Akdeniz çin Deniz Rezervleri Akdeniz i Koruyoruz

Transkript

1 Greenpeace/Newman Akdeniz çin Deniz Rezervleri Akdeniz i Koruyoruz 3

2 5 Rapor Özeti: Greenpeace'in bu raporu; Akdeniz'in verimini, deniz yaflam n ve ekosistemini, sa l klar ve yaflamlar ona ba ml olan milyonlarca insan için - flimdi ve gelecektekorumak ad na acilen bir deniz rezervleri a n n (network) oluflturulmas üzerine bir tart flma zemini oluflturmaktad r. Akdeniz, pekçok canl türüne ve önemli ekosistemlere evsahipli i yapan, zengin ve çeflitlili i olan bir çevredir. Akdeniz, kapalı ve büyük çogunlugu herhangi bir ülkenin kontrolü altında olmayan bir deniz oldugundan, tüm bölge için gerçek anlamda paylafl lan bir kayna ve paylafl lan bir sorumlulu u temsil eder. Akdeniz, afl r avlanmadan tahrip edici bal kç l k yöntemlerine, kirlilik ve iklim de iflikli ine kadar insan faaliyetlerine dayal pekçok tehditin etkisi alt ndad r. Süreklili ini koruyan bu durum Akdeniz'in sundu u, paylafl lan bir kayna n ve hazinenin yokolmas na neden olmaktad r. Büyük ölçekli bir deniz rezervleri a, insan eliyle gerçeklefltirilen zarar ve tahribat n uzun vadeli bir korunmaya dönüfltürülmesini sa layacakt r. Böyle bir a, hem aç k denizlerde hem de k y sal sularda genifl ölçekli ve temsil edebilecek çeflitlilikte deniz ekosistemini kapsamal d r. Greenpeace, Akdeniz'e bugüne kadar verilmifl olan zarar düflünüldü ünde, söz konusu flekilde bir deniz rezervleri a n n, Akdeniz'in gelecek nesiller için korunabilmesi için, toplamda yaklafl k %40'l k yüzeyini kapsamas gerekti ine inanmaktad r. Akdeniz, göreceli olarak kapal bir deniz olmas ndan ve içindeki tüm habitatlar n birbirleri ile ba lant l olmas ndan dolay, deniz yaflam yönetiminde neden tek tek canl lar n ve alanlar n de il de tüm ekosistemlerin hesaba kat lmas gerekti ine çok güzel ve aç k bir örnek teflkil etmektedir. Bir deniz rezervleri a, Akdeniz'de sürdürülebilir, tedbirli ve ekosisteme dayal bir deniz kaynaklar yönetiminin kurulmas na yönelik bir ad m yaratacakt r. Dünyadaki deniz rezervleri örneklerindeki tecrübeler, korunan alanlar içindeki canl lar n çeflitlilik, say ve boyut olarak artt n göstermifltir. Dolay s yla bu rezervler, biyoçeflitlili in korunmas ve ekosistemlerin de ifltirilmesi veya zarara u ramas na karfl daha dayan kl - resilient- olmalar n sa layabilmek için elimizdeki en de erli araç olduklar n göstermektedir. Bu durum ayn zamanda, sürdürülebilir bir yönetim ile birlefltirildi inde, tedbirli yaklafl mdan fayda sa lanmas n ve civar sularda da bal kç l k yönetiminin garantilenmesini de beraberinde getirir. Deniz rezervleri ayn zamanda bilim, e itim ve e lence - rekreasyon alanlar gibi baflka olumlu yararlar da sa lar. Akdeniz'in korunmas na yönelik, uluslararas, bölgesel ve ulusal anlamda pek çok anlaflma ve taahhütün varl na karfl n hala bir deniz rezervleri a oluflturmaya yönelik herhangi bir geliflme yoktur. Anlaflmalar ve taahhütler eyleme dökülmedikçe anlams zd r ve bir deniz rezervleri a oluflturmaya yönelik eylem ise politik iste e ba l d r. Akdeniz ülkeleri, ortak kayna m z ve hazinemiz olan Akdeniz'in korunmas için birlikte çal flmak zorundad rlar! Bu bizim denizimiz- Onu koruyal m!

3 6 Greenpeace/Aragón Greenpeace/Ismail Greenpeace/Newman

4 Girifl: ngilizce'deki kelime anlam dünyan n ortas ndaki deniz (Mediterranean Sea) olan Akdeniz'in kendisini çevreleyen uluslar n kültürlerini etkilemifl olmas flafl rt c de ildir. Üç k tay - Avrupa, Asya ve Afrika-birlefltiren; Akdeniz'in kaynaklar k y s n r olan 21 ülke aras nda paylafl lmaktad r. Binlerce y l boyunca Akdeniz bölgenin çeflitli halklar aras nda ticareti ve kültür al flveriflini kolaylaflt rm flt r Akdeniz, Atlantik Okyanusu'nun bir kolu olmas na karfl n Cebelitar k Bo az ile Atlantik Okyanusu sular ndan neredeyse tamamen ayr lmaktad r. En dar noktas nda spanya ile Fas aras nda sadece 13 kilometre mesafe bulunmaktad r. Yaklafl k 5,9 milyon y l önce flimdiki Cebelitar k Bo az 'n n prekursörleri kapanarak Akdeniz'i tecrit etmifl ve Akdeniz buharlaflarak dünya okyanus seviyelerinin iki mil alt na kadar düflmüfl ve derin, kuru bir havza halini alm fl, son derece tuzlu, bir dizi göle dönüflmüfltür. Yaklafl k 5,4 milyon y l önce Bo az tekrar aç ld nda bu havza tekrar daimi olarak tamam yla suyla dolmufltur Atlantik ve Akdeniz Havzalar n n ayr lmas n n bir sonucu olarak Akdeniz, baflka yerlerde bulunmayan birçok canl türünü bar nd rmaktad r - Akdeniz'de yaflayan canl lar n dörtte birinden fazlas Akdeniz'e özgüdür. Akdeniz in, Atlantik Okyanusu'ndan daha s cak, daha tuzlu ve besin bak m ndan daha fakir olmas n n sonucu olarak- özellikle de Do u Havzas nda- verimi düflüktür. Bu durum, Akdeniz'in afl r kullan ma karfl savunmas z kalmas na neden olmaktad r. Ancak görece düflük verimlili ine ra men Akdeniz'deki biyolojik çeflitlilik düzeyi yüksektir ve kilometrelik sahil fleridinin alt ndaki k ta sahanl baz zengin ve önemli yaflam alanlar içermektedir. Akdeniz k y alanlar, deniz çay rlar, intertidal alanlar ve haliçleri birçok tür için önemli yaflam alanlar olup temel bal k türlerinden baz lar için yumurtlama ve geliflme alanlar sa lamaktad r. Ortalama derinlik metre civar nda olmas na ra men Akdeniz'in en derin yeri yon Denizi'ndeki Calypso Çukuru metreye ulaflmaktad r. Bu derin sular n büyük k sm henüz keflfedilmemifltir. Buralarda denizda lar, so uk ak nt lar (deniz yata ndan metan gazlar s zan alanlar ) ve denizalt çukurlar bulunmaktad r - bunlar son derece özel ve hassas ekosistemlerle ba daflt r labilecek özelliklerdir. Akdeniz k y lar nda yaflayan veya 3 k ta boyunca ziyaret eden milyonlarca insan ve bunun sonucu olarak denizin yo un bir biçimde kullan lmas deniz yaflam üzerinde çok büyük bir bask oluflturmaktad r. Ak nt a lar (driftnets), kullan mlar sonucu -hedefd fl (by-catch)- türlerin de yakalanmas ndan dolay hem bölgesel hem de Avrupa Birli i N mevzuat ile yasaklanm fl olmas na ra men Akdeniz'de hala kullan lmaktad r. Muhtemelen tüm bal kç l k yöntemlerinin en çok zarar vereni olan dip trolü, Akdeniz'de 1000 N Resmi olarak mevzuat ç karan ve uluslararas anlaflmalara taraf olan kurum Avrupa Toplulu u (AT)'dir. Ancak bu raporda AB terimi kullan lm flt r. Greenpeace/Newman Greenpeace/Newman 7

