DCAF Backgrounder Çocuk Askerler. Kimler çocuk asker kabul edilir? Bu mesele neden önemlidir?

Transkript

1 DCAF Backgrounder Çocuk Askerler Kimler çocuk asker kabul edilir? Bu mesele neden önemlidir? Ana sorunlar nelerdir? Çocuk askerler nasıl ve neden silâhaltına alınır? Çocuk asker sorununun çözümü için neler yapılmaktadır? Çocuk asker sorununun çözümü için başka neler yapılabilir? Ayrıntılı bilgi Kimler çocuk asker kabul edilir? Bu Backgrounder için çocuk asker, silahlı çatışmalara katıldığına bakılmaksızın, belli bir yaşın altında olup (bkz. Kutu 1) bir ülkenin silahlı kuvvetlerine ya da başka düzenli ya da düzensiz silahlı kuvvete veya gruba mensup ya da bağlı kişi olarak tanımlanmıştır. Çocuk askerler çatışmalara katılmaktan lojistik ve destek görevlerine çeşitli roller üstlenmektedirler. Çocuk askerler başka şekillerde de sömürülmekte, örneğin seks kölesi olarak kullanılmaktadırlar de uluslararası bir sempozyumda kabule edilen ve hükümetler ve toplumlar için bir dizi öneri içeren Cape Town İlkeleri nde vurgulandığı gibi çocuk asker sadece silah taşımış ya da silah taşıyan çocuk anlamına gelmemektedir. Bu mesele neden önemlidir? Çocuk askerlerin reşit olmadıkları halde silâhaltına alınması son derece yaygın bir durumdur. Çocuklar pek çok çatışmada ön cephede askerlik yapmaktadır (Çocuk Askerlerin Kullanımını Durdurma Koalisyonu nun 2004 Çocuk Askerler Küresel Raporu na göre en az 10 çatışma). Çocuk askerlerin çatışmalarda kullanılması, söz konusu çocuklar için uzun vadeli sonuçlar doğurmakta ve bu çocukların psikolojik, fiziksel ve sosyal gelişimlerini etkilemektedir. Aynı zamanda bu durum [ülkenin] gelişmesine, istikrarına, refahına ve demokratikleşmesine de olumsuz etkide bulunabilir. Uluslararası platformda çocukların 18 yaşın altındaki kız ve oğlanların cebren ya da mecburi olarak silâhaltına alınmasının yasadışı olduğu ve çocuk çalıştırmanın en kötü şekillerinden biri olduğu konusunda fikir birliği yaygınlaşmaktadır. 15 yaşın altındaki çocukların silâhaltına alınması ve kullanılması savaş suçudur. Bu fikir birliği, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Seçmeli Protokolü veya Uluslararası Ceza Mahkemesi nin kuruluş belgesi olan Roma Tüzüğü gibi kapsamlı uluslararası yasal belgelerde ifade edilmiştir ve bir dizi BM Güvenlik Konseyi kararıyla desteklenmektedir. 1

