ÇOCUKLARIN OKUMA ALIŞKANLIĞI KAZANMALARINDA HALK KÜTÜPHANELERİNİN ROLÜ: ANKARA ADNAN ÖTÜKEN İL HALK KÜTÜPHANESİ ÖRNEĞİ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI NEVŞEHİR KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARINI KORUMA BÖLGE KURULU MÜDÜRLÜĞÜ ÇOCUKLARIN OKUMA ALIŞKANLIĞI KAZANMALARINDA HALK KÜTÜPHANELERİNİN ROLÜ: ANKARA ADNAN ÖTÜKEN İL HALK KÜTÜPHANESİ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Yasemin YILDIZ ŞUBAT NEVŞEHİR

2

3 T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI NEVŞEHİR KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARINI KORUMA BÖLGE KURULU MÜDÜRLÜĞÜ ÇOCUKLARIN OKUMA ALIŞKANLIĞI KAZANMALARINDA HALK KÜTÜPHANELERİNİN ROLÜ: ANKARA ADNAN ÖTÜKEN İL HALK KÜTÜPHANESİ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Yasemin YILDIZ Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı Orhan AÇIKGÖZ ŞUBAT NEVŞEHİR

4

5

6 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim Yasemin YILDIZ Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

7 KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı: Yasemin YILDIZ Tez Konusu : Çocukların Okuma Alışkanlığı Kazanmalarında Halk Kütüphanelerinin Rolü: Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi Örneği Tez Danışmanı : Orhan AÇIKGÖZ Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. 25/02/2010 Yasemin YILDIZ

8 ÖNSÖZ Bilgi toplumu olma yolunda ülkemizde de bilgi hizmetlerini sağlama konusunda bazı sorunlar yaşanmaktadır. İnsani bir yatırım olan bilginin ve onu sağlayan en önemli etken olan okuma olgusunun bir evrensel değer, bir gelişmişlik ölçütü olduğu bütün toplumlarca kabul edilmektedir. Fakat bu noktada üzerinde herkesin birleştiği okuma alışkanlığı eksikliği sorununun çözümü yönünde ciddi çabalar görülmemektedir. Okuma alışkanlığı sorununun çeşitli bilimsel araştırmalarla tanımlanması ve bu araştırmalar ışığında yerel, bölgesel ya da ulusal düzeyde çok çeşitli çalışmalar ve projeler yapılması gerekmektedir. Nihai amaçlarından biri okuma alışkanlığı olan halk kütüphanelerinin bu konudaki etkisini irdelemek, onların bu sorunun çözümü noktasındaki katkılarının boyutunu mutlaka arttıracaktır. Çocukluk dönemi, okuma becerisinin ve sevgisinin kazandırılabileceği çok hassas ve önemli bir dönemdir. Bireysel açıdan bakıldığında, kitap ve kütüphane kullanmayı öğrenmek, çocukluk ve gençlik döneminde edinilmesi gereken bir alışkanlık olarak ortaya çıkmaktadır. Bu son derece yararlı alışkanlığı çocukluğunda edinememiş insan, yetişkinlik döneminde araştıran ve merak eden bir yapıya sahip olsa dahi kulaktan dolma bilgilerle, görerek, taklit ederek yaşamak zorunda kalmaktadır. Genel okuma alışkanlığı sorununun bir parçası olan çocukların okuma alışkanlığı konusunda titizlikle durulması gerektiği günümüzde, toplumsal bir kurum olan ve bu sorunun çözümü ile doğrudan ilgisi bulunan halk kütüphanelerinin, çocuklara bu konuda zengin bir dünyanın kapılarını aralaması gerekmektedir. Ayrıca çocukların etkili bir okuma alışkanlığı kazanma ve geliştirmesinin en sağlıklı yollarından birisi de budur. i

9 Okuma alışkanlığı, halk kütüphaneleri ve çocukların okuma alışkanlığı kazanmalarında halk kütüphanelerinin üstleneceği rollere ilişkin yapmış olduğumuz bu araştırma kapsamında, çalışmanın şekillenmesinde emeği geçen tez danışmanım Kültür ve Turizm Uzmanı Orhan AÇIKGÖZ e, konunun saptanmasına yardımcı olan Kütüphaneci Semin KILIÇKAYA ya, tez çalışmam süresince desteğini hiç esirgemeyen Nevşehir Kül. ve Tab. Var. Kor. Böl. Kur. Müdürü Sayın Mevlüt COŞKUN a ayrıca önemli katkılarından dolayı Kültür ve Turizm Uzmanı Yenal ÜNAL ve Dürdane ERCAN DAL a teşekkürlerimi sunmak istiyorum. Çalışmamın Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi kısmında, ihtiyacım olan her türlü bilgi ve dokümanın sağlanmasında ve anket çalışmasıyla ilgili olarak gerekli kolaylığın gösterilmesinde yardımlarını esirgemeyen Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi Müdür Yardımcısı Sayın Meral BOZDEMİR başta olmak üzere tüm Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi personeline teşekkürlerimi sunuyorum. Çalışmada ihtiyacım olan bilgi ve dokümanların sağlanmasında yardımcı olan tüm Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü personeline ayrıca teşekkürlerimi sunuyorum. Şubat, 2010 Yasemin YILDIZ ii

10 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.. i İÇİNDEKİLER. iii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ vii TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER DİZİNİ.. viii GİRİŞ BİRİNCİ BÖLÜM OKUMA VE OKUMA ALIŞKANLIĞI KAVRAMLARI 1. OKUMA VE OKUMA ALIŞKANLIĞI Okuma Okuma Türleri Sesli Okuma Sessiz Okuma Hızlı Okuma Okuyucu Okumanın Önemi Okumanın Toplumsal Önemi Okumanın Bireysel Önemi Okuma Alışkanlığı Okuma Alışkanlığını Etkileyen Faktörler Fiziksel Faktörler Bilişsel Faktörler Çevresel Faktörler Gelişmiş Ülkelerde Okuryazarlık ve Okuma Alışkanlığı Türkiye de Okuryazarlık ve Okuma Alışkanlığı Türkiye de Okuryazarlığa İlişkin Sayısal Veriler Türkiye de Okuma Alışkanlığı ve Türkiye de Okuma Alışkanlığının Düşük Oluş Sebepleri..17 iii