5 metre derinli in alt nda yasaklanm flt r. Ancak ormanlar n toptan kesilmesine eflde er zarar olan trol avc l na s sularda hala yo un flekilde devam edilmektedir. Bal k avlar na ek olarak su ürünleri yetifltiricili i faaliyetleri de deniz ortam na a r bir fatura getirmektedir. Yerel düzeyde, kimyasallar n kullan m ve yüksek stoklu çevrili yerlerin konumu büyük zarara neden olmaktad r. Daha genifl olarak, su ürünleri yetifltiricili i, baflka deniz türlerinden elde edilen yeme büyük bir talep yaratmaktad r. Stoklar n afl r avlanmas na bir çözüm olmaktan uzak olarak, su ürünleri yetifltiricili i esas nda yem üretimi için kullan lan türlerin afl r avlanmas n teflvik edebilir. Akdeniz ayr ca karadan at lan kanalizasyon at klar ve kimyasal at klarla günden güne kirlenmektedir. Sahil gelifliminin iyi düzenlenmemesi nedeniyle bu sorunlar n çap daha da artmaktad r. Gemicilik faaliyetleri de petrol kirlenmesine neden olmaktad r. K sacas, aram zda uzanan deniz herkesten taraf ndan zarar görmekte, ancak hiçkimse taraf ndan korunmamaktad r. Akdeniz'in, zengin biyoçeflitlili inin devam ve yaflam ona ba ml olan insan topluluklar na hayat damar olmay - flimdi ve gelecekte- sürdürebilmesi için koruma alt na al nmas n n gereklili i çok aç kt r. Akdeniz'in toplam 2,5 milyon kilometrekarelik alan ile karfl laflt r ld nda Avrupa Birli i Natura 2000 a ve Akdeniz bölgesi özel koruma alanlar a (SPAMI) gibi koruma anlaflmalar göreceli olarak ancak küçük bir alan kapsamaktad r. Halihaz rda Akdeniz'de tam koruma alt ndaki alanlar Akdeniz'in yüzde birinden daha az n teflkil etmektedir. Bilim insanlar n n tavsiye ettikleri yüzde yirmi ila yüzde elli aras ndaki orana göre bu rakam idealden çok uzakt r. Bu, ayn zamanda Greenpeace'in de önerisi ile örtüflmektedir; Karadaki ulusal parklar gibi, deniz ekosistemlerini kapsayan tam koruma alt na al nm fl, büyük ölçekli bir deniz rezervleri a d r. Bu anlamda kaybedecek zaman m z yok. Akdeniz'i kurtarmak için acil eyleme geçmek gerekmektedir. Bunu sa laman n yolu, aç k denizlerde büyük ölçekli deniz rezervlerini içeren bir a ile birlikte k y bölgelerinde daha küçük bir deniz rezervleri mozai i anlam na gelmektedir. Bunlar n d fl ndaki alanlar ise, sürdürülebilirlik ilkelerine uygun olarak iyi bir flekilde yönetilmelidir. 8 Greenpeace/Giannì

6 1. Akdeniz'in De erleri Kültürel de er Akdeniz, masmavi sahillerinde geliflen ve yok olan medeniyetler kadar çok isme sahiptir kilometrelik Akdeniz sahil fleridi dünyan n en eski medeniyetlerinden baz lar na ev sahipli i yapm fl ve din, inanç ve geleneksel hikayecilik ile günümüze iletilen birçok mitolojik hikayeye sahne olmufltur. Akdeniz flu anki kuzey ve güney sahilleri aras ndaki derin çatlak görünümüne ra men ayn zamanda da tüm bölge için bir ticaret merkezi vazifesi görmüfltür. S ras yla Kartacal lar, Yunanl lar, Sicilyal lar ve Romal lar ticaret yollar n ve zengin k y lar n kontrolleri alt na almaya çal flm fllard r. Daha sonra Bizans mparatorlu u ve Araplar, Barselona ve Venedik ve Cenova gibi talyan flehir ticaret devletleri Akdeniz'e hakim olmufllard r. Her iki Dünya Savafl s ras nda da Akdeniz adalar, sahilleri ve ticaret yollar üzerinde ayn hakimeyet mücadelesi ile hayati bir önem kazanm fl, bu savafllardan sonra da, bu stratejik önemini sürdürmüfltür. Bölgenin tarihi ve kültürünü flekillendirmede merkezi bir rol oynayan ayn deniz, flimdi ciddi ve yak n, geri dönüflü olmayan bir y k m n tehdidi alt ndad r. Bu durum ise k y lar nda yaflayan birçok toplulu unun yaflam kaynaklar n tehdit etmektedir. Biyolojik çeflitlilik Akdeniz, zengin deniz çay rlar ve sahil bölgesinin kayal k resiflerinden denizda lar na, so uk ak nt lara ve deniz dibi çukurlar na kadar birçok ekosistemi desteklemektedir. Akdeniz'in en derin noktas befl bin metreyi bulmaktad r. Akdeniz. dünya deniz alanlar n n %0,7'sini kaplamas na ra men Akdeniz'de on binden fazla tür saptanm fl olup bu rakam dünya denizlerindeki biyolojik çeflitlili in %8-9' una denk gelmektedir. Akdeniz'in derin sular n n ekolojisi, özellikle 5 milyon y l kadar önce Atlantik Okyanusu'ndan ayr l p büyük oranda kurumas 3 gibi olaylarla oldukça geliflmifltir. Akdeniz'de yirmiden fazla deniz memelisi türü (balina, yunus ve domuz bal ) bulunmaktad r. Bunlar n yar s yerleflik popülasyonlard r. Sekiz deniz memelisi türü yayg nd r; uzun balina (Balaenoptera physalus); kaflalot balinas (Physeter macrocephalus); çizgili yunus (Stenella coeruleoalba); risso yunus (Grampus griseus); pilot balina (Globicephala melas), Afalina (Tursiops truncatus); T rtak (Delphinus delphis) ve gagal balina (Ziphius cavirostris). Uzun balina ve kaflalot balinas, IUCN'nin tehdit alt ndaki türlerin bulundu u k rm z listesinde yer almaktad r 4. Greenpeace/Newman Greenpeace/Gianni 9

7 Greenpeace/Gianni Greenpeace/Gianni Greenpeace/Esteban 10

8 Akdeniz'in en özgün ve en fazla tehdit alt ndaki türlerinden biri Akdeniz fokudur (Monachus monachus). Akdeniz foku, Akdeniz'deki tek fok türüdür. fiu an çok nadir bulunan bu tür, 1996'dan bu yana IUCN'nin yok olma tehlikesi ile karfl karfl ya olan türler listesinde yer almaktad r 5. Bern Sözleflmesi, Bonn Sözleflmesi, Yok Olma Tehlikesi ile Karfl Karfl ya Olan Türlerin Uluslararas Ticareti ile ilgili Sözleflme, AB Yaflam Alanlar Direktifi 6 ve Akdeniz Fokunun Yönetimi için Eylem Plan 7 gibi ilgili anlaflmalar ile koruma alt na al nm fl olmas na ra men say lar ndaki azalma durdurulamam flt r. IUCN'nin 2004 y l de erlendirmesinde bu tür, yokolman n bir alt seviyesi olan kritik yok olma tehlikesi ile karfl karfl ya olan türler aras nda s ralanm flt r 8. Akdeniz'de üç tür deniz kaplumba as görülmektedir. Bunlar n ikisi (iribafll deniz kaplumba as -Caretta caretta ve yeflil deniz kaplumba as - Chelonia mydas) yerlefliktir. Üçüncüsü olan deri s rtl kaplumba a (Dermochelys coriacea), Atlantik Okyanusu'ndan gelmektedir 9. Akdeniz yeflil kaplumba alar ayr bir alt popülasyon olarak kabul edilmekte ve IUCN'nin kritik tehdit alt ndaki türler listesinde de yer almaktad r. Deri s rtl kaplumba alar kritik yok olma tehlikesi alt nda, iribafl kaplumba alar da yok olma tehlikesi alt ndaki türler listesindedir 10. Akdeniz'deki deniz kaplumba alar için tehdit unsurlar afl r kullan m, avlanma faaliyetleri, sahillerin geliflimi ve turizm, denizcilik ve kirliliktir. 11 Akdeniz'in birçok önemli yaflam alan ayr ca befleri faaliyetlere karfl çok hassast r. Posidonia oceanica- deniz çay rlar, çeflitli ve zengin bir ekosistem için hayati yumurtlama, geliflme ve beslenme alanlar sa lamaktad r. Akdeniz'in birçok yerinde deniz çay rlar kirlili in, sahillerin gelifliminin, avlanma faaliyetlerinin ve katil yosun olarak bilinen Caulerpa taxifolia'n n istilas nedeniyle azalmaktad r. 12 Akdeniz'in derin su yaflam alanlar hem de erli hem de hassast r. Akdeniz'deki derin su yaflam alanlar n n incelendi i yak n tarihli bir raporda, buralar n korunmas için iki bölümden oluflan bir tavsiyede bulunulmaktad r 13. Bunun birinci bölümü olan 1000 metrenin alt ndaki derinliklerde dip trolü ile avlanman n tedbir olarak yasaklanmas, 2005 y l nda Akdeniz Genel Bal kç l k Komisyonu taraf ndan kabul edilmifltir. kinci olarak, bir deniz koruma alanlar sisteminin gelifltirilmesi, Greenpeace'in mevcut kampanyas da dahil olmak üzere eflzamanl bir dizi giriflim ile gelifltirilmektedir. Ekonomik de erler Akdeniz, do al çevresinden son derece etkilenen bir geliflim çizgisi gösterir, bir yandan farkli ekonomik ve sosyal düzeydeki ülkeleri biraraya getirirken bir yandan da ortak bir miras çevresinde birlefltirir. Ekolojik sa l k ve Akdeniz'in k y alanlar n n bütünlü ü, bölgede sürdürülebilir bir gelece in gelifltirilebilmesi için bir anahtard r. Ancak e er do al yaflam n devam isteniyorsa, riskler ve eflitsizlik azalt lacaksa, ve uzun vadeli sürdürülebilirli e ulaflabilmek için geliflme isteniyorsa, devlet politikalar n n ve sosyal uygulamalar n büyük bir de iflime ihtiyac vard r. Bugün, iklim, güzel k y fleridi, zengin tarih, farkl kültürler her y l milyonlarca turisti Akdeniz'in k y alanlar na çekmektedir. Dünyada uluslararas seyahat eden turistlerin yaklafl k üçte biri Akdeniz sahilllerini tercih etmektedir 14. Buna göre turizm, istisnas z tüm Akdeniz ülkeleri için, turist ak fl n n miktar, harcad klar para, yaratt istihdam (bölge genelinde milyonlarca insan) ve sektörün yaratt 11

