TRAFİK KAZASINA UĞRAYAN KİŞİLERDE AKUT STRES BOZUKLUĞU BELİRTİLERİ

Transkript

1 Kriz Dergisi 6(1): 13-0 TRAFİK KAZASINA UĞRAYAN KİŞİLERDE AKUT STRES BOZUKLUĞU BELİRTİLERİ Işık SAYIL* Cahit PEKYARDIMCI" Halise Devrimci-ÖZGÜVEN*** ÖZET Bu ön araştırmanın amacı, trafik kazası geçiren bireylerde "akut stres bozukluğu" belirtilerinin ve sıklığının saptanmasıdır. Trafik kazası sonrasında acil servise götürülen, 1-6 yaş arasındaki bilinci açık bütün hastalara travma sonrası Stres Bozukluğu Değerlendirme (TSSBD) Ölçeği ve sosyodemografik anket formu uygulanmıştır. Araştırmaya alınan 3 hastanın %30.4'ü kadın, %69.6'sı erkektir. Hastaların %34.'i yaya olarak, %30.4'ü sürücü olarak, %34.'i arabada yolcu olarak kaza geçirmişlerdir. TSSBD Ölçeğinden aldıkları ortalama puan olup, vakaların %30,4'ü eşik altında kalmış, yani TSSB tanı ölçütünü karşılamamış; %.'si sınırda puan almış, %1.4'ü ise eşiğin üstünde kalmış, yani TSSB tanı ölçütlerini karşılamıştır. TSSB Ölçeği Puanı, hastanın bu görüşme sırasında ağrısının olup-olmaması ve hastanın kazadan sonra yeterince sosyal destek görüpgörmemesi ile istatistiksel bakımdan anlamlı düzeyde ilişkili bulunmuştur. Anahtar Sözcükler: Trafik kazası, akut stres bozukluğu Ulusal Psikiyatri Kongresi'nde Poster Bildiri olarak sunulmuştur. * Prof. Dr. AÜTF Psikiyatri Anabilim Dalı. ** Uzm. Dr. Ankara Acil Yardım ve Travmatoloji Hastanesi. *** Uzm. Dr. AÜ Psikiyatrik Kriz Uygulama ve Araştırma Merkezi. The Acut Stress Disorder Symptoms in Traffic Accident Victims SUMMARY The aim of this preliminary reseacrh is to determine of the signs and frequency of acute stress disorder (ASD) in a group of patients who adminited to the emergency room of Ankara Acil Yardım ve Travmatoloji Hospital, after a traffic accident. Brief Instrument for Assessing Post-traumatic Stress Disorder Scale (BIARSD) and sociodemographic data form were given the patients between 1-6 years with no consciousness problem % of the patients were female, 69.6% were male. 34.% of them were pedestrian, 30.4% were driver and 34.% were passenger. The mean score of BIAPSD Scale was % of the patients had scores under the threshold vvhich indicates that they had no ASD.. % of the patients had borderline scores. 1.4% of the patients had scores över the threshold vvhich indicates the they had no ASD..% of the patients had borderline scores. 1.4% of the patients had scores över the threshold vvhich indicates that they had ASD. Higher scores vvere statistically related vvith having pain during the intervievv and efficacy of social support after the accident. Key vvords: Traffic accident, acute stress disorder GİRİŞ Ülkemizde trafik kazaları ciddi bir mortalite ve morbidite nedenidir. 190 yılından beri trafiğe 13