11 Türkiye de Okuma Alışkanlığı Sorununa Yönelik Çözüm Yolları..19 İKİNCİ BÖLÜM HALK KÜTÜPHANELERİ 2. HALK KÜTÜPHANELERİ VE İŞLEVLERİ Halk Kütüphaneleri Halk Kütüphanesi (Tanım) Halk Kütüphanesinin Oluşumu ve Tarihi Gelişim Süreci Halk Kütüphanelerinin Amaçları Halk Kütüphanelerinin Görev ve İşlevleri Halk Kütüphanesi Öğeleri Kullanıcı Bütçe Personel Derme Halk Kütüphanesi Politikası Halk Kütüphanesi Standartları Halk Kütüphanesi Örgütü Merkez Kütüphane Şube Kütüphanesi Geçici Kitaplık Gezici Kütüphane Çocuk Kütüphanesi.37 iv

12 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇOCUK VE OKUMA ALIŞKANLIĞI 3. ÇOCUKLUK DÖNEMİ VE ÇOCUKLARIN OKUMA ALIŞKANLIĞI KAZANMALARINDAKİ ETKENLER Çocukluk Dönemi Yaş Grubu Yaş Grubu Yaş Grubu Yaş Grubu Çocukluk Döneminde Okuma Alışkanlığı Çocuklara Okuma Alışkanlığının Kazandırılması Çocuklara Okuma Alışkanlığının Kazandırılmasında Ailenin Rolü Çocuklara Okuma Alışkanlığının Kazandırılmasında Okul ve Öğretmenin Rolü Çocuklara Okuma Alışkanlığı Kazandırılmasında Halk Kütüphanesinin Etkisi Çocuk Kitapları ve Okuma Alışkanlığına Etkisi Çocuklara Sunulan Kütüphane Hizmetleri 55 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÇOCUKLARIN OKUMA ALIŞKANLIĞI VE HALK KÜTÜPHANESİ İLİŞKİSİ: ANKARA ADNAN ÖTÜKEN İL HALK KÜTÜPHANESİ ÖRNEĞİ 4. ANKARA ADNAN ÖTÜKEN İL HALK KÜTÜPHANESİ VE ÇOCUK KULLANICILARINA UYGULANAN ANKET ÇALIŞMASI Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi Çocuk Kullanıcılarına Uygulanan Anket Çalışması Yaş...65 v

13 Cinsiyet Sınıf Boş Zaman Etkinlikleri AÖİHK de Materyalin Okunduğu Yer AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Kitap Okuma Sıklıkları AÖİHK Çocuk Kullanıcılarını Kitap Okumaya Yöneltenler AÖİHK Çocuk Okuyucularının Kütüphaneyi Kullanma Nedenleri AÖİHK Çocuk Okuyucularının Kütüphaneye Geliş Sıklığı AÖİHK de Bulunan Kitapların Çocukların Okuma Alışkanlığına Etkisi AÖİHK de Kitap Dışında Bulunması İstenen Materyaller AÖİHK de Okuma Alışkanlığını Geliştirici Hizmetler AÖİHK de Okuma Alışkanlığını Geliştirici Faaliyetler Konusunda Çocuk Kullanıcıların Önerileri AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Kütüphane Çalışanları Hakkındaki Düşünceleri AÖİHK Çalışanlarının Çocukların Okuma Alışkanlığına Etkisi Çocuk Kullanıcıların Okuma Alışkanlığına AÖİHK nin Etkisi Çocuk Kullanıcıların Okuma Alışkanlıklarının Artması İçin AÖİHK nde Sunulmasını İstedikleri Hizmet ve Beklentiler.82 SONUÇ VE ÖNERİLER..85 KAYNAKÇA...93 EK : ADNAN ÖTÜKEN İL HALK KÜTÜPHANESİ ANKET ÖRNEĞİ ÖZET ABSTRACT.110 ÖZGEÇMİŞ 111 vi

14 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ALA AÖİHK DİE IFLA KYGM MEB PIAR TDK TKD TÜİK UNESCO : American Library Association ( Amerikan Kütüphane Birliği) : Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi : Devlet İstatistik Enstitüsü : The International Federation of Library Associations (Uluslar arası Kütüphane Dernekleri Federasyonu) : Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü : Milli Eğitim Bakanlığı : Piyasa Araştırma : Türk Dil Kurumu : Türk Kütüphaneciler Derneği : Türkiye İstatistik Kurumu :United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu) vii

15 TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ Birinci Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Şekil Yılı TÜİK İstatistiklerine Göre Erkek Okuma Yazma Oranı...16 Şekil Yılı TÜİK İstatistiklerine Göre Kadın Okuma Yazma Oranı..16 Dördüncü Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Tablo AÖİHK Çalışan Personel Durumu..59 Tablo AÖİHK Türlerine Göre Kitap Sayısı...61 Tablo AÖİHK Konularına Göre Kitap Sayısı...62 Tablo AÖİHK Çocuk Kullanıcı/Okuyucu Sayısı. 63 Tablo AÖİHK Ödünç Verilen Materyal Sayısı. 64 Tablo AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 65 Grafik AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı..66 Tablo AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Cinsiyete Göre Dağılımı 67 Şekil AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Cinsiyete Göre Dağılımı...67 Tablo AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Sınıflara Göre Dağılımı...68 Grafik AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Sınıflarına Göre Dağılımı..68 Tablo AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Boş Zaman Etkinlikleri...69 Tablo AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Materyalleri Okudukları Yerler 70 Tablo AÖİHK Çocuk Kullanıcılarının Kitap Okuma Sıklıkları...71 Tablo AÖİHK Çocuk Kullanıcılarını Okumaya Yöneltenler.71 Tablo AÖİHK Çocuk Okuyucularının Kütüphaneyi Kullanma Nedenleri 72 Tablo AÖİHK Çocuk Okuyucularının Kütüphaneye Geliş Sıklığı 73 Tablo AÖİHK de Bulunan Kitapların Niteliği.. 74 Tablo AÖİHK de Kitap Dışında Bulunması İstenen Materyaller..75 viii

16 Tablo AÖİHK deki Okuma Alışkanlığını Geliştirici Hizmetler. 75 Tablo AÖİHK Çocuk Okuyucularının Okuma Alışkanlığının Geliştirilmesi Konusunda Önerileri...77 Tablo AÖİHK Çocuk Okuyucularının Kütüphane Çalışanları Hakkındaki Düşünceleri...79 Tablo AÖİHK Çalışanlarının Çocukların Okuma Alışkanlığına Etkisi...80 Tablo AÖİHK nin Çocuk Okuyucuların Okuma Alışkanlığına Etkisi...81 ix