9 GDP'ye sa lad ve ileriye dönük sa layaca kat l m nedeniyle, çok önemli ve gerekli bir ekonomik sektör oluflturmaktad r 15. Binlerce y ld r sömürülmüfl Akdeniz'in yaflamsal kaynaklar, 280,000'i ço unlu u küçük çapl bal kç olmak üzere yaklafl k 420,000 kifliye ifl sa lamaktad r. Turizm kadar olmasa bile bal kç l k, Akdeniz kimli inin önemli bir parças olarak görülmekte ve bölgedeki teknelerin yaklafl k %85'i küçük ölçekli bal kç l k yapt ndan özellikle k y sal kesim için oldukça önemli bir yer tutmaktad r. Sürdürülebilir bal kç l k, deniz ekosistemlerinin korunmas ve varl n n sürdürülmesine önemli ölçüde ba ml d r, ve bundan dolay bal kç l k sektröründeki flu anki faaliyetlerin kaynaklar giderek daha da azaltmas ciddi endifleler yaratmaktad r Akdeniz'e yönelik tehditler Afl r avlanma ve di er bal kç l k etkileri Tüm dünyada afl r avlanma, okyanuslar için en büyük tehdit olarak görülmektedir. sürülerden birço u afl r avlanm fl ve baz lar, örne in Kanada cod morina bal stoklar, müthifl oranda yok olmufltur. Yak n geçmiflte bile türlerin benzer flekilde yokolmas na imkans z gözüyle bak lmaktayd. Yak n zamanda yap lan çal flmalar, endüstriyel bal kç l k bafllamadan önceki bollukla karfl laflt r ld nda, büyük avc lar baflta olmak üzere birçok bal k türünde büyük bir azalma oldu unu göstermifltir 17. Akdeniz'deki durum da dünyadaki bu genel trendden farkl de ildir. Azalan avlanma oranlar Akdeniz ve Karadeniz'deki toplam avlanma geçen y llarda ton civar nda idi. Bu rakam, 1950'deki tonun iki kat ndan daha fazla, ancak 1982 ve 1988 aras nda ulafl lan en yüksek rakam olan 2 milyon tonun çok daha alt ndad r. Birçok türün avlanma rakamlar 80'lerin sonlar nda ve 90'lar n bafllar nda en yüksek rakamlara ulaflm fl, ancak daha sonra bir düflüfl trendine girmifltir 18. Akdeniz'in ticari aç dan önem arzeden sürüleri mavi yüzgeçli orkinos, uzun kanatl orkinos, barlam, k l ç bal, marlin, barbunya, tekir ve karagözdür. G da ve Tar m Örgütü (FAO) verilerine göre Akdeniz ve Karadeniz'de kaynaklar n yaklafl k %20'si tükenmifl, %15'i afl r, %50'si de tamamen kullan lm flt r 19. Avrupa Çevre Kurumu (EEA) de erlendirmesi ise Akdeniz bölgesi için daha da kötü bir tablo çizmektedir 20. Akdeniz'de ticari olan stoklar n ço unlu u (%80) için bun- 12 Innerspace Visions

10 lar n durumlar na dair sa l kl bir de erlendirme bulunmamaktad r. Stoklar n durumlar n n de erlendirildi i hallerde ise ticari önem arzeden stoklar n yaklafl k %60' n n güvenli biyolojik s n rlar d fl nda avland klar ortaya ç kmaktad r. Daha eski tarihli EEA verilerine göre stoklar n, bölgeye ba l olarak, %65 ila %79'u güvenli biyolojik s n rlar n d fl ndad r 21. Bölgede bal kç l k yönetimi Bölgedeki birçok bal k sto unun durumu endifle vericidir. Bu belgedeki amac m z, bu stoklara bütünsel bir bak fl olmasa da baz genel e ilimleri çok aç k bir flekilde ortaya ç karmaktad r. Hem türlerin bileflimi hem de yakalanan bal klar n büyüklü ü aç s ndan av kalitesi genelde düflmüfltür. Uzun yaflayan ve yavafl büyüyen türler ve hedeflenen bal klar n büyük olanlar bir dizi alandaki çeflitli avlarda art k hemen hemen rastlanmamaktad r. Birim çaba bafl na av (belli bir çaba düzeyinde yakalanan bal k miktar ), ayn zaman içinde bal kç l k gemilerinin gücünün oldukça artmas na ra men, önceki ony llar n av oranlar na göre, büyük ölçüde düflmüfltür. 22 Afl r avlanma, baz durumlarda, boyut s n rlamalar n n varl na ra men, say lar artan küçük bal klar n hedeflenmesi ve yakalanmas ile sonuçlanmaktad r. Trol avc l ile hedeflenen popülasyonlardaki yavru bal klar n korunmas, bu bal k stoklar n n sürdürülebilir yönetimi için kritik önem tafl maktad r. Ancak yak n zamanda Greenpeace taraf ndan Yunanistan'da pazarlanan bal klarla ilgili olarak yap lan bir araflt rmada, k s tlamalar n kesinlikle dikkate al nmad ortaya ç km flt r. ( Baflka bal k avlama alanlar nda ilgili düzenlemeler mevcut de ildir. K l ç bal avlama alanlar nda ise asgari avlanma boyu düzenlemelerine de uyulmamaktad r. Sonuç olarak av n ço unlu u olgunlaflmam fl bireylerden oluflmaktad r. 23 Önemli sorunlardan bir di eri de hedef d fl avlanmad r. Eldeki verilerin büyük ço unlu u karidesleri hedefleyen derin su trolleri ile ilgili çal flmalardan ve derin deniz (orta suda ) galsama a faaliyetlerinden toplanm flt r. Akdeniz ve Karadeniz için haz rlanan FAO'nun at lan bal klar ile ilgili veritaban nda bölgedeki 1,5 milyon tonluk nominal (rapor edilen) av n dörtte birinden daha az ile ilgili veri bulunmaktad r; bu da eldeki verilerde büyük boflluk bulundu unu göstermektedir. Trol bal kç l, avlan lan derinli e ba l olarak av n %20 ila 70'ini skartaya ç karmakta yani ziyan etmektedir. 24 Genel olarak Akdeniz'de bal kç l kla ilgili fazla veri olmamas büyük bir problemdir. Yukar da belirtildi i gibi Avrupa Çevre Kurumu verilerine göre sürülerin stoklar n %80'i için elimizde bir stok durum de erlendirmesi mevcut de ildir. Buna Greenpeace/Forcada 13