2 çıkan yeni araç ve sürücü sayısındaki artış, ortaya çıkan trafik kazalarının sayısındaki artış ile paraleldir. 190 yılında ehliyet sahibi olan kişilerin oranı %.9 iken, bu oran 199'te %1'e çıkmıştır. 190'de her araçtan 31'si trafik kazası yapmış ve her kişiden.'si bu kazalarda yaralanmış; 199'de ise her araçtan 44'si trafik kazası yapmış ve her kişiden 1'si bu kazalarda yaralanmıştır (Türkiye Trafik Kazalarını Önleme Demeği Faaliyet Raporu, 1996). Bu sayılar trafik kazalarının önlenmesine yönelik çalışmaların yanında, bunların sonuçlarının incelenerek ele alınmasının önemini vurgulamaktadır. Trafik kazalarının ekonomik kayıplar ve bedensel yaralanmalarla sonuçlanmasının yanısıra ruhsal ve duygusal zararları da vardır. Bu konuda yapılmış bazı alan çalışmaları, trafik kazası kurbanlarının önemli bir bölümünde kazadan sonraki 1- yıl içinde sürücü ya da yolcu olarak yolculuk etme anksiyetesi yaşamasının ve araç kullanma davranışlarında değişiklikler olmasının sık rastlanılan bir durum olduğunu (Mayou et al 1991; Mayou and Bryant 1994), kurbanların bir bölümünde ise travma sonrası stres bozukluğu geliştiğini göstermektedir (Norris 199; Breslau and Davis 199; Breslau et al 1991). Mayou ve arkadaşları yaptıkları çalışmalarda trafik kazasından sonraki 1 yıl içinde kurbanların yaklaşık %10'unda travma sonrası stres bozukluğu saptamışlardır (Mayou et al 1993; Mayou et al 1996). Bu çalışmalarda trafik kazası kurbanlarında duygusal ve ruhsal sorunlar gelişmesinde etkili olan faktörler de araştırılmış ve kaza öncesinde psikolojik ve sosyal sorunların olmasının, hastada kaza sonucunda çoklu yaralanma olmasının, yaralanmanın ağırlığının, komplikasyonlar ortaya çıkmasının ve bedensel iyileşmenin tam olmamasının, kazanın kötü anlarının hatırlanmasının (kaza sonrasında duygusal ve ruhsal sorunlar ortaya çıkmasında) istatistiksel bakımdan anlamlı derecede etkili olduğu saptanmıştır (Mayou et al 1996; Mayou et al 1993; Mayou and Bryant 1994, Breslau and davis 199). AMAÇ Bu araştırmanın amacı, Ankara Acil Yardım ve Travmatoloji Hastanesi'ne trafik kazası sonrası acilen başvuran kişilerde, trafik kazasını izleyen ilk hafta içindeki "akut stres bozukluğu" belirtilerinin ve sıklığının saptanması ve bu klinik tabloda etkili olan faktörlerin belirlenmesidir. Bu makale, araştırmanın pilot çalışma verilerini içermekte olup, çalışma halen tarafımızdan sürdürülmektedir. YÖNTEM Araştırma Modeli ve Grubu Tanımlayıcı modelde yapılan bu araştırmanın denek grubunu, Ankara Acil Yardım ve Travmatoloji Hastanesi'ne trafik kazası yaralanması sonucu acilen başvuran ve en az 1 haftadır hastanede yatan kişiler oluşturmaktadır. Araştırma grubuna alınan kişilerde en az ilkokul mezunu olma, 1-6 yaşları arasında olma, kazada en fazla 1-30 dakika süreli bilinç kaybı yaşamış olma ve araştırmaya katılmayı kabul etme şartları aranmıştır. Araştırma grubuna alınan 3 vakanın demografik özellikleri Tablo 1'de gösterilmiştir. Tablo 1'de görüldüğü gibi, araştırma grubunun %69.6'sı (n=16) erkek, %30.4'ü (n=9) ise kadındır. Yaşları 16 ile 60 arasında değişen bu grubun yaş