17 GİRİŞ Hızla gelişmekte olan günümüz dünyasında, ülkelerin ekonomik, teknolojik ve kültürel gelişim ve değişime ayak uydurmaları gerekmektedir. Bu gerçek de toplumları bilgi ile uyum sağlama noktasına getirmiştir. Bilginin elde edilmesinin ilk şartı şüphesiz okumak tır. Hızla artan bilginin takip edilmesi ise okuma alışkanlığı edinmeyi gerektirmektedir. Okuma alışkanlığının oluşması için, aile, okul ve kütüphanede kitaba yakınlığın sağlanması, görsel ve işitsel araçlara ayrılan zamanla okumaya ayrılan zamanın dengelenmesi ve okuma eylemini gerçekleştirmek için her türlü araca, kuruma ve yayınlara ulaşılabilmesi gibi koşulların bir araya getirilmesi gereklidir. Okuma alışkanlığının sağlıklı bir şekilde gelişmesi genel olarak bu çerçevede gelişir. Özellikle okuma becerisinin kazanıldığı çocukluk dönemi okumaya karşı ilginin belirlendiği ve okuma alışkanlığı kazanmada temellerin atıldığı bir dönemdir. Sorgulayabilen, seçebilen ve eleştirebilen çocukların yetiştirilmesinin çok önem kazandığı günümüzde halk kütüphanelerine de büyük görevler düşmektedir. Çocuk-kitap ilişkisinin kütüphane aracılığıyla sağlıklı bir ortamda sağlanması, okumayı çocukta vazgeçilmez bir alışkanlığa dönüştürebilir. Bu bağlamda, halk kütüphanelerinin çocuklar için okuma kaynakları sağlama yanında bu kaynaklara erişim ve kullanım için gerekli imkânı sağlayarak kütüphaneleri onlar için uygun ve çekici bir ortam haline getirmesi ve onların kütüphanenin sürekli kullanıcıları olmalarını sağlayabilmesi büyük önem taşımaktadır. Karşılığı para olarak satın alınamayan bir insani yatırım olarak sayılan toplumların okuma alışkanlığı kazanma olgusu, evrensel bir değer, bir gelişmişlik ölçütü ve ulusal bir zenginliktir. Bilindiği üzere yazılı kültürü tam olarak sindiremeden görsel kültüre hazırlıksız ve sağlıksız bir şekilde adapte olmak durumunda kalan toplumlar bir kısır döngü içinde kulaktan dolma bilgilerle gerçek bilgiye ulaşamaz ya da kısmen ulaşabilir hale gelmektedir.

18 Kültürel gelişmenin sağlanması için okuyan bir toplum olmanın şart olduğu günümüzde, Türkiye nin de bu önemli sorunu aşmak zorunda olduğu görülmektedir. Türkiye de okuma alışkanlığı aile ortamında yaygın bir biçimde geliştirilmediği için kütüphane faktörü büyük önem taşımaktadır. Asıl varlık nedenlerinden biri okuma alışkanlığı kazandırmak olan halk kütüphanelerinin çocukların okuma alışkanlığı üzerindeki rollerinin yapısını irdelemek, onların bu sorunun çözümüne olan katkılarının boyutunu büyük oranda arttıracaktır. Okumanın alışkanlık durumuna dönüşmesi bugünden yarına gerçekleşecek bir olgu değildir. Bu konuda başarı, eğitim dizgesinde köklü bir reformla ve kuramsal/bireysel çabaların kaynaşmasıyla ortaya konacak uzun vadeli plan ve izlencelere bağlıdır. (Özçelebi ve Cebecioğlu, 1990: 18). Halen ülkemizde okuma-yazma bilmeyenlerin olduğu üzüntüsü içindeyken, en kısa zamanda bu problemin de çözülüp, okuma alışkanlığı konusunda neler yapılabileceği konusunda geniş ve çözüm üretebilecek araştırmalar yapmamız gerekmektedir. Bilhassa çocuk yaşta kazandırılan alışkanlıkların bir ömür boyu artarak ve kendini geliştirerek devam edeceği unutulmamalıdır. Ülkemizde henüz halk kütüphanelerinin çocuklara okuma alışkanlığı kazandırmada faydalı olabileceği, yeterince ve hak ettiği kadar anlaşılamamıştır. Çocuk yaşta elde edilen okuma becerisi, okuma alışkanlığını elde etmek için de atılmış bir adımdır. Zira bu yetenek ilkokulda ortaya çıkar, ortaokulda gelişir, lisede ise bu yeteneğe yön verilir. (Yavuz, 1987: 267). Buradan yola çıkıldığında okuma alışkanlığı kazanmış bir topluma ulaşmak için, o toplumun çocuklarının okumaya karşı davranışlarını incelemek gerektiği anlaşılacaktır. Okumanın sürekliliği de büyük önem taşımaktadır. Zira bilgi doğası gereği sürekli yenilenerek çoğalmaktadır, onu takip etmek için ise sürekli okumak yani okuma alışkanlığı edinmek bilgiyi tam ve güncel tutmak anlamında önemlidir. Bu bağlamda, çocuklara okumayı sevdirerek onlara zengin bir dünyanın kapılarını aralamak ve kütüphaneleri onların en sevdikleri mekânlardan biri haline 2

19 getirmek halk kütüphanelerinin en önemli görevlerinden biridir. Halk kütüphanesi bunu başarabilmek için öncelikle çocuklara kütüphaneyi nasıl sevdirebilirim sorusunun cevabını iyi bilmek durumundadır. Bina yapısı, koleksiyon zenginliği, çevre düzeni, personelin çocuklara yaklaşımı, kütüphanede çocukların ilgisini çekebilecek bir takım etkenlerin çocuk psikolojisi olgusu çerçevesinde sağlıklı ve planlı bir şekilde bir araya getirilmesi, çocukların halk kütüphanelerine girmelerini sağlayarak, onları kitaplarla buluşturacaktır. Bu da beraberinde okuma alışkanlığını getirerek, sağlıklı, çağdaş, hızla gelişen bilim ve teknolojiye ayak uydurabilen hatta onu yönlendirebilen bilgili insan profilini ve nihayetinde bilgi toplumunu ortaya çıkaracaktır. Bu tez çalışmasında, okuma alışkanlığının bireysel ve toplumsal düzeyde kazandırılıp, geliştirilmesinde önemli bir görevi olan halk kütüphanelerinin, çocukların okuma alışkanlığı kazanmalarındaki rolü Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi örneği ışığında incelenmiş, Batı ülkelerindeki durum ile Türk toplumunun beklentileri de göz önünde bulundurularak Türkiye deki durum ele alınmıştır. Bu kapsamda çalışmanın hipotezi, Türkiye de çocukların okuma alışkanlığının geliştirilmesinde halk kütüphaneleri, materyal, personel, maddi kaynak, alt yapı, bina bakımından daha fazla desteklenirse ülkemizde çocukların okuma alışkanlığı kazanması yönünde önemli katkılar sağlanabilecektir olarak oluşturulmuştur. Çocukların okuma alışkanlığı kazanmalarında halk kütüphanelerinin rolü konusu, yapısı gereği dikkatli ve titiz bir literatür taraması gerektirmiştir. Bu çalışma oluşturulurken betimleme, görüşme, gözlem ve anket teknikleri kullanılmıştır. Halk kütüphaneleri hakkında Türkçe ve İngilizce yayınlanmış kitap, makale, gazete haberleri vb. kaynaklar taranmıştır. Bunun dışında, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi çocuk kullanıcılarından 120 kişiye uygulanan bir anket çalışması ile konuyla ilgili sayısal verilere ulaşılmış ve somut değerlendirmelerde bulunulmuştur. Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi örneğinde çocukluk döneminde okuma alışkanlığı kazanmada, halk kütüphanelerinin nasıl bir etkisinin olduğunu ve 3