2 Kutu 1. Gönüllü Silâhaltına Alma Tartışmasında Seçim Özgürlüğünün Rolü Çocukların cebren ya da mecburi olarak asker altına alınmasının yasadışı olduğu konusunda güçlü bir fikir birliği varsa da, kanun yapıcılar, uluslararası avukatlar ve eylemciler arasında 18 yaşın altındaki kişilerin gönüllü olarak silâhaltına alınmasının meşruiyeti üzerine yoğun tartışmalar yaşanmaktadır. Bu tartışmalar seçim özgürlüğü kavramı etrafında dönmektedir. Çocukluktan yetişkinliğe geçmenin ve bireyin bağımsız kararlar alma kabiliyetinin süreklilik arz eden bir dönüşüm olduğu açıktır. Ancak bazıları gönüllü silâhaltına almanın, kabul edilmiş çocukluk tanımlarına tam olarak uyan standartlara bağlanmasının daha iyi olacağını savunmaktadır. Söz konusu tanımlar Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989) ve diğer anlaşmalarda genelde 18 yaşın altı olarak belirlenmiştir. Karşı cephede yer alanlar bu standardın bir yere kadar keyfi olduğunu öne sürmektedir. Örneğin, söz konusu standardı eleştirenlerin çoğu 17 yaşında bir kişinin orduya katılıp katılmamak konusunda bağımsız karar vermeye 18 yaşındakiler kadar muktedir olduğuna inanmaktadır. Hatta bazıları bu tarz tanımların etnik-merkezci olduğunu iddia etmektedir, ancak gönüllü silâhaltına alma yaşının 18 olmasını savunanların bazılarının Afrika dan çıktığı düşünülürse bu iddia temelsiz görünmektedir. Ana sorunlar nelerdir? Çocuk asker sorunu ile başa çıkmak için yenilikçi, çokdisiplinli, kapsamlı ve uzun vadeli bir politika yaklaşımı gerekmektedir. Önemli meseleler arasında şunlar yer almaktadır: Reşit olmayanların askere alınma sebepleri karmaşık ve çeşitli olduğu için, çocukların korunmasının her cephesini dikkate alan bütüncül bir yaklaşıma ihtiyaç vardır. Oluşturulacak politika sadece hükümetleri değil, devlet olmayan oyuncuları da hedef almalıdır çünkü çocuk askerleri asıl silâhaltına alanlar bu oyunculardır. Çocuk askerler çıktıkları topluma yeniden entegre edilmelidir; bunun mümkün olmadığı durumlarda alternatif bir çözüm belirlenmelidir. Çocuk askerler sorunu ile başa çıkmakta başarı oranı büyük ölçüde barış ve uzlaştırma ile güvenlik sektörü reformu dâhil çatışma sonrası yeniden inşa girişimlerinin etkinliğine bağlıdır. Çocuk askerler nasıl ve neden silâhaltına alınır? Bireyler cebren, mecburi olarak ya da gönüllü olarak silâhaltına alınmaktadır, ancak bu kategoriler birbirine girebilmektedir. Cebren silâhaltına alma kaçırma ve/veya bireye ya da ailesine karşı şiddet kullanma veya şiddet kullanmakla tehdit etme yoluyla silahlı kuvvetlere ya da 2

3 silahlı gruplara dâhil etmedir. Çocuk askerlerin cebren silâhaltına alınması, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme nin 19. maddesinde belirtilen bedensel veya zihinsel saldırı, şiddet veya suiistimale karşı koruma dâhil bir dizi temel insan hakkını ihlal etmektedir. Çocuk askerlerin cebren silâhaltına alınması çocukların: Normal askerlerden daha ucuza çalışması Çarpışmada kolayca kullanılabilmeleri ve yönlendirilebilmeleri Normalde yöneticiler için tehdit oluşturmamaları Düşman kuvvetlerini ahlaki açıdan ikileme düşürme ihtimalleri Kaçakçılık ya da seks kölesi olarak kullanma gibi yasadışı faaliyetlere zorlanabilmeleri Ya da sadece (özellikle uzayan çatışma durumlarında ortaya çıkan) yetişkin asker kıtlığında ordu saflarını doldurmaları gibi nedenlere dayanabilir. Mecburi silâhaltına alma, mecburi askeri hizmet olarak da bilinir ve yasa gereği düzenli ordularda hizmet vermek anlamına gelir. 18 yaşın altındaki kişilerin mecburi olarak silâhaltına alınması Çocuk Haklarına Dair Sözleşme nin Çocukların Silahlı Çatışmalara Dâhil Olmaları Konusundaki Seçmeli Protokol ünde yasaklanmıştır. Çocuk askerlerin mecburi olarak silâhaltına alınması öncelikle devletlerin çatışma zamanlarında asker ihtiyacını karşılamak için yapılan bir uygulamadır, ancak bu uygulama barış zamanında büyük bir ordu sahibi olmak için de kullanılabilir. Gönüllü silâhaltına alma silahlı kuvvetlere katılma seçiminin özgürce yapıldığını ifade eder. Seçmeli Protokol devlet kuvvetlerine gönüllü katılma yaşını en az 16 olarak belirlemiş ve 18 yaş altındaki hiç bir kimsenin çatışmalara doğrudan katılamayacağı kuralını getirmiştir. Pek çok farklı etken çocukları orduya gönüllü katılmaya itebilir: Politik ve güvenlikle ilgili (devlet ya da devlet dışı kuvvetler tarafından yapılan suiistimal, çatışma, istila veya işgal) Ekonomik ve sosyal (ekonomik yıkım, fakirlik, işsizlik, eğitim eksikliği, ev içi şiddet veya sömürü) Korunma ihtiyacı (aileyi veya evi kaybetme, bireylerin veya ailelerinin taciz ya da ayrımcılığa maruz kalması) Kültürel (askeri hayatı yücelten değer sistemleri, çevre baskısı) İdeolojik ( haklı olduğuna inanılan bir dava için çarpışmak) Kişisel (askeri ayrıcalık, eğitim, para ve statü kazanmak) 3

