, Oğuz Kağan Destanı nda Mitolojik Motifler, Türk Halklarının Edebî Geçmişi: Türk Destanları, Uluslararası Sempozyumu, Çağ Öğretim İşletmeleri Qafqaz Ü., Filoloji Fak., Bakü, 2004, s Yaşar Kalafat, Doğu Anadolu da Eski Türk İnançlarının İzleri, Babil Yay., Ankara, 2006, s.32, Beyhan Karamağaralı, Kültür Tarihimiz Bakımından Mezar Taşlarının Önemi ve İkonografisi, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu (18-20 Aralık 1998), İstanbul, 1999, s Karamağaralı, agm., s. 36.

26 14 Koyun totem olarak da kabul edilmiş ve efsanelerde de yer almıştır. Türkistan dan gelerek ilk defa kuzey Chileri arasında yerleşen bir efsaneye göre koyunlar yerden bitermiş. Yere koyun kemiği ekilecek olursa kuzular çıkarmış. Bu kuzuların göbeğinin yerden kopması içinse ürkütülmeleri lazımdır. 39 Koyun bazı yörelerde yağmur duası ritüellerinde de yer almaktadır. Bu tür uygulamalarda koyunun yer almasında insanların koyunu saf, masum ve bereketli olarak kabul etmelerinin etkisi olabilir. Zira Peygamber efendimiz bir hadisinde Koyunculuk yapın, çünkü koyun berekettir. buyuruyor. Yozgat ta yapılan bir yağmur duasına göre öncelikle, yağmur duasına çıkılacağı halka duyurulur. Sığır ve koyun çobanlarına, güttükleri hayvanları ertesi gün öğle vaktinde çevreye yakın bir türbeye getirmeleri söylenir. Çoğunluğu çocuk olmak üzere köy halkı türbenin veya ermiş bir kişinin mezarı yanında toplanır. Koyun ve kuzular birbirlerini görünce meleşirler. 40 Uygulamanın sonunda ise getirilen kurban kesilir, koyun sürüsü kuzuya, sığırı danaya katılır. Kuzu ve danalar o gün bayram eder, insanlar ceketlerini ve şapkalarını ters çevirirler, sonra hep birlikte köye dönülür. 41 Koyun ve keçi sosyal ve ekonomik yönden önemli bir yere sahip olmasına rağmen, Türklerin koyun ve keçi kelimelerini şahıs adı olarak pek tercih etmedikleri görülmektedir. Koç, koçkar ve teke kelimeleri seyrek de olsa şahıs adı olarak kullanılmıştır. Bu tercihte koçun ve tekenin gücü ve çevikliği etkili olmuş olmalıdır. Eski Uygur Türklerinde, Koç, Koçkar; Karakoyunlu ve Akkoyunlularda, Kara Koç; Karahanlılar ve Timurlarda, Koç Hüseyin, Tekecik; Memlük Türklerinde, Altın Koç, Koçkar; Selçuklular ve Osmanlılar zamanında Anadolu da Koçgar, Teke 42 şeklinde kullanımlar vardır. Koyunun tam anlamıyla bir bozkır hayvanı olması, diğer hayvanlar gibi sürekli yeşil kalan otlaklara ve sulak alanlara ihtiyaç duymaması ve insanlara pek çok yönden hizmet vermesi, onun Türklerin günlük hayatında olduğu gibi inançlarında da yer almasını sağlamıştır. 39 Uraz, age, s Hayrettin Rayman, Yozgat Yöresinde Bazı Şamanik ve Kozmogonik İnançlar, Millî Folklor, Sayı: 60, s agm., s Karadoğan, agm., s. 114.