ortalaması 33.4±9. olup, %1.'si (n=) bekar, %.3'ü (n=1) evlidir, %6.'i (n=13) ilköğretim, %30.4'ü (n=) ortaöğretim, %13.04ı (n=3) yüksek öğretim mezunu olan araştırma grubunun %34.'i (n=) ev hanımı-öğrenci-emekli, %6.1'i (n=6) ücretli, %1.'si (n=) serbest meslek sahibi, %1.4'ü (n=4) ise şofördür. Veri Toplama Araçları Hastalardan veri toplanmasında sosyodemografik ve kaza ile ilgili bilgileri edinebilmek amacı ile 36 soruluk bir anket formu kullanılmıştır. Ayrıca hastalardaki travma sonrası stres bozukluğu belirtilerini taramak maçı ile Travma Sonrası Stres Bozukluğu Değerlendirme (TSSBD) Ölçeği uygulanmıştır. Bu ölçek 10 maddeden oluşan yedili likert tipi bir ölçek olup, Fao ve arkadaşları tarafından geliştirilmiştir (Foa et al 1993). Ölçeğin Türkçe'ye çevirisi tarafımızdan yapılmış olup, henüz geçerlik-güvenirlik çalışması yoktur. Elde edilen puanın artması, hastanın travma sonrası stres bozukluğu belirtilerinin şiddetlendiği anlamına gelmektedir. Ölçek için bir kesim puanı bildirilmemekle birlikte, 10 maddenin 1 ila 3'ünde 4 ve üzeri puanları işaretlemiş olan hastalar vaka olarak kabul edilmemekte, 4 ila 6'sında 4 14

3 Tablo 1 :Hastalara İlişkin Demografik Veriler DEĞİŞKEN GRUP Cinsiyet Yaş Eğitim Medeni Durum Meslek Kadın Erkek *- İlk Orta Yüksek Bekar Evli Dul Emekli-Ev Hanımı-Öğrenci Ücretli Serbest Meslek Şoför DAĞILIM n % ve üzeri puanları işaretlemiş olan hastalar sınırda vaka olarak kabul edilmekte, ila 10'unda 4 ve üzeri puanları işaretlemiş olan vakalar ise travma sonrası stres bozukluğu olarak kabul edilmektedir. İşlem Ocak 199 ve Mart 199 tarihleri arasında Ankara Acil Yardım ve Travmatoloji Hastanesi'ne trafik kazası yaralanması sonucu acilen başvuran kişilerden, kazadan - gün sonra halen hastanede yatan, bedensel durumu görüşme yapmaya izin veren ve araştırmaya katılmayı kabul eden kişiler araştırma kapsamına alınmıştır. Bu kişiler ile trafik kazası geçirmelerinden 1 hafta sonra görüşülerek, sosyodemografik ve kazaya ilişkin bilgileri tarayan anket doldurulduktan sonra Travma Sonrası Stres Bozukluğu Değerlendirme Ölçeği uygulanmıştır. Verilerin Analizi Araştırma verilerinin çözümlenmesi SPSS bilgisayar programı ile, Mann VVhitney U ve Kruskal VVallis H testleri kullanılarak yapılmıştır. BULGULAR Araştırma grubuna ait demografik bilgiler yöntem bölümünde ayrıntılı olarak sunulmuştur. Araştırmada kazaya ilişkin ve psikiyatrik morbidite ile ilişkili olabilecek risk faktörleri sorgulanmıştır. Kazaya ilişkin özellikler Tablo 'de gösterilmiştir. Hastaların %34.'i (n=) yaya olarak, %30.4'ü (n=) sürücü olarak, %34.'i (n=) arabada yolcu olarak kaza geçirmişler ve kazaların %.'si (n=1) şehir içinde, %4.'i (n=11) şehir dışında olmuştur. Daha önce trafik kazası geçirmiş olanların oranı %34.9 (n=), geçirmemiş olanların oranı ise %6.'dir (n=1). Kaza sonucunda hastaların %4.3'ü (n=1) hafif, %.3'ü (n=1) orta şiddette, %1.4'ü (n=4) ise ağır yaralanmıştır. Kazaların %6.'inde (n=13) başka yaralanan ve ölen olmamış, %34.'inde (n=) başka yaralananlar olmuş, %.'sinde (n=) ise hem ölenler, hem de yaralananlar olmuştur. Hastaların %.3'ü (n=1) kazayı anımsamakta, %1.'si (n=) anımsamamaktadır. Kazadan sonra korku ve panik yaşayanlar hastaların % 43.'ini (n=10), üzüntü ve çaresizlik yaşayanlar 1