4 Kutu 2. Kimler çocuk askerleri silâhaltına alır? Aşağıdaki örnekler Çocuk Askerlerin Kullanımını Durdurma Koalisyonu tarafından yayınlanan 2004 Çocuk Askerler Küresel Raporu ndan alınmıştır: Hükümetler: örneğin Burundi, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Gine, Liberya, Myanmar, Sudan ve Uganda Hükümet destekli silahlı gruplar ve milis kuvvetleri: Kolombiya, Somali, Sudan, Zimbabwe ve Uganda da olduğu gibi Hükümet dışı silahlı gruplar (yerel diktatörler, asi ve terörist gruplar gibi çeşitli muhalif güçler): Afganistan, Çeçenistan, Kolombiya, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Hindistan, Lagos, Nepal, Nijerya, Sri Lanka, Sudan, Yemen ve Uganda da olduğu gibi Çocuk asker sorununun çözümü için neler yapılmaktadır? Çocuk askerler sorunu ile başa çıkmak için dört temel yaklaşım vardır: önleme, standart oluşturma, kanun tatbiki ve Silahsızlandırma, Terhis Etme ve Topluma Kazandırma (DDR) programları. Önleme, çocuk askerlerin silâhaltına alınmasına ve kullanılmasına yol açan etkenleri hedef almaktadır. Çatışmayı önleme konusunda yapılan çok çeşitli girişimlere ek olarak bir dizi ülke ve uluslararası kuruluş, potansiyel çatışma ortamlarında çalışan personelleri için yol gösterici ilkeler yayınlamıştır. Örneğin AB nin yayınladığı Çocuklar ve Silahlı Çatışmaya dair Yol Gösterici İlkeler sınır ötesi misyonlarının çatışma bölgelerindeki çocukların durumunu ve önleyici, erken uyarıcı programları dikkate almalarını talep etmektedir. Aşağıdaki diğer üç yaklaşım da önleyici bir rol oynayabilir. Çocuk askerlere dair standartlar çeşitli alanlarda giderek yayılmaktadır (bkz. Kutu 2). Silâhaltına alınma ve çatışmalara katılma için minimum yaş bu standartların en önemlilerinden biridir. Bazı savunucular 18 yaş altındakilerin askere alınmasının tamamen yasaklanması için kampanyalarını sürdürmektedir. Diğer bir standart, çocuk asker kullanmış ülkelerin bu çocukları terhis etmesi ve aileleriyle birleştirmek, meslek eğitimi vermek ya da diğer şekillerde yardımcı olmak suretiyle topluma kazandırmasıdır Kutu 3. Çocuk askerler için standart oluşturma 4