20 bu etkinin düzeyinin belirlenmesini, halk kütüphanelerinin çocukların okuma alışkanlıklarına katkıda bulunmada yetersiz kaldığı noktalara ışık tutmak ve bu eksiklikleri giderebilmenin yollarını çalışma sonucunda elde edilecek yeni öneri ve tekliflerle dünyadaki örnekleri de göz önünde bulundurarak değerlendirmeyi amaçlayan bu tez çalışması; giriş, sonuç ve öneriler ile birlikte 4 ana bölümden oluşmaktadır. İlk olarak giriş ve konunun önemi, daha sonra gelen birinci bölümde; okuma ve okuma alışkanlığı kavramları, ikinci bölümde; halk kütüphaneleri ve işlevleri, üçüncü bölümde; çocukluk dönemi ve çocukların okuma alışkanlığı kazanmalarındaki etkenler, dördüncü bölümde; Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi ve çocuk kullanıcılarına uygulanan anket çalışması ve son olarak da sonuç ve öneriler kısmına yer verilmiştir. 4

21 BİRİNCİ BÖLÜM OKUMA VE OKUMA ALIŞKANLIĞI KAVRAMLARI 1. OKUMA VE OKUMA ALIŞKANLIĞI Genellikle tek başına yapılan bir etkinlik olarak kabul edilen okuma eylemi, insanın hayatı anlamlandırmasına yardımcı olup, ona farklı seçenekler sunar ve farklı bakış açıları kazandırır. Birey, okuma becerisini elde ettiği andan itibaren ise bu beceriyi kullanarak alışkanlık haline getirme çabası içinde olmalıdır Okuma Okuma; yazıyı oluşturan simgesel imleri seslendirmek ya da o simgelerin belirttiği düşünceleri anlama eylemi (TDK, 1983: 111) olarak tanımlanan bir kavramdır. Fakat her kavram gibi okuma kavramı da toplumdan topluma yeni biçimler alabilmekte ve çeşitli açılardan tanımlanabilmektedir. Bir başka tanıma göre okuma; bir yazar tarafından görsel uyarıcı şeklinde kodlanan anlamın, okuyucunun aklında da bir anlam ifade etmesi şeklinde gerçekleşen bir etkileşim olarak açıklanmaktadır. Bu etkileşim üç temel unsuru içerir; 1) Okunacak malzeme, 2) Okuyucunun sahip olduğu bilgi, 3) Fiziksel ve entelektüel etkinlikler. Bu unsurlarda zamanla görülen çeşitlikler söz konusu etkileşimde görülen farklılıkları da açıklamaktadır (Staiger, 1973: 15). Okuma becerisi, normal zekâya sahip bir insanda 6 yaşında hatta daha da erken yaşlarda oluşabilir. Okuma becerisinin temel özünü, simgeleri tanıdıktan sonra onlardan anlam çıkarabilme, onları yorumlayabilme becerisi oluşturmaktadır. Bu biçimiyle okumak;

22 Ruhsal bir çalışma ile harekete geçirilmiş ve okuyucu amaçlarıyla bir düzen içinde bütünleştirilen, karmaşık bir hiyerarşinin birbirine geçişiyle oluşan, bir takım alt faktörler tarafından desteklenen, simgesel anlamlandırmanın görsel-işitsel söze dayalı işlem becerisidir (Robeck, 1974: 34). Yine başka bir tanımda okuma; aklın gelişmesine kendi başına büyük katkı yapan çok düzeyli bir zihinsel işlem olarak açıklanmıştır (Bamberger, 1990: 1) Okuma Türleri Kitap okuma eylemi, bireyin amacına, içinde bulunduğu ruhsal, toplumsal olaylara, boş zaman etkinliklerine bağlı olarak değişik türlere ayrılmaktadır (Gürcan, 1999: 17) Sesli Okuma Sesli okuma, bir metnin duyulabilecek ve zevkle dinlenilebilecek yükseklikte bir sesle okunmasıdır (Köksal, 1999: 3). Dickinson ve Smith (1994) e göre sesli okuma, çocuğun anlama ve kelime hazinesinin gelişmesini, cümle yapısı hakkında fikirler edinmesini ve nihayetinde de tecrübelerinin zenginleşmesini sağlar (aktaran, Akyol, 2005: 15). Aytaş (2005: ) a göre sesli okuma çalışmalarına ilköğretimin ikinci kademesinde ve ortaöğretimde önem verilmelidir. İlköğretimin ikinci kademesinin ilk yıllarında üçte bir oranında sesli okumaya yer verilmeli, ikinci ve üçüncü sınıflarında ise bu oran gittikçe azaltılmalıdır Sessiz Okuma Bu tür okuma ses örgenlerini hareket ettirmeden yalnız gözle yapılan bir okumadır (Köksal, 1999: 4). Sessiz okuma anlamı çok çabuk algılama ve kavrama olanağı sağlar. Sessiz okuma becerisi, sesli okumanın gerçekleşmesinden sonra 6