27 Geyik Türklerin hayatında geyik, bir av hayvanı olarak önemli bir yere sahiptir. Çeşitli Türk boylarında keyik, bolan, buğu-bulan, maral, süğun, buğa adlarıyla anılan, 43 başta eti olmak üzere postundan ve kemiklerinden yararlanılan geyik güzelliği, inceliği, fedakârlığı, merhameti ile sevilen bir hayvandır. Geyiğe de ilk defa Oğuz Kağan Destanı nda rastlıyoruz. Destanda Oğuz, gergedanı yakalamak için geyiği yem olarak kullanır: bir bugu aldı. şol bugunı dal nug çubukı birle ıgaçka bagladı, kitdi 44 (Bir geyik ele geçirdi, onu söğüt dalı ile bir ağaca bağladı ve gitti.). Totem kabul edilen hayvanlar arasına da girmiş olan geyiğin, Türk mitoloji ve masallarında yeri büyüktür. Bununla beraber Türklere ait eski ve orijinal bir efsanede, Türklerin geyikten türediğine dair bir kayda rastlamıyoruz. Türk efsanelerinde yer tutan daha ziyade dişi geyiktir. 45 Dişilik ise doğurganlığın, bereketin ve narin olmanın bir ifadesidir. Cengiz Han ın ilk atası Gök-Kurt, karısı ise Kızıl veya Kızılımsı Geyik tir. 46 Çağımızda derlermiş birçok efsanede geyiklerle düşüp kalkan kadın ve erkeklerin olağanüstü halleri anlatılır. Bu kişiler bir bakıma geyiklerin koruyucuları, sahipleri sayılırlar. Muğla ya bağlı Ula da derlenmiş bir avcı hikâyesinde, ihtiyarla bir kızın, bir geyiği kesip konukları olan avcıya yedirdikten sonra kalan kemikleri bir araya getirip hayvanı nasıl dirilttikleri anlatılmaktadır. Afyon daki Uzun-Kız adlı yatır da geyiklerin çobanı ve koruyucusudur; geyik avcılarını sakatlıkla, ölümle cezalandırır. İbrada da anlatılan avcı hikâyelerine göre avcılar silahlarını ateşleyecekleri zaman geyik sır olur ve yerinde sakallı, yaşlı bir adam belirirmiş. Bir gün bir avcı, dişi geyikleri sağan peri kızlarına rastlamış; hayvanlara ateş edince, vurulan geyiğin sahibi kız ona beddua etmiş, bu yüzden de avcının bir eli kurumuş. Başka bir avcı da bir kayanın çukurunda yoğurda benzer bir şey bulup yemiş. Meğer bu, geyiklerin sütünden yapılan yoğurtmuş ve adamın ağzı, çenesi yeşile boyanmış, hep öyle kalmış. Onun için de ona Yeşil-Ali derlermiş. 43 Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bak. Yay., Ankara, 1991, s Ergin, age., s Ögel, age., s Esma Şimşek, Giresun ve Çevresinde Anlatılmakta Olan Ana Geyik Efsanesinde Mitolojik Unsurlar, Millî Folklor, Sayı: 26, s. 19.