5 Mecburi Hizmet Yaş Gönüllü Hizmet Terhis Maddesi Rehabilitasyon ve Topluma kazandırma maddesi İlgili Sözleşmeler (ve minimum askere alma yaşı) Afrika İnsan ve Halk Hakları Tüzüğü, Afrika da Kadın Haklarına Dair Protokol (2003) Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, 18 16* X X Çocukların Silahlı Çatışmalara Dâhil Olmaları Konusundaki Seçmeli Protokol (2000) Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)Kötü 18 Yok X X Şartlardaki Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması Ve Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Acil Önlemler Hakkında 182 Sayılı Sözleşme Afrika Çocuk Hakları ve Refahı Tüzüğü (1990) Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989) X 12 Ağustos 1949 tarihli Ceneva Sözleşmeleri ne Ek I. ve II. Protokoller (1977) Uluslararası Mahkemeler (belirtilen yaşın altında askere alma savaş suçudur) Sierra Leone İçin Özel Mahkeme Tüzüğü (2002) Uluslararası Ceza Mahkemesi Roma Statüsü (1998) * Seçmeli Protokol ülkelerin gönüllü askere alma yaşı alt sınırını 16 ya da üstü olarak belirlemek konusunda bağlayıcı bir tebligat yapmalarını ve bu tarz askere almanın cebren yapılmaması için gerekli tedbirleri almalarını öngörmektedir. Bunların yanında çocuk askerler sorunu ile başa çıkmak için oluşturulmuş çeşitli kanun tatbiki mekanizmaları da bulunmaktadır (bkz. Kutu 3). Ceza mekanizmaları bireyleri yargılayacak mahkemeler ile çocuk asker kullanan 5

6 devletler, gruplar ve bireylere karşı yaptırımları içermektedir. İzleme mekanizmaları kamuoyunu çocuk asker kullanımından haberdar etmek amacını güder. Uzmanlık ve kapasite oluşturma mekanizmaları çocuk askerlerle ilgili konularda genel bilinci arttırmayı ve belli ülke veya bölgelerdeki sorunlara çözüm bulmayı amaçlar. Kutu 4. Kanun Tatbik Mekanizmaları, Var olan veya Potansiyel Tür Tanım Örnekler Ceza Mahkemeler Reşit olmayanları askere almakla suçlananlar için kovuşturma Ruanda ve Yugoslavya daki gibi özel uluslararası ceza mahkemeleri, Uluslararası Ceza Mahkemesi, Doğu Timor, Sierra Leone ve Kamboçya daki Özel İzleme Uzmanlık ve Kapasite Oluşturma Yaptırımlar Uluslararası Anlaşmalardaki Şikâyet Mekanizmaları Raporlama Mekanizmaları İzleme Listeleri Destek Kuruluşları Çocuk Koruma Danışmanları Devletler, gruplar ve bireyler için ekonomik ve politik cezalar Bireysel şikâyetleri kabul eden resmi kanallar Ulusal temsilci ya da bağımsız uzman kuruluşları Çocuk askerleri silâhaltına alan ya da kullanan ülke veya grup listeleri Bilinç arttırma girişimleri Barış gücü sevkıyatı Mahkemeler AB, Sri Lanka Tamil Eelam Özgürlük Kaplanları temsilcilerinin AB topraklarına girmesini yasaklamıştır. (2005) Her ne kadar Çocuk Haklarına Dair Sözleşme de bir şikâyet mekanizması yoksa da, BM nin yedi ana insan hakları sözleşmesinin dördünde vardır ILO Sözleşme ve Tavsiyelerin Uygulanması konusunda Uzman Komitesi, BM Çocuk Hakları Komitesi (1991), 1612 sayılı kararla belirlenen BM Güvenlik Konseyi raporlama mekanizması (2005) BM Genel Sekreteri nin Çocuklar ve Silahlı Çatışma üzerine Güvenlik Konseyi ne sunduğu raporlar, Çocuk Askerlerin Kullanımını Durdurma Koalisyonu tarafından yayınlanan Çocuk Askerler Küresel Raporu BM Genel Sekreterliği Çocuklar ve Silahlı Çatışma Özel Temsilciliği, UNICEF, uluslararası STK lar MONUC (Kongo Demokratik Cumhuriyeti), UNAMSIL (Sierra Leone) ve UNAMA (Angola) 6