23 kazanılması gereken bir beceridir. O nedenle de sessiz okuma öğretimine ikinci sınıftan itibaren başlanır. Ancak, gerekli temel alışkanlık ve becerileri kazanmak bakımından, zamanı ve yeri geldikçe ve çocuklar serbest metin okumaya başladıklarında sessiz okumanın ilk denemeleri yapılmalıdır. İleri sınıflarda ise, sessiz okumaya ayrılan zaman giderek artırılmalı, beşinci sınıftan sonra ise sessiz okumaya daha fazla zaman ayrılmalıdır (Çelenk, 2003: 102) Hızlı Okuma Okunması gereken eserlerin çokluğu ve buna karşın zamanın yetersizliği, insanları daha hızlı ve etkili okumak için bilimsel çalışmalara yöneltmiştir. Hızlı okuma çalışmaları, 2.Dünya Savaşı sırasında pilotların ve kulelerdeki pilotların düşman uçaklarını dost uçaklardan daha hızlı bir şekilde ayırt edebilmeleri amacıyla geliştirilen tachitoscop adlı bir aletle yapılan çalışmalara dayanır (Türkan, 2004: 30). Bu araştırmanın daha sonra okuma alanında uygulanmasıyla hızlı okuma teknikleri ortaya çıkmıştır. Hızlı okuma; Kişilerin çabukluk, kavrama ve belleme yeteneklerini geliştirerek daha önceki okuma süresine kıyasla, dakikada okudukları kelime sayısını ve anlama düzeylerini arttırmaları demektir (Ruşen, 2006: 55). Okuma başarısını arttırma çalışmalarında, yapılması gereken ilk şey, hedef kitlenin okuma hızını ve okuduğunu anlama düzeyini tespit etmektir. Okuma hızını ve anlama düzeyini arttırıcı teknikler, ancak hedef kitlenin okuma başarılarının sağlıklı biçimde tespit edilmesinden sonra uygulanabilir (Richaudeau ve Gauquelin, 1990: 35). Hızlı ve etkili okuma becerisi, ancak sessiz okuma ile elde edilebilir. Hızlı okumanın temeli aynı zamanda sessiz okuma becerisinin geliştirilmesine dayanmaktadır. Seslendirme için vakit harcanmadığından ötürü sessiz okuma, sesli okumaya göre daha hızlıdır. Normal konuşma hızı dakikada 150 kelimedir 7

24 (Townsend, 2002: 23). Bunun yanında başarılı bir okuyucunun hızı sessiz okumada normalin birkaç katı üzerine çıkabilir Okuyucu Okuyucu, okuma alışkanlığı edinmiş, hayatı boyunca sürekli ve düzenli bir şekilde bu alışkanlığı devam ettiren kişi olarak tabir edilebilir. Ancak, sahip olduğu okuma alışkanlığı düzeyine göre okuyucu şu şekilde sınıflara ayrılmıştır: Çok Okuyan Okuyucu: 1 yılda 21 ve daha fazla kitap okur. Orta Düzeyde Okuyan Okuyucu: 1 yılda 6-20 kitap arasında kitap okur. Az Okuyan Okuyucu: 1 yılda 1-5 kitap arasında kitap okur. Okuyucu Olmayan: Hiç kitap okumayan kişi (A.L.A. 1978: 3) Okumanın Önemi Okumanın önemi, okuma eylemini gerçekleştirmenin altında yatan sebeplerin irdelenmesiyle daha iyi anlaşılmaktadır. Nitekim bununla ilgili olarak, Gray ve Rogers, okumayı kullanma alışkanlığının, gerçek insani gereksinimlere dayandığını savunan, okumanın amaçlarını topluca ve dikkatlice sıralayan bir liste sunmuştur. Yeryüzünde farklı kültürlerde okuma eylemi için farklı motivasyonlar görülebilir, buna rağmen Gray ve Rogers in listesi yararlı bir temel sağlamaktadır (Staiger,1979: 19). Bunlar; Adet (ritüel) olarak veya alışkanlığın zoruyla, Görev duygusuyla, Genellikle zaman doldurmak veya öldürmek için, Güncel olayları anlamak için, Anlık kişisel tatmin için, Günlük yaşamın pratik gereksinimlerini karşılamak için, Profesyonel veya mesleki ilgileri devam ettirmek ve ilerletmek için, Daha çok hobi türünden uğraşlar için, Toplumsal gereksinimleri ve talepleri karşılamak için, 8

25 Kendini geliştirmek ve ilerletmek için, Entelektüel gereksinimleri karşılamak için, Dini gereksinimleri karşılamak için, Kişisel sosyal talepleri karşılamak için. Okumadaki amaçlar incelendiğinde, çok çeşitli ve farklı nedenlerin olduğunu görmekteyiz. Elbette bu farklılıklar ve çeşitlilikler toplumların değişik ihtiyaçlarına göre değişebilmekte ve artabilmektedir. Okumanın, gerek toplumsal ve gerekse bireysel yararının ortak paydası bir gelişmişlik ölçütü olmasıdır. Okuma hem bireysel, hem de toplumsal düzeyde bir uygarlık ölçütüdür (Yılmaz, 1993: 26). Gelişmiş ülkelerin karşılaştıkları okuma alışkanlığı sorununu ciddi ve hızlı bir biçimde ele alarak çözümlemiş olmaları, okumanın özellikle toplumsal önemini vurgulamaktadır. Uzmanlar okuma ile ekonomik gelişme, güç, suç, okuldan ayrılma, işinde başarılı olamama arasında çeşitli korelasyonların varlığından söz etmektedir. Okuma toplumsal yaşamın temel gerekliliklerinden biri durumundadır. Bireyin entelektüel gelişiminin temeli olan okuma, teknolojinin damgasını vurduğu çağımızda toplumsal bir güç niteliğine bürünmüştür. Bireyin anlama gücünü geliştiren, bilgi dağarcığını zenginleştiren okuma, öğrenmenin de temel aracıdır. Okuma ile değişimin bilincine varabilen bireyin doğru seçim yapmasının, bir ülkede demokratik yapının yaşatılmasında da önemli bir yeri vardır (Yılmaz, 1990: 9-10). Özetlemek gerekirse, okumanın önemi, gerek sosyal gerek ekonomik olsun toplumun her alanında çeşitli şekillerde kendini defalarca vurgulamaktadır Okumanın Toplumsal Önemi Bamberger (1990: 4) e göre ekonomik gelişme için bir ülke nüfusunun en az %40 ının okuryazar olması gerektiği hesaplanmaktadır. Eğitim ekonomide verimliliği %44 oranında arttırmaktadır. Okuma alışkanlığı, eğitimdeki verimliliği ise %30 oranında arttırmaktadır. Buradan yola çıkıldığında eğitim seviyesi 9