11 ek olarak, birçok avlanma alan nda yakalanan miktarlar az bildiriliyor olabilir. Dahas, yasad fl avlanman n ne ölçek ve derecede oldu u da çok iyi bilinmemektedir. Akdeniz'deki bal k av alanlar ile ilgili etkili izleme, kontrol ve gözetim verileri eksikli i oldu u art k yayg n bir flekilde kabul edilmektedir. Bu da bal k av alanlar n düzenlemek için tasarlanm fl bilimsel tavsiyelerin dayand r labilece i kaliteli veriler olmad anlam na gelir. Bu hususlar bölgedeki büyük derin su bal kç l için ibret verici bir flekilde ispatlanmaktad r. Büyük göçmen türler: tehdit alt ndaki ortak bir kaynak Orkinos ve k l ç bal gibi büyük göçmen bal klar, Akdeniz'i boydan boya katetmekte ve binlerce y ld r bölgedeki bal kç halklar taraf ndan ortak bir kaynak olarak paylafl lagelmektedir. Mavi yüzgeçli orkinos bal n n durumu iyi bilinmektedir: May s 1999'da Greenpeace bu popülasyonun Akdeniz'de tükenmekte oldu unu kamuoyuna duyuran bir rapor yay nlam flt r 25. Son 20 y l içinde yetiflkin mavi yüzgeçli orkinos bal say s %80 azalm flt r. Her mevsim büyük rakamlarda genç orkinos bal avlanmas, türün flu ana kadarki en düflük popülasyon rakamlar ndan tekrar eski haline gelecek flekilde yenilenmesini de engellemifltir. Bu bal klar n tükenifline neden olan unsurlardan biri de korsan bal kç tekneleridir. Greenpeace raporunu yay nlad nda mavi yüzgeçli orkinos bal popülasyonunun kendisi toparlayabilmesi için sert tedbirler al nmas gere i aflikard. Ancak o zamandan bu yana durum daha da kötüleflmifltir (bkz. Sayfa 18, Mavi yüzgeçli orkinos bal üretme çiftçilikleri: felaketin tarifi). K l ç bal nda ise stok durumunun bilinmemesi, afl r kullan m oran, çok küçük bal klar n muhtemelen çok fazla avlanmas ve bal kç l k endüstrisinin kendisinden gelen uyar iflaretlerinin hepsi de ciddi endifle kayna d r 26. Bu bal k avlama alanlar n n yönetiminden sorumlu olmas gereken Atlantik Orkinos Bal klar n n Korunmas na iliflkin Uluslararas Komisyon'a (ICCAT) göre yakalanan olgunlaflmam fl bal k say s toplam av n %50-70'ini oluflturabilir 27. K sacas, elde herhangi bir veri bulunmamas ve bulunan verilerin de düflük kalitede olmas, bölgedeki orkinos bal ve billfish türlerinin durumunu de erlendirmeyi zorlaflt rmaktad r. 28 Yasad fl, düzenlenmemifl ve rapor edilmeyen bal kç l k Tüm dünyada yasad fl, düzenlenmemifl ve rapor edilmeyen bal kç l k, etkili yönetim sistemlerinin bulunmay fl ve azalan bal kç l k kaynaklar üzerindeki artan ticari bask ile birlikte en önemli problemlerden biridir. Akdeniz'de de durum bundan farkl de ildir. Buna iyi bir örnek, Akdeniz'de kullan m yasaklanmas na ra men ak nt ak nt a lar n n (driftnets) yo un olarak kullan lmaya devam edilmesidir (bkz. Sayfa 16, A lar ak nt a lar : ölüm duvarlar ). Yasad fl, düzenlenmemifl ve rapor edilmeyen bal kç l n, anlaml bir flekilde ele al nmas ile ilgili s k nt lar da az de ildir. Denetim ifllemlerinin s kl n ve yo unlu unu s n rlayan mali k s tlamalar, örne in devriye araçlar n n kullan m, e itim programlar n n yeterlili i, bal kç l k izleme, kontrol ve gözetim (monitoring, control and surveillance -CMS) araçlar n n bulunabilirli i ve aç k denizlerde uygulanabilir yasal bir rejimin olmay fl, hepsi de çok önemli k s tlay c faktörlerdir. 14 Greenpeace/Newman Greenpeace/Newman

12 16 Buna ilave olarak bal kç l k ve ilgili endüstrilerde (en az ndan k sa vadede) bal k avlanmas n azaltmak için yasalar ç kar lmas ve uygulanmas sonucu do acak iflsizlik gibi toplumsal maliyetler de gösterilebilir. Bu s k nt lara ra men deniz kaynaklar nn yasad fl, düzenleme alt na al nmam fl ve rapor edilmeyen bal kç gemilerince talan edilmesini önlemek üzere aç k denizlerde avlanmay düzenleyici, yasal olarak ba lay c tedbirlerin al nmas hayati önem tafl maktad r. Uluslararas anlamda bu tedbirler aç k denizlerde avlanmay düzenleyecek merkezi bir izleme, kontrol ve uygunluk denetimi kurumunun kurulmas n ve küresel bir gemi izleme sisteminin gelifltirilmesini içermelidir. Aç k denizlerde avlanma izni olan gemilerin listesinin ve koruma tedbirlerine uymayan gemiler ve flirketler için de bir k rm z listenin haz rlanmas için iflbirli i yap lmas gerekmektedir. Bölgesel olarak, Akdeniz'de yasad fl, düzenlenmemifl ve rapor edilmeyen bal kç l k ile mücadele için at lmas gereken ad mlar bal kç gemileri için bölgesel bir kay t sisteminin gelifltirilmesini ve denizde denetim gibi tedbirlerin etkin bir flekilde al nabilmesini ve verimli bir flekilde uygulanabilmesini teminen Akdeniz Genel Bal kç l k Komisyonu'nun (GFCM) bir inceleme yapmas n içerir. Birleflmifl Milletler G da ve Tar m Örgütü Uluslararas Eylem Plan 'n n da öngördü ü gibi, Akdeniz ülkelerinin de yasad fl, düzenlenmemifl ve rapor edilmeyen bal kç l k ile mücadele için ulusal eylem planlar haz rlamas ve uygulamas gerekmektedir. Bugüne kadar bu sorun ile mücadele için bir Ulusal Eylem Plan kabul eden tek Akdeniz ülkesi spanya'd r. Ekosistem üzerindeki daha büyük etkiler Akdeniz Genel Bal kç l k Komisyonu (GFCM) 2004 y l nda deniz ekosistemleri üzerinde bal kç l k faaliyetlerinin etkilerini inceleyen bir inceleme yay nlam flt r 29. Bu incelemeye göre tüm dünyada bal kç l k faaliyeti ile ilgili ortaya ç kan bütün sorunlar Akdeniz'de bafl göstermektedir. Bunun sebebi olarak çeflitli faktörler say labilir. Akdenizde çeflitli ekipman tipleri kullan larak yap lan yo un bal kç l k faaliyetleri yap lmaktad r. Bu faaliyetler s ras nda s sulardan derin su ortamlar na önemli biyolojik çeflitlilik unsurlar n bar nd ran çok çeflitli yaflam alanlar hedeflenmektedir. GFCM raporuna göre etkiler, sadece hedef türlerin avland bal kç l k olarak tan mlanabilecek basit bal kç l aflmaktad r. Akdeniz'de bal kç l ktan kaynaklanan muazzam bir ekolojik etki söz konusudur ve bu da tüm ekosistem de iflikliklerine ve besin a yap s de iflikliklerine yans maktad r. Ticari avlanma ile beraber vatos ve köpekbal klar n n hedef-d fl avlanmas baz türlerin varl n tehdit etmektedir. Parakede avc l, zaten gitgide artan bir tehdit alt nda olan çok say da deniz kuflu ve deniz kaplumba as n n ölümüne veya yaralanmas na neden olmaktad r. Bu anlamda ak nt a lar en büyük sorun olarak kabul edilmesine ra men, Akdeniz'de kullan lan her tür büyük av ekipman n n deniz memelisi türlerini etkiledi i rapor edilmektedir. K y sal bal kç l k ve g da kaynaklar n n afl r avlanma nedeniyle gittikçe azalmas, büyük tehdit alt ndaki Akdeniz foklar için bask yaratmaya devam etmektedir. Son olarak, dinamitle avlama da baz alanlarda sorun olmaya devam ederken, dip tortusunun bozulmas ve bitki örtüsüne do rudan hasar vermesi nedeniyle trolle bal k avlaman n deniz çay r yataklar üzerinde çok büyük etkisi oldu u rapor edilmifltir. Greenpeace/Morgan