4 Tablo :Kazaya İlişkin Özellikler DEĞİŞKEN GRUP Hastanın Kazadaki Konumu Kazanın Yeri Hastanın Daha Önce Trafik Kazası Geçirip-Geçirmediği Kazanın Hastadaki Bedensel Sonuçları Kazanın Diğer Kurbanlardaki Bedensel Sonuçları Hastanın Kazayı Anımsayıp- Anımsamadığı Hastanın Kazadan Sonraki İlk Duygulan Kazadan Sonra Kimlerden Destek Gördüğü Kaza Sonrasında Psikolog ya da Psikiyatrisi ile Görüşme Gereksinimi Duyanlar Hastanın Bu Görüşme Sırasında Ağrısının Olup- Olmadığı Yaya Sürücü Yolcu Şehir İçi Şehir Dışı Geçirmiş Geçirmemiş Hafif Yaralanma Orta Şiddette Yaralanma Ağır Yaralanma Başka Yaralanma-ölüm Yok Yaralananlar Var Yaralanma ve Ölüm Var Anımsıyor Anımsamıyor Korku ve Panik Üzüntü ve Çaresizlik Bu Duyguların Hepsi Anımsamıyor Hiçkimseden Yakınlarından Kaza Yerinde Bulunan Yabancılardan Gereksinim Duyanlar Gereksinim Duymayanlar Ağrısı Vardı Ağrısı Yoktu DAĞILIM n % Tablo 3:Hastaların TSSBD Ölçeği Puanları n x 3 max-min

5 Tablo 4:Hastaların TSSBD ölçeğine Göre Gruplandırılması Grup n Sınırın Altında Kalanlar (4 Belirtiden Az) Sınırda Vakalar (4-6 Belirti) 1 Sınırın Üstünde Kalanlar(6 Belirtiden Çok) 4 % Tablo TSSBD ölçeğinin İki Değerlendirme Biçiminin(Puanlama ve Gruplandırma) Birbiriyle Uyumu((Kruskal VVallis H-testi) Değişken Grup sd K TSSB Puanı Sınırın Altında Kalanlar (4 Belirtiden Az) Sınırda Vakalar (4-6 belirti) Sınırın Üstünde Kalanlar(6 Belirtiden Çok) P 0.00T Tablo 6:TSSBD Ök peğinin Bazı Değişkenler ile İlişkisi (Mann VVhitney U-testi) Değişken Cinsiyet Grup Kadın Erkek n 6 U 0.0 P 0.6 Medeni Durum Bekar Evli Kazanın Yeri Şehir İçi Şehir Dışı 11 Geçirmiş Geçirmemiş 1 Hastanın Daha Önce Trafik Kazası Geçirip- Geçirmediği Hastanın Kazayı Anımsayıp- Anımsamadığı Kaza Sonrasında Psikolog ya da Psikiyatrist ile Görüşme Gereksinimi Duyanlar Hastanın Bu Görüşme Sırasında Ağrısının Olup- Olmadığı Anımsıyor Anımsamıyor Gereksinim Duyanlar Gereksinim Duymayanlar Ağrısı Vardı Ağrısı Yoktu *

6 Tablo :TSSBD Değişken Yaş Eğitim Meslek Hastanın Kazadaki Konumu Kazanın Hastadaki Bedensel Sonuçları Kazanın Diğer Kurbanlardaki Bedensel Sonuçları Hastanın Kazadan Sonraki İlk Duyguları Kazadan Sonra Kimlerden Destek Gördüğü Ölçeği'nin Bazı Değişkenler ile Grup İlk Orta Yüksek Emekli-Ev Hanımı-Öğrenci Ücretli Serbest Meslek Şoför Yaya Sürücü Yolcu Hafif Yaralanma Orta Şiddette Yaralanma Ağır Yaralanma Başka Yaralanma-ölüm Yok Yaralananlar Var Yaralanma ve Ölüm Var Korku ve Panik Üzüntü ve Çaresizlik Bu Duyguların Hepsi Anımsamıyor Hiçkimseden Yakınlarından Kaza Yerinde Bulunan Yabancılardan İlişkisi (Kruskal VVallis