28 16 Geyik için; Merkeb ül-evliya (geyik ermiş kişilerin bineğidir), Ejderha geyikten doğar. denilmektedir. Diyarbakır da Karaca Dağ la ilgili bir anlatıda âdeta bu sözün bir açıklaması vardır. Buralarda güzün bir dişi geyik Ülker yıldızını görünce ondan gebe kalırmış. İlkbaharda tulum gibi bir nesne doğururmuş, bunu tekmelermiş, tekmelermiş O zaman içinden bir ejderha çıkarmış. İşte Karaca Dağ ın başındaki bulutlar, kasırgalar bu ejderhalarmış; bunlar güzün yere inerler ve kışı dağdaki mağaralarda geçirirmiş, baharda da yeniden göğe çıkar, bulutlara karışırlarmış. 47 Divan şiirinde geyik önemli bir benzetme unsurudur. Güç avlanmasından dolayı haşin dilberler, gözlerinin letafetinden dolayı güzel gözlüler, misk kokusu münasebetiyle de güzel kokular ona benzetilir. Anadolu efsanelerinde daha çok evliyalarla birlikte görülür. Mesela, Geyikli Baba, Bursa nın fethinde geyik sırtında, süvari olarak savaşa katıldığı için bu adı almış, ömrünün sonunu kadar, Keşiş Dağları ormanlarında, geyiklerle birlikte yaşamıştır. 48 Geyik menkıbelerde de sık sık görülür. Bu menkıbelerden birinde Kaygusuz Abdal, Alâiye beyinin oğludur ve adı da Gaybî dir. Gaybî bir gün ava çıkar. Av sırasında rastladığı bir geyiğe ok atar. Ok, geyiğin koltuk altına saplanır. Gaybî yaralı geyiği kovalamaya başlar. Geyik ise kaçarak Abdal Musa nın tekkesine gider ve içeriye girer. Sonunda Abdal Musa nın huzuruna çıkan Gaybî geyiğini ister. Abdal Musa koltuğunun altına saplanmış olan oku çıkararak Oğul, okun bu mu? diye sorar. Gaybî attığı oku tanır ve Abdal Musa nın ayaklarına kapanır. Daha sonra Kaygusuz mahlasını alan Gaybî tekkeden ayrılmaz. 49 Anadolu sahasında şahıs adı olarak kullanılmayan geyik, Geyikli Baba da olduğu gibi zaman zaman lakap olarak kullanılmıştır. 50 Anadolu da geyikle ilgili şu inançlar hâlâ yaşamaktadır: 1. Bazen tarlada işlerini yaparak, bazen sırtlarında taşıyarak, bazen de terk edilen çocukları koruyup besleyerek insanlara yardım ederler. 47 Boratav, age., s. 58, Şimşek, agm., s Türk Klasikleri, Kaygusuz Abdal, Hatayi, Kul Mehmet (Hayatı, Sanatı, Eserleri), Varlık Yay., İstanbul, 1962, s Karadoğan, agm., s. 113.

29 17 2. Özellikle veli tipindeki insanlar, istedikleri zaman geyik donuna girebilirler. 3. İlâhi tarafları olan geyikler, İslam dinine saldıran karşı güçlerle mücadele ederler. 4. Kendilerine zarar verildiğinde, acımasız bir şekilde insanlardan intikam alırlar Kartal Eski Türklerde totem olan kartal, Şamanist Türklerde töz olarak Bürküt adıyla geçmektedir. 52 Yakutlarda saygı duyulan hayvanların başında kartal gelmektedir. İlkbahar ve güz mevsimleri kartalın temsil ettiği ruhun idaresine bağlıdır. Eski zamanlarda bu kuş güneş ve Gök Tanrı nın sembolü olarak kabul edilmiştir. 53 Eski Türk boylarının kutsal sembollerini doğan ve kartal türünden yırtıcı kuşlar 54 oluşturmaktadır. Oğuz boylarının ongunları, yani kutsal sembolleri de doğan türlerinden meydana gelmekteydi. 55 Macarların ilk hükümdar ailesinin adı Lebedios dur. Bu sözü, Macarca Liba, kaz ve ördek ve Rusçadaki Lebed, kuğu sözleri ile açıklayanlar vardır. Bu ilk hükümdar ailesinin yerine geçen Arpad sülalesi de Kartal Boyu ndandır. 56 Karların ve buzların erimesi Yakut inancına göre kartalın kanatlarını sallamasıyla alakalıdır. Yine Yakutların inancına göre en korkunç and kartal adıyla içilen andır. Kartalın adıyla yalan yere and içenlerin ocağı söner. 57 Yakut Türklerinin inanışına göre şamanlar, yer yüzüne bir kartal tarafından getirilirlerdi. Onlara göre, şaman olacak bir çocuğun ruhu, çocuk daha doğmadan bir kartal tarafından yenirdi. Bu ruhu yiyen kartal, bundan sonra güneşli bir bölgeye göç ederdi. Ortası büyük bir çayırlıkla kaplı olan bu bölgede, güneşin ışıkları solmaz ve her zaman pırıl pırıl parlardı. İneklerin ilk defa süte geldiği yer de, yine bu çayırlık alandır. Bu çayırın tam ortasındaysa kırmızı bir çam ile bir gürgen veya kayın ağacı vardır. Kartal, bu ağaçların üzerine gelir ve yumurtasını bıraktıktan sonra gider. Yumurta bir süre ağaçların 51 Şimşek, agm., s Abdülkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar, TTK, Ankara, 2006, s age., s Ögel, Türk Mitolojisi, C. 3, s age., s age., s İnan, age., s. 118.