13 Ak nt a lar : ölüm duvarlar Kas m 2003'te Atlantik Orkinosunun Korunmas na iliflkin Uluslararas Komisyon (ICCAT) Akdeniz'deki orkinos bal ve k l ç bal gibi büyük derin su bal klar için av alanlar nda ak nt a lar n n kullan m n yasaklayan ba lay c bir tavsiye karar alm flt r. Bu tavsiye karar n Genel Kurul taraf ndan 1989 ve 1991'de kabul edilen Birleflmifl Milletler Kararlar ile bafllayan bir dizi uluslararas anlaflma izlemifltir30. Bu anlaflmalarda Temmuz 1992 sonuna kadar tüm ak nt a bal kç l ile ilgili olarak moratoryum tavsiye edilmifltir. Bunlar da Avrupa Komisyonu teknelerince ak nt a lar n n kullan m n tamamen yasaklayan 31, Avrupa 32 ve Akdeniz 33 düzeyinde ba lay c düzenlemeler takip etmifltir. Peki bu ba lay c anlaflmalar n ve düzenlemelerin Akdeniz'deki ölüm duvar bal kç l na etkisi ne oldu? Entrikal siyasi süreç s ras nda baz ak nt a filolar yeniden yap land r l rken di erleri h zla geniflledi. Türkiye ile birlikte Kuzey Afrika ülkeleri bunun tipik örnekleridir. Teorik olarak ak nt a lar ile avlanmay yasaklayan ulusal yasalar bulunmas na ra men, filolar operasyonlar n yeniden yap land ran Yunan ve talyanlar'dan malzeme alarak büyümeye devam ettiler. 34 Yak n zamanda elde edilen bilgilere göre Fas filosu (Fas 300'den fazla ak nt a kullan lan tekne iflletildi ini kabul etmesine ra men) 177 tekneden oluflmaktad r. Di er önemli filolar aras nda tekneden oluflan talyan filosu, tekneden oluflan Türk filosu ve tekneden oluflan Frans z filosu bulunmaktad r. Eldeki di er veriler, bunu destekleyici kesin kan tlar bulunmamas na ra men, di er Kuzey Afrika ülkelerinden Cezayir'in de önemli bir iflletici olabilece i yolundad r. 35 Genelde kilometre uzunlu undaki ak nt a lar n n etkisi, beraberinde yol açt hedef d fl avlanma dolay s yla uzun süredir mercek alt ndad r. Ak nt a ile avlanman n Akdeniz üzerindeki büyük etkisinin devam etti ine flüphe yoktur. Alboran Denizi'nde ak nt a lar Akdeniz'deki son sa l kl t rtak yunus popülasyonunu tehdit etmektedir. Belarik Adalar bölgesindeki çizgili yunuslar n ölüm oran da bir sorundur. Ak nt a lar n n bir bütün olarak deniz memelileri üzerindeki olumsuz etkileri konusunda fikir birli i mevcuttur. Fas ak nt a filosu, Alboran Denizi'nde, Cebelitar k Bo az nda ve Atlantik çevresinde Tanca filosunun avlak alanlar nda vatos ve köpekbal klar n n büyük rakamlarda hedef d fl avlanmas ndan sorumludur. Mavi, 'thresher' ve k sa yüzgeçli mako'nun y ll k hedef d fl avlanmas, Alboran Denizi'nde her bir tür için 7-8 bin olarak tahmin edilmifltir; Atlantik filosu ise y ll k her tür için 27 bine kadar ulaflmaktad r. 36 fiüphesiz ak nt a lar Akdeniz'de devam eden bir problemdir. Bu son derece tahrip edici bal kç l k yöntemine çözüm bulmak için sa lam yasal belgeler Greenpeace/Newman 17

14 oldu una göre, AB, GFCM ve ICCAT, Akdeniz'de ak nt a ile avlanmaya geç kalm fl bir son vermek için uygulamada önceliklerini buna göre belirlemelidir. Deniz kaplumba alar yla ilgili tehditler lk kaplumba alar yaklafl k 200 milyon y l öncesi, dinazorlar ça nda yaflam flt r. Deniz kaplumba alar n n mevcut yedi türü de tehdit alt ndad r. Akdeniz'de üç kaplumba a türü bulunmakla birlikte bunlar n ancak ikisi burada üremektedir. 37 ribafl kaplumba a (Caretta caretta) en yayg n tür olup en çok do u havzas nda olmak üzere Akdeniz'de çeflitli noktalarda yuva yapmaktad r. Yeflil deniz kaplumba as (Chelonia mydas) en çok Do u Akdeniz sular nda bulunmakta ve Güneydo u Anadolu ve K br s'ta baz yuva alanlar bulunmaktad r. Deri s rtl kaplumba a (Dermochelys coriacea), Akdeniz'de pek fazla görülmemektedir. Kaplumba alar, Akdeniz'deki yüzey ve dip paraketesi, ak nt a lar, troller gibi pekçok bal kç l k yöntemi nedeniyle can çekiflmektedirler. Kaplumba alar n yaralanmas veya öldürülmesini engellemek için yumurtlama alan olan sahillerin korunmas flartt r. Akdeniz'de ak nt a lar n kullan m n n tamamen durdurulmas n n gecikmesi ve özellikle Kuzey Afrika ve Türkiye sahillerindeki önemli kaplumba a koruma alanlar nda kullan mlar n n artmas bir endifle kayna d r. Kaplumba alar ayr ca Akdeniz'in toksik maddeler ve çöpler ile kirlenmesinden dolay da zarar görmektedir. Malta'da incelenen iribafl kaplumba alar n yüzde yirmiden fazlas nda plastik veya metal döküntü ve/veya hidrokarbon kirlenmesine rastlanm flt r. 38 Kaplumba alar özellikle petrol kirlenmesine karfl hassas durumda, endüstriyel ve belediye deflarjlar na karfl ise savunmas zd r. Bal k avlama alanlar ve kirliklikten kaynaklanan problemlere ek olarak deniz kaplumba alar n n yuva yapma davran fl, yuva yapma alanlar nda yap lan de iflikliklerden de olumsuz etkilenebilir. Sahillerin geliflimi ile iliflkili de ifliklikler bu alanlar yuva yapmaya uygun olmayan hale getirebilir. Ifl k kirlili i ve uçak sesleri kaplumba alar k y lara gelmekten vazgeçirebilmektedir. nsanlar ve köpekler de difli kaplumba alar sahile gelmekten vazgeçirebilir. Bunun yan nda plaj mobilyalar n n ve di er cisimlerin yerlefltirilmesi bile kumun s cakl k aral n de ifltirebilir ve yavrunun cinsiyet oran n etkileyebilir. Genç kaplumba alar plajlardaki tekerlek izlerine tak larak denize ulaflamayabilirler. Kesin tedbirler al nmad kça artan kalk nma ve turizmin sonucu olarak bu etkilerin artmas olas d r. 39 Mavi yüzgeçli orkinos semirtme çiftlikleri: Felaketin tarifi 2000 y ldan daha fazla bir süre önce Yunan filozof Aristo hayvanlar n tarihi adl bilimsel incelemesinde Akdeniz'deki mavi yüzgeçli orkinos bal klar n n göçleri ve üremeleri hakk nda bilgiler vermifltir. Roma mparatorlu u'nda da orkinos bal kç l en istikrarl endüstrilerden biri idi 40. Dünyada en çok kar getiren bal kç l k türlerinden biri olan orkinos bal kç l, flimdilerde endüstriyel uygulamalar n ve korumas zl n tehdidi alt ndad r y l nda Greenpeace, Akdeniz'de mavi yüzgeçli orkinos bal popülasyonunun yok olmakta oldu una dikkati çeken bir rapor yay mlam flt r 41. Yetiflkin mavi yüzgeçli orkinos bal biyokütlesi - yumurtlayan sürülerin biyokütlesi - son yirmi y lda %80 azalm flt r. Her y l, çok say da genç orkinos bal avlanmakta ve korsan filolar bu türü tüketmekteydi. Mavi yüzgeçli orkinos bal popülasyonunun eski say s na ulaflt r lmas için kat tedbirler al nmas gerekti i aç kt. O zamandan bu yana afl r avlanma artmakla kalmam fl, Akdeniz'deki orkinos varl aç s ndan yeni bir tehdit teflkil eden, orkinos bal klar n hedef alan yeni bir endüstriyel 19