26 yükseldikçe ekonominin de yükseldiği sonucu çıkmaktadır. Bu da toplumsal kalkınmaya ön ayak olmaktadır. Okumanın öneminin farkında olan ülkelerde, belirlenmiş günlük ihtiyaçlar listesinde kitap okuma 18. sıradayken, ülkemiz 2003 yılında Kültür Bakanına sunulan bir rapora göre 235. sıradadır (Şirin ve Soylu, 2003: 18). Okuma alışkanlığı fazla gelişmemiş toplumlarda, toplumun kültürel yapısında kısırdöngülerin oluşacağı söylenebilir. Örneğin, yere tükürmek ya da çevreyi kirletmek olgusu bir toplumun kültüründe hoş karşılanıyorsa, fakat toplum genel olarak bundan rahatsız oluyorsa, toplumun bilinçlendirilmesi ve çevre bilinci kazanmasında okuma olgusunun çok önemli işlevleri olacağı kuşkusuzdur. Toplumun kültürel yapısında hoş olmayan, ama müsamaha gösterilen olguların yıkılarak, toplum yaşamına daha uygun bir modelin gelmesi sağlanabilir (Gürcan, 1999: 84) Okumanın Bireysel Önemi Okuma kişisel gelişim açısından önemlidir. Nitekim okuma duygusal ve ruhsal ihtiyaçları gidermeye katkı sağlar. Okumayan insanlar sürekli başkaları tarafından bu yetersizliklerinin fark edilebileceği endişesini taşırlar. Okumayan insan akademik zenginlikten, kültürel etkinliklerden mahrum kalır ve dolayısıyla eğitimli insanlarla iletişim kurmakta zorlanır ve çekinir. İyi okuma kişinin kavramlar oluşturmasına, genellemeler yapmasına, sonuçlar üretebilmesine, fikirler arasında ilişkiler kurmasına yardımcı olarak insanın düşünme şeklini zenginleştirir ve insan beyninin daha verimli kullanılmasında yardımcı olur (Akyol, 2005: 2). Staiger (1979: 23), okumanın kişiler üzerinde oluşturduğu etkiyi beş kategoride değerlendirmektedir. 1. Yardımcı etki, 2. Prestij etkisi, 3. Pekiştirici etkisi, 10

27 4. Estetik etki, 5. Dinlenme etkisi (aktaran,yılmaz, 1993: 28). Bu beş kategori çerçevesinde, okumanın yaşamı anlamlı kılan, boyutlandıran ve kişiye seçenekler sunan bir eylem olduğu söylenebilir. Okuma, eğitim engellerini ortadan kaldırabilir. Böylece dilin geliştirilmesi ve entelektüel öğretimin ilerletilmesi yolu ile daha eşit bir eğitim fırsatına imkân sağlar. Kısaca, okuma bireysel düzlemde gelişmiş bir kişiliğin, toplumsal düzlemde ise, verimli bir ekonomi, demokratik bir yapı ve sağlıklı bir toplumun en önemli koşul ve güvencelerinden birisidir (Yılmaz, 1993: 29) Okuma Alışkanlığı Her alışkanlık gibi okuma alışkanlığı kazanma da belli bir süreyi ve bir takım aşamalardan geçmeyi gerektirir. Temel okuryazarlıktan sonraki aşama olarak kabul edilen okuma alışkanlığı, kişinin bir gereksinim olarak algılaması sonucu okuma eylemini, yaşam boyu sürekli ve düzenli bir biçimde gerçekleştirmesi anlamına gelir (Yılmaz, 1990: 10). Okuma alışkanlığı, okumayı öğrendikten sonra gelen aşamadır ve okumayı öğrenmek kadar kolay değildir. Yeni bir alışkanlık kazanmak için bir takım aşamalardan geçmek gerekmektedir. Bunlar Lionberger e göre; farkında olma, ilgi, evrim, deneme ve benimseme olarak sıralanmıştır. Benimseme, bu aşamalar içinde alışkanlığa giden yolda son aşama fakat alışkanlığın sürdürülmesi için ise ilk koşul olarak gösterilmektedir. Yani okuma alışkanlığı edinmek, yukarıda saydığımız beş aşamanın bir araya gelmesiyle mümkün olacaktır. Alışmak; bir eylemi yineleyerek kolaylıkla yapabilmek; yadırgamaz duruma gelmek; alışkanlık ise, iç ve dış etkilerle eylem ve davranışların yinelenmesi, hep aynı biçimde gerçekleşmesi sonucu beliren koşullanmış davranış biçiminde gerçekleşmesi sonucunda beliren, koşullanmış davranış biçimi olarak tanımlanmaktadır (Özçelebi ve Cebecioğlu, 1990: 23 ). Bilimsel olarak bu şekilde tanımlanan alışmak eylemi, tanımından da anlaşılacağı gibi belirli bir zaman içinde 11

28 tekrarlanmış davranışların benimsenerek sürdürülebilir hale gelmesiyle ortaya çıkmaktadır. Yılmaz (1993: 30) a göre, birey ancak zevk aldığı zaman bir eylemi yineler, yani alışkanlık durumuna getirir. Okuma eyleminden zevk alma ise, en başta dışarıdan bir zorlama olmayışına, okuma materyallerinin özelliklerine ve okumanın zihin geliştirici ve zamanı kolaylaştırıcı/güzelleştirici etkisinin birey tarafından algılanmasına bağlıdır Okuma Alışkanlığını Etkileyen Faktörler Okuma becerisi elde edildiği andan itibaren bu beceriyi kullanarak alışkanlık haline getirme çabası içindeyken birey, hem kişisel hem de toplumsal olarak çeşitli etkenlerle karşılaşmaktadır Fiziksel Faktörler Okumanın fizyolojik faktörleri, görme, işitme yetenekleriyle, beyin ve hafızanın işleyişiyle ilgilidir. Göz ve görme fonksiyonu okumada çok önemli bir yere sahiptir. Gözün bir duruşta gördüğü alana, aktif görme alanı denir. Güneş (1997: 55) e göre, aktif öğrenme alanı dar olan okuyucular bir göz duruşunda 5-10 harf görebilirken, iyi okuyucular ise 5-10 kelime görebilmektedir. Gözün kelimeyi gördüğü an ile onun sesli okunması arasındaki süreye göz-ses genişliği denir. Gözses genişliği kelimenin anlaşılmasını etkilemektedir. Göz-ses genişliği fazla ise okuma-anlama güçleşmektedir. Bu nedenle göz-ses genişliğini azaltacak çalışmalara ağırlık verilmeli ve gözle okumaya (sessiz okumaya) özen gösterilmelidir (Güneş, 1997: 55) Bilişsel Faktörler Bilişsel gelişim ve okuma arasındaki ilişki iki şekilde ele alınabilir; birincisi okuma becerisinin kazanılmasında bazı özel bilişsel becerilerin gerekliliği; ikincisi ise okuyucu için okuma eyleminin bilgi ve beceri ediniminde önemli bir güç olmasıdır. İlk okuma öğretiminin amaçlarından biri de okuma becerisini 12