7 Araştırma Raporlar ve tavsiyeler BM Genel Sekreterliği Çocuklar ve Silahlı Çatışma Özel Temsilciliği, Çocuk Askerlerin Kullanımını Durdurma Koalisyonu Yol gösterici ilkeler ve stratejiler Çocuk asker meselesine kurumsal tepkiler Cape Town İlkeleri(1997),AB Çocuklar ve Silahlı Çatışma Yol Gösterici İlkeleri (2003), İnsan Güvenliği Şebekesi nin yayınladığı Köprüler kurmak - Silahlı Çatışmadan Etkilenen Çocuklar için Destek Stratejisi (2003) Çatışma ve çatışma sonrası durumlarda DDR programları, silahlı kuvvet veya gruplar çocuk askerlerin terhisini kabul ettikten sonra kullanılan ana politika aracıdır. Çocuk askerler için DDR programları, yetişkinler için olanlardan ayrı ve bağımsız bir şekilde hazırlanmalı ve çeşitli özel durumları içermelidir. (Bkz. Kutu 5). Kutu 5. DDR ve Çocuk Askerler Silahsızlandırma bir çatışma bölgesindeki küçük silahlar ve diğer silahların toplanması anlamına gelir. Özellikle pek çok çocuk askerin silah taşımadığı göz önüne alınırsa silahsızlandırmanın terhis ve topluma kazandırma öncesinde olması gerekmediği görülecektir. Bu durum, özellikle silahlı gruplara dâhil olan ve genelde çatışmalara katılmayan kızlar için geçerlidir. Terhis askerlerin bir ordudan ya da silahlı gruptan resmen ve kontrollü bir şekilde salıverilmesidir. Çocuklar terhis edilirken hedef çocuğun silahlı çatışmaya katılıp katılmadığını tespit etmek, ailesini bulmak için çocuğun kimliğini belirlemek, öncelikli ihtiyaçları belirlemek ve topluma kazandırma süreci hakkında bilgilendirmek olmalıdır. Topluma kazandırma (Reentegrasyon) çocuklara silahlı çatışmaya katılmak yerine uygun bir alternatif sunmayı ve toplum içindeki yaşamlarına geri dönmelerini hedefleyen uzun vadeli bir süreçtir. Topluma kazandırma unsurları arasında aile birleştirme (ya da mümkün olmadığı durumlarda alternatif bakım), öğretim ve iş eğitimi sağlama, ekonomik destek ve geçim desteği için uygun stratejiler üretme ve bazı durumlarda psikolojik destek sağlama sayılabilir. DDR programlarında yaşanan tecrübeler göstermiştir ki: Çocuklar için DDR programları çatışma sonrası yeniden inşa girişimlerini beklememeli ve bunlara bağlı olmamalı, hatta mümkünse Kolombiya, Kongo 7

8 Demokratik Cumhuriyeti, Sierra Leone, Sri Lanka ve Sudan da yapıldığı gibi çatışma sırasında başlamalıdır. DDR programları barış görüşmelerine ve bunların sonucu çıkan barış antlaşmalarına entegre edilmelidir. Terhis olmuş çocuk askerler için oluşturulan yapı ve programlar, sürdürülebilir rehabilitasyonun ve yeniden silâhaltına alınmanın engellenmesini güvenceye alacak kaynaklara sahip olmalıdırlar. Çocuk asker sorununun çözümü için başka neler yapılabilir? Destek girişimleri şu şekillerde güçlendirilebilir: Çocukları silâhaltına alan resmi makamlarla (askere alma makamları, askeri yetkililer, hükümetler) ve mümkünse devlet dışı gruplarla daha doğrudan bağlantı Yasadışı askere almaya karşı çıkan yerel kuruluşlara destek (yerel insan hakları grupları, aileler, öğretmenler, sağlık sektörü çalışanları, kilise veya toplum liderleri) İnsani yardım kuruluşları (ör. OCHA, UNHCR, UNICEF, ICRC) ve hükümetlerarası örgütler (ör. AB, Afrika Birliği, NATO) arasında daha yakın işbirliği; İnsan Hakları Gözleme, Uluslararası Af Örgütü, Çocukları Kurtarma İttifakı gibi STK lara bilgi sağlama ve Medyayı dâhil etmek için daha yoğun girişimler. Kutu 6. Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICC) ICC ilk kalıcı, antlaşmaya dayalı, uluslararası ceza mahkemesidir. Yargı yetkisi, soykırım, insanlığa karşı suçlar ve savaş suçları dâhil uluslararası toplumu ilgilendiren en ciddi suçlarla sınırlıdır. Kongo Demokratik Cumhuriyetinde bir milis grubunun lideri olan ve 2006 da tutuklanıp ICC ye sevk edilen Thomas Lubanga, 15 yaşın altındaki çocukları silâhaltına almak ve çatışmalarda faal olarak kullanmakla ilgili savaş suçlarıyla itham edilmektedir. Uganda Tanrının Direniş Ordusu Lideri Joseph Kony çocukları cebren silâhaltına almak dâhil 33 bireysel suç ile itham edilmektedir. Cinsiyet eşitsizliği kızların kaçırılma, zorla silâhaltına alınma ve sonrasında silahlı kuvvetler ya da gruplar içinde cinsel şiddete hedef olma karşısında savunmasız kalmasına neden olmaktadır. Önleme, terhis ve topluma kazandırma programları planlanır ve uygulanırken kızların ve oğlanların farklı savunmasız tarafları dikkate alınmalı ve anlaşılmalıdır. Özellikle çocuk asker deyimi kullanılırken kapsam yeterince geniş tutulmalı ve böylece silahlı kuvvetlerle ilgisi olan bütün çocuklar DDR programlarına dâhil 8