15 Greenpeace/Thomas faaliyet ortaya ç km flt r. Orkinos bal üretme çiftlikleri olarak bilinen bu faaliyet, tüm Akdeniz sahili boyunca orkinos bal klar n n avlanmas, tafl nmas ve kafeslerde semirtilmesi ifllemidir. Hava araçlar ve küçük helikopter filolar n n deste iyle endüstriyel g rg r tekneleri ve römorkörler tüm bölgeyi taramakta, say lar giderek azalan orkinos bal sürülerinin yerlerini tespit etmektedir. Orkinos bal semirtme çiftlikleri, Japonya pazar na hitap eden, son derece karl bir faaliyettir. Orkinos bal klar n n Akdeniz'de kendilerine gelebilmeleri için bal kç l n azalt lmas yerine, çabuk gelen karlar sektöre daha fazla para getirmifltir. Bu da yeni ve daha büyük bal kç tekneleri, depolama tesisleri ve hatta orkinos bal ihrac için yeni havaalanlar anlam na gelmektedir. Hükümetler de bu genifllemeye büyük katk da bulunmufltur: 1997 y l ndan bu yana 34 milyon dolara varan Avrupa Birli i sübvansiyonlar ile Japonya ve Avustralya'n n büyük yat r mlar daha fazla avlanmay teflvik etmifltir 42. Bu uygulama genç orkinos bal avc l n n artmas ile sonuçlanm fl ve Atlantik ve Akdeniz'deki orkinos bal popülasyonlar n n yönetiminden sorumlu çok tarafl bir organ olan ICCAT 43 'nin yönetimle ilgili olarak yaflad zorluklar daha da art rm flt r. Akdeniz'de avlanan gerçek mavi yüzgeçli orkinos bal say s bilinmemekle birlikte bu say n n avlan lmas na izin verilen toplam rakamdan (total allowable catch, TAC) daha fazla oldu u aç kt r. Do u Atlantik ve Akdeniz için avlan lmas na izin verilen rakam olan ton, sürdürülebilirli i olmayan ve bilimsel tavsiyeleri aflan bir rakamd r y l nda yakalanm fl yaklafl k ton mavi yüzgeçli orkinos bal n n Akdeniz'deki kafeslere al nd tahmin edilmektedir. 45 Çiftliklerdeki orkinos bal klar n beslenmesi için muazzam miktardaki bal k ihtiyac da ayr bir sorundur. Sadece bir kilogram orkinos bal üretimi için gerekli bal ktan yap lan yem miktar 20 kilogram bulmaktad r 46. Her y l Akdeniz'e tahmini olarak ton yem at lmakta, bu yemin büyük k sm Bat Afrika, Kuzey Atlantik ve Amerika'dan gelmektedir 47. Yak n zamanda yay mlanan bir raporda, daha önce Avustralya'da orkinos bal semirtme iflletmelerinde meydana geldi i gibi, kullan lan bal k yeminden yerel bal k türlerine çeflitli hastal klar n bulaflmas riski vurgulanm flt r 48. Hastal n hamsi ve sardalya gibi önemli yerel bal k sürülerine bulaflmas, yerel bal kç lar için felakete varan sonuçlar do urabilir. Tedbirli düflünüldü ünde, bu kabul edilemez bir risktir. Bal k yemine olan talep, ayn zamanda bal kç lar n daha önce ticari olarak avlanmayan türleri avlamas na neden olmaktad r. Alboran Denizi'nde avlanan yuvarlak sardalyeler buna bir örnektir. Bu durumda bu türün avlanmas n n art r lmas, Akdeniz'deki en sa l kl 20 O Su ürünleri yetifltiricili i teriminin çeflitli tan mlar mevcuttur. Ço u durumda vurgu yak n zamanda Akdeniz havzas çevresinde oldukça büyüyen etobur türlerin yo un yetifltiricili ine yap lmaktad r. Raporun büyük bir k sm nda su ürünleri yetifltiricili inin bu biçiminin geliflimi ifllenmektedir.

16 normal yunus popülasyonlar ndan birisini tehdit alt nda b rakabilir. 49 Akdeniz'de orkinos bal üretme çiftlikleri demek, tüm Akdeniz'de daha önce bal kç l k kültürlerince ortak olarak paylafl lan bir kayna n flu an birkaç yat r mc n n kontrolünde olmas demektir. Sadece mavi yüzgeçli orkinos bal özellefltirilip afl r avlanmakla kalmay p, bölgenin di er dalyanlar da tehlikeye at lmaktad r. Bir endüstri raporunda 2004 y l ndaki en büyük av n, daha önce orkinos bal klar için bir s nak olan Libya karasular nda, K br s civar nda ve Türk karasular içindeki Antalya Körfezi'nde gerçeklefltirildi i belirtilmifltir 50. Akdeniz'de tükenen mavi yüzgeçli orkinos bal n n türünün tekrar kendine gelebilmesi için at lacak önemli bir ad m, bu bal avlanmaya karfl koruyarak güvenli üreme ve beslenme alanlar n n eski haline getirilmesi olacakt r. Su ürünleri yetifltiricili i Su ürünleri yetifltiricili i -deniz hayvanlar ve bitkileri yetifltiricili i- tüm dünyada büyümekte olan bir endüstridir. Akdeniz'de de bu durum ayn d r. O Dünyan n birçok yerinde oldu u gibi bu büyüme s ras nda büyümenin deniz ortam üzerindeki etkisi ve bir bütün olarak bu endüstrinin sürdürülebilirli i yeterince de erlendirilmemektedir. Su ürünleri yetifltiricili i kamuoyuna bal kç l k sektöründe mevcut krizler için bir çözüm olarak lanse edilmektedir. Bizlere yaban bal k sürüleri üzerindeki bask y azaltmak için yedi imiz deniz ürünlerini daha fazla oranda yetifltiricilik faaliyetlerinden elde etmemiz gerekti i söylenmektedir. Gerçek ise çok daha farkl d r. Bu flekilde yetifltirilen türlerin ço u bu süreç içerisinde büyük miktarlarda bal k tüketen etobur türlerdir. 51 Akdeniz'in sahil alanlar halihaz rda insan bask s at ndad r ve bozulmam fl alan bulmak her gün daha da zorlaflmaktad r. Su ürünleri yetifltiricili i sektörü de ço u durumda çiftlilklerini kurmak için kaliteli suyun bulundu u yerler ararken bu bask y daha da art rmaktad r. Bal k çiftliklerin deniz çay rlar gibi hassas ve önemli yaflam alanlar n n yak n na kurulmas özellikle endifle vericidir. Akdeniz Genel Bal kç l k Komisyonu ülkelerinin (Japonya hariç) toplam su ürünleri üretimi 1992 ve 2002 y llar aras nda art fl göstermifl, 2000 y l nda en yüksek rakama ulaflm flt r. 52 GFCM'ye göre talya ton ile aç k arayla en büyük üretici konumundad r. talya'y Yunanistan, M s r, Fransa ve Türkiye izlemektedir. Bölgede üretilen bafll ca türler Akdeniz midyesi (Mytilus galloprovincialis), çipura (Sparus aurata), Manila kum midyesi (Ruditapes philippinarum), levrek (Dicentrarchus labrax) ve kefaldir (Mugil cephalus) 53. Akdeniz su ürünleri yetifltiricili i üretimi ile ilgili çeflitli endifleler dile getirilmifltir. Bunlar n aras nda hastal klarla ilgili sorunlar, yeni türlerin tan t lmas ndan kaynaklanan biyolojik çeflitlilikle ilgili endifleler, çiftliklerin at k sular n n yak n çevreye etkisi, kaliteli sahil alanlar için yap lan rekabet ve di er sahil kullan c lar ile yap lan rekabet bulunmaktad r. Yunanistan' n Astakos Körfezi'ndeki bir örnekte bal k çiftlikleriyle ilgili olarak yükselmifl düzeyde besin ve toksik kal nt l metaller ve deniz yata nda art k g da ve bal k d flk s birikintileri bulunmufltur. Bu da seagrass deniz çay r ve di er deniz yata topluluklar na zarar vermifltir. 54 Greenpeace/Vaccari 21