29 kazandırmaktır. Okumayı olumlu veya olumsuz yönde etkileyebilecek bilişsel faktörler; zihinsel yaş ve zekâ, görsel ve işitsel ayrım yapabilme, algısal gelişim ve muhakeme yetenekleridir. Okuma başarıları düşük olan ve yaşıtlarına göre yavaş öğrenen öğrenciler üzerinde yapılan deneysel bir çalışmada öğrencilerin bilişsel gelişimlerini artırmak amacıyla oluşturulmuş uygun eğitim ortamları hazırlandığında, okuma başarılarının yükseldiği görülmüştür (Keleş, 2006: 39) Çevresel Faktörler Okuma güçlüğüne neden olan faktörlerden biri de çevresel faktörlerdir. Genel olarak bu başlık altında sosyo ekonomik ve kültürel faktörler alınmaktadır. Çevre koşulları çocuğun okumaya istek duymasında önemli bir etkendir. Güneş (1997: 13) e göre çocuğa hikâyeler okumak, fikirlerini söylemesi için teşvik etmek, dil ile ilgili oyunlar oynamak, çevrede olup bitenler hakkında çocukla sohbet etmek, çocuklara kitap alma veya okuma konusunda model olma gibi etmenler çocuğun okumaya karşı olumlu bir tutum sergilemesine zemin hazırlar. Ayrıca Güneş (1997: 54), ilkokul öğrencileri üzerinde yaptığı bir çalışmada, öğrencilerin okuma seviyelerinin sosyo-ekonomik düzeye göre farklılaştığını belirtmiştir. Güneş in bulgularına göre üst sosyo-ekonomik düzeydeki öğrencilerin okuma düzeyleri yüksek; orta ve alt sosyo-ekonomik düzeyde bulunan öğrencilerin okuma düzeyleri ise üst sosyo-ekonomik öğrencilere göre düşüktür. Bu farklılaşmanın nedenini araştırmacı, üst sosyo-ekonomik öğrencilerin kelime tanıma düzeylerinin yüksek olmasına bağlamıştır Gelişmiş Ülkelerde Okuryazarlık ve Okuma Alışkanlığı Gelişmiş ülkelerde okuma alışkanlığı bir yaşam biçimine dönüşmüştür. Batı ülkelerini ziyaret edenlerin hayran kaldığı bir olgu, bindikleri toplu taşıma araçlarında gördükleri okuyucu kitlesinin çokluğudur. Parkta, bahçede, tatilde, deniz 13

30 kenarında, yemekhanede ve daha birçok yaşam alanında boş vakitlerde kitaplar açılıyor ve bir sayfa da olsa okunuyor. Bunun dışında birçok batı ülkesinde sabahları aceleyle koşuşturan insanların ellerine ücretsiz olarak gazeteler tutuşturulmaktadır. Bu da hiç kitap okumayan insanların dahi günde birkaç sayfa da olsa okuma eylemini gerçekleştirmesine ve nihayetinde okuma alışkanlığını geliştirmesine katkı sağlamaktadır. Gelişmiş ülkelerde çocukların kitapla tanıştırılması da çok erken yaşlarda başlamaktadır. Henüz okuma yazma bilmeyen çocuklara renkli ve ilgi çekici kitaplar verilerek, kitabı sevmesi ve ona alışması sağlanmaktadır. Aileler bu konuda daha hassas ve dikkatli davranmaktadır. Gelişmiş ülkeler temel okuryazarlık ta yüksek düzeylere ulaşmışlar ve bu aşamadaki sorunlarını büyük ölçüde çözümlemişlerdir. Ancak, son yıllarda okuryazarlık oranında bu ülkelerde de olumsuz bir gidişten söz edilmekte, temel okuryazarlığa yönelik bir takım kampanyalar açılmaktadır. Ancak yine de gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında ülkemizden oldukça ileri oldukları görülmektedir. Yine okuma alışkanlığı konusunda da buna benzer bir gelişme görülmektedir. Ancak bu konuda da gelişmiş ülkelerle gelişmemiş ülkeler arasındaki fark büyük orandadır. Özet olarak gelişmiş ülkeler, gerek temel okuryazarlık, gerekse okuma alışkanlığında, gelişmemiş ülkelere oranla oldukça ileridedir, ancak bir takım olumsuz gelişme eğilimleri de taşımaktadırlar (Yılmaz, 1990: 13) Türkiye de Okuryazarlık ve Okuma Alışkanlığı Günümüzde kitaba ve kültüre verilen önem, toplumların uygarlık düzeyi olarak algılanmaktadır. Ülkemizde sürekli olarak okur azlığından, okuma alışkanlığı bulunmamasından yakınılmaktadır. Türk toplumunda kitap ve gazete ihtiyaç maddeleri sıralamasında alt sıralarda yer almaktadır (Gürcan, 1999: 1). 14

31 Okuryazar, "okuması yazması olan, öğrenim görmüş kimse" olarak tanımlanmakla birlikte, bazı ülkelerde birkaç satırı veya bir posteri ya da tabelayı okumak, okuryazar olmak için yeterli sayılmaktadır. UNESCO, okuryazar kişiyi, bilgiyi edinen; topluluk için etkin işlevler için aktivitelerle yeteneklerini ortaya koyan ve belli yıllar süresince okulda eğitim gören kişi olarak tanımlamaktadır. Türkiye'de okuryazarlık olgusu ise, ismini yazıp, imza atabilen kişi olarak değerlendirilmektedir Türkiye de Okuryazarlığa İlişkin Sayısal Veriler Türkiye'de okuma yazma eğitimi almak ve bu amaçla ilköğretim okuluna gitmek anayasal bir gerekliliktir. Cumhuriyet'in kurulduğu yıllarda 6 ve daha yukarı yaşlarda bulunan kişiden kişi okuma yazma bilmezken, kişi okuma yazma bilmekteydi yılı sayımlarına göre 6 yaş ve yukarısındaki kişiden 'ü okuma yazma bilmez, 'u okuryazardı yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre, yaklaşık üç kişiden iki kişisi okuma yazma bilmektedir. Kadın nüfusu içinde okuryazarlık oranı (%39.99), erkeklere (%60.01) oranla daha düşük düzeydeydi yılı sayımlarına göre, 6 yaş ve yukarısındaki kişiden kişi okuryazar olanlardan kişi ise okuma yazma bilmeyenlerden oluşuyordu. Oran olarak bu sayımda da erkek okuryazar nüfus (%86.35), kadın okuryazar nüfusuna (%68.02) göre daha yüksek düzeydedir yılı sayımlarına göre, 6 yaş ve yukarısındaki kişiden kişi okuryazar iken kişi ise okuma yazma bilmeyenlerden oluşuyordu. Bu sayıma göre, erkek okuryazar nüfus oranı %88.78'e, kadın okuryazar nüfus oranı %71.95'e yükselmiştir ( Meral, 2005: 316). 15