9 edilebilmelidir. Ayrımcılık ve cinsiyet analizi eksikliği sıklıkla silah taşıyan oğlanların terhis faaliyetlerinin merkezinde yer almasına ve kızların gereken destek ve korumadan yoksun kalmasına neden olmaktadır. Çocuk asker sorunu aşağıdaki daha geniş çerçeveli girişimler içinde yer almalıdır: Çatışma önleme, barış getirme, yoksulluğu azaltma stratejileri ve öğrenim, mesleki eğitim ve istihdam fırsatları yaratma Arabuluculuk, örneğin barış görüşme ve anlaşmalarına çocukların korunması ve refahının dâhil edilmesi Çatışma sonrası yeniden inşa. Buna hesap verebilir ve etkin hükümet kurumları ve güvenlik güçlerinin yeniden oluşturulması dâhildir. Bu amaç için güvenlik sektörü reformu yararlı olabilir Çatışma ve çatışma sonrası ortamlarda yapılan programların cinsiyete önem verecek şekilde düzenlenmesi girişimleri Kutu 7. BM Güvenlik Konseyi ve Çocuk Askerler sorunu BM Güvenlik Konseyi 1998 den bu yana yılda bir çocuklar ve silahlı çatışma konulu oturumlar düzenlemektedir no lu karar (Kasım 2003), Genel Sekreter den çatışmalarda dâhil oldukları uluslararası anlaşmalara aykırı olarak çocukları silâhaltına alan ve kullanan tarafların bir listesini yıllık rapora dâhil etmesini talep etmiştir. Genel Sekreter in 2005 raporu 11 ülkeden 42 tarafı liste olarak sunmuştur no lu karar (Nisan 2004), listedeki bütün taraflara çocukların silâhaltına alınması ve kullanılmasını durdurmak için faaliyet planı yapmaları çağrısında bulunmuştur. Ayrıca Genel Sekreter i çocuk askerlerin kullanılması ve silahlı çatışmadan etkilenen çocukların diğer şekillerde suiistimalinin sistemli ve kapsamlı bir şekilde izlenmesi ve raporlanması için bir mekanizma kurulmasının planlanmasına dair çalışmaya davet etmiştir sayılı Güvenlik Konseyi Kararı (Temmuz 2005) mekanizmanın hemen uygulanmasını öngörmektedir. Haziran 2006 da ilk ülke raporu Güvenlik Konseyi ne sunulmuştur. Rapor Kongo Demokratik Cumhuriyeti ndeki durum üzerinedir. Ayrıntılı Bilgi The International Coalition to Stop the Use of Child Soldiers (Çocuk Askerlerin Kullanımını Durdurma Koalisyonu), Child Soldiers Global Report 2004 (2004 Çocuk Askerler Küresel Raporu) 9

10 Lilian Peters, War is no Child s Play: Child Soldiers from Battlefield to Playground (Savaş Çocuk Oyunu Değil: Savaş Alanından Oyun Alanına Çocuk Askerler), DCAF Occasional Papers, David Nosworthy, Peter Singer, Ivana Shellengova ve Oksana Myshlovska bu Backgrounder için malzeme sağlamıştır. James Stocker da malzeme sağlamış ve editoryal yardımda bulunmuştur. David Law Backgrounder serisinin editörüdür. 10