17 Petrol, gaz ve mineraller Akdeniz, petrol endüstrisinin son derece aktif oldu u alanlardan biridir. Bölgede çeflitli önemli üreticiler bulunmaktad r. talya'n n Adriyatik sahili ve Ege'nin Yunanistan taraf nda k y ötesi petrol ve gaz rezervleri bulunmaktad r. Ancak en önemli k y ötesi alanlar Tunus ve Libya'da bulunmaktad r. srail, Türkiye ve Fas k y lar n n ötesinde de aramalar yap lmaktad r. 1990'lar n bafllar nda Akdeniz'de 116 k y ötesi platform iflletilmekteydi. Petrol rafinerileri Akdeniz Havzas 'n n her taraf na yay lm flt r. Ancak en çok kuzey ülkelerinde petrol rafineleri iflletilmektedir. Y ll k toplam yaklafl k 458 milyon ton kapasiteye sahip (2000 y l rakamlar na göre) 40'tan fazla rafineri bulunmaktad r. Bu nedenle bölgede deniz kaynakl büyük bir petrol ticareti söz konusudur 55. En büyük petrol ihracatç lar Libya, Cezayir, M s r ve Suriye, en büyük ithalatç lar ise Fransa, talya, spanya ve Türkiye'dir. Akdeniz'de herhangi bir anda yaklasık iki bin gemi hareket halinde bulunmaktad r. Bunlar n yaklafl k 200 ila 300 adedi petrol ve petrol ürünleri tafl maktad r. Bölge üzerinden y lda yaklafl k 370 milyon ton petrol (dünya petrol üretiminin %20'si) tafl nmaktad r 56. Bu da petrol kirlenmesine yol açacak olaylar n ortaya ç kma riskini art rmaktad r. Ortalama olarak y lda yaklafl k 60 olay meydana gelmekte, bunlar n 15'inde gemiler yer almakta ve %60' petrokimyasal tesislere yak n yerlerde meydana gelmektedir ve 1996 y llar aras nda tahminen ton petrol Akdeniz'e kazalar sonucu boflalm fl bulunmaktad r 57. Birleflmifl Milletler Çevre Program 'n n (UNEP) 2002 tahminine göre geçti imiz on befl y l içinde ton petrol kaza sonucu Akdeniz'e dökülmüfltür. Bu miktar n %75'ini üç büyük kaza oluflturmaktad r 58. Birçok ülke petrol kirlili i olaylar na karfl haz rl kl l klar n ve müdahale kabiliyetlerini art rmas na ra men bu, dökülmeden kaynaklanan hasar riskini tamamen ortadan kald rmamaktad r. Kimyasal seyrelticilerin kullan m gibi temizleme prosedürleri de deniz ortam na zarar verebilir. Aç k denizdeki bir petrol dökülmesi olay nda petrolün sahile ulaflmamas için yetkililerin tepkisi çok h zl olmal d r. Ancak ço u zaman sahillerin petrolle kirlenmesinin önüne geçmek pratik olarak mümkün de ildir. Petrolden zarar gören deniz popülasyonlar n eski hallerine dönmesi için gereken zaman çok de iflken olup bir yaflam alan n n biyolojik iyileflmesini h zland rma imkan da son derece s n rl d r. Kum ve Çak l ç kar lmas Son birkaç ony lda inflaat sanayiindeki büyüme beton agregalar na olan talebi de art rm flt r. Deniz dibini tarama aleti kullanarak tarama faaliyetleri çevre üzerinde 22 Greenpeace/Morgan Greenpeace/Newman

18 uzun vadeli etkilere neden olmakta, deniz hayat n, bal kç l k faaliyetlerini ve denizin di er meflru kullan c lar n etkilemektedir. Verilen zarar kendisini do al kaynaklar n ve turizm gelirlerinin kaybedilmesi gibi ekonomik zararlar fleklinde göstermekte ve tamiri imkans z ekonomik zararlara neden olmaktad r. S alanlardan kum ve çak l ç kar lmas, sahile yak n dalgalar n durumunu de ifltirmekte, erozyon ve çökme oranlar n etkilemekte ve deniz yata yaflam alan n farkl laflt rmaktad r. 59 Deniz kumu ve çak l n n ç kar lmas n n deniz yata türleri üzerindeki etkileri, deniz dibinin tarama aleti kullan larak taranmas n n son bulmas ndan itibaren en az 6 y l süreyle devam etmektedir. 60 Bat Akdeniz'de sahil deniz yata yaflam özellikle etkilenmektedir. Deniz yata toplulu u üzerindeki etki, deniz taban üzerindeki fiziki etki ile iliflkili görünmektedir. Deniz dibinin tarama aleti ile taranmas n n neden oldu u rahats zl klar özellikle Akdeniz'dekiler gibi düflük dinamikli sistemler üzerinde uzun süreli etkiye sahiptir. Kum ve çak l n deniz dibinde tarama aleti kullanarak taranmas bir bölgedeki deniz hayat n n bilefliminde de iflikliklere neden olabilir. Taramadan sonra baz türlerin say lar kesin bir flekilde azalmaktad r. Örne in Katalan Bat Akdeniz'de tarama sonras nda çift kabuklu yumuflakçalar n (örne in midye, deniz tara ve istiridye) resmi avlanma verilerinde bir azalma görülmüfltür. 61 Deniz Ticareti Dünyan n en yo un deniz ticaret yollar ndan baz lar Akdeniz'de yer almaktad r. Y ll k olarak, Akdeniz'de geminin iflledi i ve bunlar n büyük k sm n n 305 Akdeniz liman ndan birini ya da daha fazlas n ziyaret etti i tahmin edilmektedir (sahil hatt üzerindeki 150 kilometrede bir). Akdeniz'in dünyan n toplam deniz ticaretinin yaklafl k üçte birini oluflturdu u tahmin edilmektedir. 63 Gemilerle tafl nan mallar n birço u tehlikeli maddelerdir ve tehlikeli yüklerin kayb deniz ortam na ciddi zararlar verebilir. Kaza potansiyeli bir yana b rak lsa dahi kimyasal tanklar n y kama art klar n n ve kirlenmifl balast ve y kama sular dahil ya l at klar n denize boflalt lmas bile önemli bir deniz kirlili i kayna d r. Petrol dökülmelerinin daha önce bahsedilen etkilerine ek olarak Akdeniz gemilerden kaynaklanan kasti kirlilikten de zarar görmektedir. MARPOL 73/78 Sözleflmesi (Ek 1 Düzenleme 10) çerçevesinde Özel Deniz Alan olarak tan mlanan Akdeniz'e gemilerden petrol ve petrol içerikli kar fl mlar n boflalt lmas çok küçük ve iyi tan mlanm fl istisnalar d fl nda kesinlikle yasaklanm flt r. Ancak Sözleflme'nin düzenli olarak ihlal edildi i görülmektedir ve gemilerden kaynaklanan operasyonel deflarjlar bu bölgesel denize boflalt lan hidrokarbon girdisinin büyük k sm n oluflturmaktad r. Avrupa Toplulu u himayesinde gerçeklefltirilen, uzaktan alg lama verilerinin kulland bir çal flmada 64 sadece 1999'da 1600'den fazla dökülme olay tespit edilmifltir. Bunlar n hepsi de rapor edilmemifl dökülme ve kazalard r. Tespit edilen olaylarda dökülen petrol hacmi tahminen ton civar ndad r. Bu, balast boflaltma, tank y kama ve makine dairesi ve sintine deflarjlar yoluyla gemi operasyonlar n n girdisinin çok düflük bir tahminidir. Gemilerden Akdeniz'e yasad fl olarak yap lan petrol boflalt mlar n n gerçek miktar hakk ndaki tahminler farkl l k göstermektedir. UNEP'e (2002) göre y ll k yaklafl k ton girdi miktar söz konusudur, ancak daha önceki ton tahminlerinin Uluslararas Denizcilik Örgütü (IMO) taraf ndan inand r c bulundu u da kaydedilmelidir. 1,2 milyon ton kadar bir düzey ifade edilmifl olsa da 65, son tahminlere göre gerçek rakam y ll k ila ton aras ndad r 66. Aç k olan fludur ki, gemilerden yap lan yasad fl operasyonel boflalt mlar Akdeniz'de önemli kronik kirlili e neden olmaktad r. Bu da tam olarak de erlendirilmeli ve kontrol alt na al nmal d r. Buna ilave olarak Akdeniz'de potansiyel kirletici enkaz olarak belirlenmifl muhtemelen bir milyon ton kadar petrol ve petrol ürünü içeren 361 civar gemi enkaz bulundu u tahmin edilmifltir