H-testi) n sd 3 K P * %.'sini (n=), bu duyguların hepsini yaşayanlar %.'sini (n=) ve duygularını hatırlamayanlar %39.1'ini (n=9) oluştumaktadır. Hastaların %4.3'ü (n=1) kazadan sonra hiçbir destek görmediklerini, %6.1'i (n=6) tanımadıkları kişilerden geçici olarak destek gördüklerini, %69.6'sı (n=16) ise aile ve arkadaşlarından yeterli destek gördüklerini bildirmişlerdir. Kaza sonrasında psikolojik yardıma gereksinim duyduklarını söyleyenlerin oranı %60.9 (n=14), böyle bir gereksinim duymadıklarını söyleyenlerin oranı ise %39.1'dir (n=9). Hastalara bu görüşme sırasında ağrılarının olup-olmadığı da sorulmuş ve %60.9'unun n=14) ağrısının olduğu, %39.1'inin (n=9) ise ağrısının olmadığı saptanmıştır. Hastaların TSSBD Ölçeği'nden aldıkları puanlar ve bu ölçeğe göre yapılan gruplandırma Tablo 3 ve 4'de verilmiştir. Tabloda görüldüğü gibi hastların TSSBD ölçeğinden aldıkları puan ortalaması 'dir. Ölçekte pozitif olarak işaretlenen 1

7 belirti (yani madde) sayısına göre yapılan gruplandırmaya göre, vakaların %30.4'ü (n=) eşik altında kalmış, yani tanı ölçütünü karşılaşmamış; %.'si (n=1) sınırda puan almış, %1.4'ü (n=4) ise eşiğin üstünde kalmış, yani tanı ölçütlerini karşılamıştır. Tablo 'de görülebileceği gibi TSSBD ölçeğinin iki değerlendirme biçimi birbiri ile istatistiksel bakımdan anlamlı ölçüde ilişkilidir. TSSBD Ölçeğinin araştırılan değişkenlerle ilişkisi Mann Vvhitney U-testi ve Kruskal vvallis H-testi ile incelenmiştir. Sonuçlar Tablo 6 ve Tablo 'de gösterilmiştir. Tablo 6 ve Tablo 'de görülebileceği gibi, TSSB Ölçeği Puanı, hastanın bu görüşme sırasında ağrısının olup-olmaması ve hastanın kazadan sonra yeterince sosyal destek görüp-görmemesi ile istatistiksel bakımdan anlamlı düzeyde ilişkili bulunmuştur. Görüşme sırasında ağrı yakınması olan ve kazadan sonra yeterince sosyal destek görmeyen hastalarda TSSB Ölçeği Puanları istatistiksel bakımdan anlamlı düzeyde daha yüksektir. TARTIŞMA ve SONUÇ 3 denek üzerinde gerçekleştirilmiş olan pilot çalışma bulguları dikkate alındığında, hastaların %1.4'ünün (n=4) TSSBD Ölçeği'ne göre, "Travma Sonrası Stres Bozukluğu" ölçütlerini karşıladıkları gölmektedir. Ancak hastalar ile kazadan sonraki ilk 1 hafta içinde görüşüldüğü için, hastalarda saptanan tabloya "Travma Sonrası Stres Bozukluğu" yerine "Akut Stres Bozukluğu" demek daha doğru olacaktır. Literatürde trafik kazası geçiren kişilerde ilk yılda Travma Sonrası Stres Bozukluğu yaygınlığı ortalama %10 olarak bildirilmektedir. (Mayou et al 1993; Mayou et al 1996). Bizim pilot çalışmamızda saptanan oran daha yüksektir, ancak ölçeğin uygulandığı dönem, kazadan sonraki akut dönem olduğu için daha yüksek bir oran saptanmış olabilir ve kazadan sonra aradan geçen zaman ile bu oranın düşebileceği öngörülebilir. TSSBD Ölçeği puanı ile anlamlı ilişki içinde olan değişkenler, ağrı yakınmasının varlığı ve yakınlarından yeterli destek almama olarak belirlenmiştir. Travma