30 18 üzerinde kaldıktan sonra yarılır, içinden bir çocuk çıkar. Ağaçların altında bir beşik vardır. Çocuk yumurtadan çıkar çıkmaz, hemen bu beşiğin üzerine düşer ve orada büyümeye başlar. İyi şamanlar kırmızı çam ağacı üzerindeki yumurtadan, kötü şamanlar ise gürgen ağacı üzerindeki yumurtadan çıkar. Yumurtadan çıkan bu şamanlar, hayatları süresince, Kartal-Ana ları tarafından korunurlar ve işlerinde bu kartaldan büyük yardım görürler. 58 Kartaldan veya doğandan türeme motifi çeşitli efsanelerde de gözükmektedir. Söylendiğine göre, Kırgız kabilelerinden birinin bir atası, bu atanın da üç karısı varmış. Bu üç kadından en küçüğü, gece uyurken rüyasında çadıra bir avcı doğanın geldiğini ve yatağının etrafında uçtuğunu görmüş. Sonra da nasıl olmuşsa kadın gebe kalmış. Bu Kırgız kabilesini idare eden reislerin hepsi bu kadının soyundan gelmişler. 59 Buryat Moğollarına ait bir efsaneye göre, eskiden hastalık ve ölümler yokmuş, fakat zamanla kötü ruhlar yeryüzüne çıkıp, insanlara kötülük getirmeye başlamışlar. Bunun üzerine de Tanrı, insanlara yardım etsin diye, gökten bir kartal göndermiş. Kartal insanlarla anlaşıp, birleşmek istemiş, fakat ne o insanların ve ne de insanlar onun dilini ve düşüncesini anlayabilmişler. Kartal bakmış ki bu böyle olmayacak, çaresiz yine göğe dönmüş ve Tanrı ya olduğu gibi her şeyi anlatmış. Tanrı, başka bir yol düşünmüş ve kartala şöyle bir tavsiyede bulunmuş: İn yeryüzüne ve karşına çıkacak ilk insanı, senin dilini anlayabilecek bir şaman yap. Bunun üzerine kartal, yine kanatlarını açmış ve yeryüzüne inmiş. Bir ağacın altında uyuyan bir kadın görmüş. Bu kadını kocasından ayırmış ve onunla yaşamaya başlamış. Kadın böylece kartaldan gebe kalmış ve sonra da kocasına dönmüş. Ayı ve günü dolduktan sonra kadın, bir erkek çocuk doğurmuş. Çocuk zamanla büyüyerek yeryüzünün en büyük şamanı ve bütün şamanların atası olmuş. 60 Türk mitolojisinde kartal la ilgili başka anlatılar da vardır. Sibirya da ve Altay bölgelerinde, şehirlerin veya yurtların yanına dikilmiş uzun bir sırık bulunur ve bu sırığın üzerinde de ağaçtan yontulmuş bir kuş resmi görülür. Bu kuşlara bilhassa Yakut Türklerinde ve onların komşuları Dalganlarda çok rastlanır. Sırığın tepesindeki bu kuşa, genel olarak Gök Kuşu derlerdi. Yakutlar ise bu kuşa, kendi lehçelerinde Öksökü adını verirlerdi. Onlara göre bu sırık da, Göğün Direği idi. Genel olarak bu kuş, çift başlı bir 58 Ögel, age., s age., s age., s. 596, 597.