19 Greenpeace/Culley Greenpeace/Dorreboom Greenpeace/Beltr a 24

20 Balinalar ve yunuslara yönelik tehditler Akdeniz sular nda bulundu u rapor edilen balina ve yunus türlerinden on sekiz tanesi, Özel Koruma Alanlar ve Biyolojik Çeflitlilik ile ilgili Protokol ile yok olma tehlikesi alt ndaki veya tehdit alt ndaki türler listesine al nm fl 68, ve bunlar n korunmas için özel tedbirler al nmas savunulmufltur. Akdeniz'deki deniz memelisi (balina, yunus ve domuz bal ) popülasyonlar n bir dizi insan faaliyeti tehdit etmektedir. En büyük tehdidini ise baz bal kç l k yöntemleri oluflturmaktad r. Seçici olmayan av ekipman, tehdit alt ndaki türlerin düzenli olarak bal k a lar na tak l p bo ulmalar anlam na gelir. Bu kurbanlara hedef d fl av denir. Akdeniz k l ç bal dalyanlar nda ak nt a lar kullan m ile yüksek düzeyde hedef d fl avlanma konusunda yayg n bir endifle mevcuttur 69, örne in talyan ak nt a dalyan nca hedef d fl olarak 1991 y l nda deniz memelisinin avland tahmin edilmektedir. 70 Ak nt a lar Akdeniz'de teknik olarak yasaklanm fl olmas na ra men (bkz., Ak nt a lar : ölüm duvarlar ) yürürlükteki mevzuata uymay reddeden Frans z ve talyan gemileri de dahil olmak üzere faaliyetine devam edenler önemli bir say teflkil etmektedir. Ak nt a lar, özellikle soyu tehlikede olan sperm balinalar için ciddi bir tehdit oluflturmaktad r. 90'lar n sonunda Greenpeace, tek bir av sezonunda ak nt a yüzünden ölen 30 sperm balina kaydetmiflti. Fas ak nt a filosu da tüm Akdeniz'deki son sa l kl T rtak yunus (Delphinus delphis) popülasyonunun hayatta kalmas konusunda büyük tehdit arzetmektedir. 71 Deniz memelisi popülasyonlar n baflka tür av ekipman da etkilemesine ra men, onlar n etkileri daha küçük ölçüdedir. 72 Bölgede bu konudaki bir di er endifle ise bu memelilerin gemiler ile çarp flmas d r. Akdeniz'de 6 farkl memeli türünün gemi çarpmas na maruz kald kay tlara geçmifltir. Ençok zarar görenlerin büyük uzun balinalar ve sperm balinalar oldu u, en fazla zarar verenlerin de h zl feribotlar oldu u tespit edilmifltir. Bu canl lar n say ca az olmalar ve genetik olarak Atlantik Okyanusu'ndaki türdafllar ndan farkl özellik göstermeleri özellikle endifle vericidir. Fransa ile Korsika aras nda seyir yapan bir feribotun kaptan, tahminen y lda en az bir kez balinalara çarpt klar n kaydetmifltir. 73 Kirlilik Akdeniz sanayi, ziraat ve flehir merkezlerinden kaynaklanan kirlili e maruz kalmakta ve bu kirlilik kaynaklar bölgedeki ülkelerin büyük ço unlu unda bafll ca çevresel sorunlar olarak kabul edilmektedir. 74 Su de ifliminin s n rl olmas Akdeniz'i kirleticilerin birikmesine karfl son derece hassas bir hale getirmektedir. Sahildeki nokta kaynaklara ek olarak, içeri k s mlarda baflka kaynaklar da bulunmakta ve kirleticiler denize boflalan birçok nehir yoluyla Akdeniz'e tafl nmaktad r. Plastikler, plastiklefltiriciler, ambalaj malzemeleri, böcek ilaçlar, gübreler, çözücüler dahil çeflitli ev ürünleri ve endüstriyel ürünler oluflturmak için kullan lan birçok kimyasal ve yine baflka birçok tehlikeli ürün bölge için ciddi bir tehdit oluflturmaktad r. Sahil boyunca yer alan birçok endüstri düzenli olarak binlerce ton toksik at do rudan suya pompalamaktad r. Sonuç olarak Akdeniz havzas art k muhtemelen dünyan n en kirli yar kapal havzalar ndan biri haline gelmifltir. Sahil flehirlerindeki kanalizasyon at klar n n ar t lmadan ya da k smen ar t larak denize deflarj edilmesi Akdeniz sahillerinin bafll ca problemlerindendir. fiehirlerin %70'inde pis su ar tma tesisi bulunmakta, ancak bunlar n hiçbirinde at k sular ikinci düzeyin ötesinde ar t lmamaktad r. Bu yüzden bu deflarjlar önemli besin kaynaklar olmakla birlikte ayn zamanda metal ve organik kimyasallar kayna d r. Akdeniz bölgesindeki devaml organik kirleticiler (persistent organic pollutants (POP) ile ilgili eldeki bilgiler yetersizdir. Çünkü izleme çabalar tüm ülkelerde tutarl bir seyir göstermemekte ve izleme yo unlu u da yetersiz bulunmaktad r. Örne in Avrupa Çevre Kurumu'nun yak n zamandaki bir de erlendirmesinde 25

21 (EEA 2005) dioksin sal n mlar ile ilgili olarak sadece dört Kuzey Akdeniz ülkesinden al nan tahmini veriler yer almaktad r. Toksik a r metaller ile ilgili veriler de yetersizdir. Hayfa Koyu ve zmir Körfezi gibi baz s cak noktalar tespit edilmifltir. Orta ve Kuzey Akdeniz'deki nüfusun ço unlu unun aksine Akdeniz sahil bölgelerindeki ço u kifli, ihtiyati azami güvenli doz olan ABD Referans Dozuna çok yak n bir düzeyde c va almaktad r. Akdeniz bal kç topluluklar nda çok say da insan referans dozun 10 kat kadar c va almaktad r ve bu düzeydeki al mlar n aç k nörolojik etkileri oldu u bilinmektedir. Tar m ilac lindane gibi kal c organik kirleticiler, üretim at klar, stok edilmifl mallar ve tarihsel kullan m gibi nedenlerden dolay bir dizi sorunlu noktada bulunmaktad r. Baflka organoklorin böcek ilaçlar ile birlikte 200 tonun üzerinde DDT hala çeflitli ülkelerde stoklanmaktad r. Elektrikli ekipman için kullan lan poliklorlu bifeniller (PCB'ler), bir dizi ülkede devam eden kullan mlar ve uygun olmayan flekilde bertaraflar nedeniyle bir tehdit teflkil etmektedir. malat süreçlerinden kaynaklanan düzenleme alt na al nmam fl ve ar t lmam fl büyük say daki deflarjlar ile birlikte tehlikeli at k stoklar da bölgedeki birçok ülkede belgelenmifltir. K sacas Akdeniz'deki deniz hayat çok say da kaynak taraf ndan potansiyel olarak kirletilmektedir. Bu, sadece deniz ekosistemlerinin kendilerini tehdit etmekle kalmamakta, ayr ca bal n sofralar n ayr lmaz bir parças oldu u ve birçok insan n hayat n denizden kazand bir bölgede ciddi bir sa l k riski oluflturmaktad r. Turizm Bölgeye ekonomik faydalar sa lamas na ra men turizm, sahil ve deniz ortam n n bozulmas nda önemli bir rol oynam flt r. Bölgeyi her y l ziyaret eden büyük say lardaki turistleri desteklemek üzere Akdeniz ülkelerinin hükümetleri h zl geliflimi ve bununla ilgili altyap n n inflas n teflvik etmifllerdir. Bu h zl ve s n rlanmam fl flehirsel geliflim Akdeniz sahilleri boyunca birçok yerde ciddi erozyon problemlerine neden olmufltur. Avrupa Komisyonu için yap lan kapsaml bir çal flmaya göre, erozyondan etkilenen sahil uzunlu u Yunanistan'da kilometre, Fransa'da ise kilometredir. 75 Akdeniz turizmi büyük oranda sezonluk olup ziyaretçilerin ço unlu u yaz aylar nda gelir ve büyük miktarlarda kat at k ve at k su üretirler. Oysa bu at klar, bölgede yerleflik olan küçük nüfuslara göre yap lm fl olan küçük sahil kasaba ve köylerinin yetersiz altyap lar gere ince ar t lamamaktad r. Turizm ço unlukla yüksek do al zenginli e sahip alanlarda yo unlaflmakta, bu da deniz kaplumba alar ve Akdeniz foklar gibi yok olma tehlikesi ile karfl karfl ya olan Akdeniz türlerinin do al yaflam alanlar için ciddi bir tehdit teflkil etmektedir. Buna bir örnek olarak Yunanistan'daki Zakynthos adas ndaki iribafl deniz kaplumba alar verilebilir. Turizm ve turistik tesislerin inflas, baz önemli yuvalama alanlar ndda düzeltilemez zararlar vermifltir 76. Turizm ayr ca Akdeniz foklar n n önemli yaflam alanlar n elinden almaktad r ki bu da türün hayatta kalmas ile ilgili bafll ca tehditlerden biridir. 77 klim de iflikli i Avrupa'n n bölgelerindeki iklim de iflikliklerinin potansiyel etkileri yak n zamanda de erlendirilmifltir. 78 Ancak deniz sistemlerindeki potansiyel de ifliklikler hakk nda henüz çok az fley bilinmektedir. klim de iflikli inin bir etkisi, bölgeler aras nda 26 Greenpeace/ Aragón