sonrası ruhsal sorunların ortaya çıkmasında bu iki değişkenin etkili olduğu görülmektedir. Ağrı, bireyi bedensel ve duygusal yönden zorlayan ve ruhsal sorunları şiddetlendiren bir faktör gibi görünmektedir. Böylesi zorlu bir deneyimi izleyen günlerde bireyler kendilerini çok daha duyarlı ve destek gereksinimi içinde bulurlar. Yakınların ilgisi ve desteği zorlu dönemi atlatmada birey için önemli bir yardımcıdır. Araştırmamızda elde edilen sonuçların bunu desteklediği görülmektedir. Başka çalışmalarda psikiyatrik morbiditeyi anlamlı düzeyde etkilediği saptanmış olan (Mayou et al 1996; Mayou et al 1993; Mayou and Bryant 1994, Breslau and Davis 199); hastanın yaralanma düzeyi, kaza öncesi psikososyal sorunların varlığı ve kazayla ilgili kötü anıların bulunması gibi değişkenler, bizim çalışmamızda TSSBD Ölçeği puanlarıyla ilişkili bulunmamıştır. Ancak bu sonuç vaka sayısının yetersizliği ile ilgili olabilir. Bir pilot çalışma olması nedeniyle, bu sonuçlarla genellemelere gidilemese de, uygulamalarda pratik değeri olan bazı çıkarımlar yapılabilir. Özellikle hastanın acısının etkin şekilde giderilmesi hastalardaki psikiyatrik semptomları azaltabilir. Hastaların %60.9'u kaza sonrasında bir psikolog ya da psikiyatrist ile görüşmüş olmayı istediklerini bildirmişlerdir. Bu dönemde hastalara profesyonel bir psikolojik destek verilmesi koruyucu ruh sağlığı bakımından yararlı olabilir. Kazayı takiben hastanın yakınları ile en çabuk biçimde ilişkiye geçilmesi ve ailenin desteğinin teşvik edilmesi de ruh sağlığını koruyucu bakımdan öneme sahiptir. Bu makalede trafik kazalarının ruh sağlığına etkileri ile ilgili araştırmanın pilot çalışma sonuçları sunulmuş olup, çalışma bu sonuçlar dikkate alınarak yeniden düzenlenmiştir ve halen sürdürülmektedir. 19

8 KAYNAKLAR Breslau N, Davis GC: Post-traumatic stress disorder in an urban population of young adults: risc factor for chronicity. Am J Psychiatry, 149:61-6,199. Breslau N, Davis GC, Peterson E: Traumatic events and post-traumatic stress disorder in an urban poyulation of young adults. Arch Gen Psychiatry, 4: 16-, Foa EB, Riggs DS, Dancu CV, Rothbaum BO: Reliability and validity of a brief instrument for assessing posttraumatic stress disorder. J Traumatic Stress, 6: 49-43,1993. Mayou RA, Simkin S, Threlfall J: Effects of road traffic accidents on driving behaviour, Injury, :36-36, Mayou RA, Bryant BM, Duthie R: Psychiatric consequences of road traffic accidents. British Medical Journal, 30:64-61,1993. Mayou RA, Bryant BM: Effects of road traffic accidents on travel. Injury, : 4-460,1994. Mayou RA- Tyndel S, Bryant BM: Long term outcome of motor vehicle accident injury (Submitted for publication). Norris FH: Epidemiology of trauma: frequency and impact of different potentially traumatic events on different demographic groups. J Consult Clin Psychology, 60:409-41,199. Türkiye Trafik Kazalarını Önleme Derneği Faaliyet Raporu,