32 Kaynak: TÜİK 2006 istatistikleri Şekil Yılı TÜİK İstatistiklerine Göre Erkek Okuma Yazma Oranı. Türkiye de erkek ve kadınlar arasında okuryazarlık oranıyla ilgili de farklılıklar görülmektedir. Şekil 1. 1 ve Şekil 1. 2 de görüldüğü üzere Türkiye de okuma yazma bilen erkeklerin oranı % 96 iken, okuma yazma bilen kadınların oranı ise % 81 olarak görülmektedir. Şekil Yılı TÜİK İstatistiklerine Göre Kadın Okuma Yazma Oranı (Kaynak: TÜİK 2006 İstatistikleri 1 ) 1 TÜİK. (2006), Nüfus ve Kalkınma Göstergeleri, 16

33 Kadın ve erkek arasında okuryazarlık oranıyla ilgili hala azımsanamayacak bir fark bulunmaktadır. Okuma alışkanlığı kazanma sorununa çözüm yolları ararken ülkedeki okuryazarlık oranının da arttırılması hususu üzerinde önemle durulmalıdır Türkiye de Okuma Alışkanlığı ve Türkiye de Okuma Alışkanlığının Düşük Oluş Sebepleri Türkiye de temel okur-yazarlık okuma alışkanlığına temel oluşturabilecek bir düzeye ulaşmış olmasına rağmen gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında bu oran yetersiz görülmektedir. Türk Kütüphaneciler Derneği tarafından T.C.Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü adına PİAR araştırma şirketine yaptırılan Niçin az okuyoruz adlı bir araştırmaya göre deneklerin; 1. % 74 ü okuma düzeylerini yeterli bulmamakta, 2. % 36 sı okumaya günde ½ saatten az zaman ayırmakta, 3. Bir ayda okunan kitap sayısına bakıldığında, deneklerin %40 ının hiç kitap okumadığı, % 36 sının ise 1 kitap okuduğu anlaşılmakta, 4. Deneklerin % 36 sının okuma alışkanlığına sahip olmadıklarını söylediği görülmektedir. PİAR ın 1982 yılında yapmış olduğu başka bir araştırmaya göre ise Türkiye nüfusunun %008 i okuma alışkanlığına sahip görünmektedir. Bu orana göre, Türkiye de okuma alışkanlığına sahip kişi sayısı dolayındadır. Yapılan başka bir araştırma gençlerin % inin hiç roman ve öykü okumadığını, bu oranın kırsal kesimlerde % e ulaştığını göstermektedir Türkiye de kişi başına düşen kağıt tüketim miktarının da okuma alışkanlığını dolaylı olarak yansıttığı göz önüne alındığında, diğer ülkelerle kıyaslama yapıldığında Türkiye deki durumun çok düşük olduğu görülmektedir. Öyle ki Danimarka da kişi başına 198 kg olan kağıt tüketimi Türkiye de 10 kg dır (Yılmaz, 1993: 46-47). 17

34 Sonuç olarak baktığımızda, araştırmalar Türkiye de okuma alışkanlığı düzeyinin düşük ve yetersiz olduğu görülmektedir. Yılmaz (1993: 57-58) a göre Türkiye de okuma alışkanlığının düşük ve yetersiz oluş sebepleri genel olarak şunlardır: Bireyleri okuma alışkanlığı kazanmaya yöneltecek aile kitaplığı, okuyan bir örnek, öğretmen, aile, arkadaş grubu, yakın çevre ve toplum yoktur, Türkiye de televizyon, video, bilgisayar, internet vb. araçlar okuma alışkanlığını daha çok olumsuz yönde etkilemektedir, Türk toplumu uzun süre yaşadığı sözlü kültürden, okumaya dayalı yazılı kültürü yaşayamadan, görsel kültür ile karşı karşıya kalmıştır. Bunun neticesinde, okuma yaşamın doğal bir parçası, zorunlu bir gereksinim niteliğine ulaşamamış, bir değer durumuna gelememiştir. Yetersiz ve sağlıksız kentleşme olgusu da bu anlamda maddi temeller arasındadır, Türkiye de okuma alışkanlığını içeren sürekli-tutarlı bir eğitim politikası ile eğitim sisteminin olmayışı bir başka önemli unsurdur, Ekonomik yapı unsurları da okuma alışkanlığının toplumsal düzeyde yaygınlaşamamasının bir sebebidir, Kitle iletişim araçlarının okuma ilgisi oluşturma ve geliştirmede yeterince işlevsel ve etkili olamayışları bir başka nedendir, Ülkemizde çeşitli düzeylere yönelik nicelik ve nitelikte okuma materyalinin olmayışı da başka bir önemli nedendir, Okuma alışkanlığı konusunda oldukça önemli role sahip halk kütüphanelerinin bu işlevlerini çeşitli nedenlerle yerine getirememeleri, üzerinde düşünülmesi gereken önemli bir sorundur, Türkiye de okuma alışkanlığının önündeki en önemli sosyo-psikolojik ve sosyo-politik engellerden birisi sansürdür, Nedenler arasında, sorunun çözümüne yönelik belli bir program temelinde ve çeşitli coğrafik alan ve içerik düzeylerinde, halk kütüphanelerinin katkısı ya da önderlikleriyle oluşturulan ve 18

35 uygulanan okuma alışkanlığı projeleri nin Türkiye de bugüne kadar gerçekleştirilememiş olması da başka bir nedendir Türkiye de Okuma Alışkanlığı Sorununa Yönelik Çözüm Yolları Türkiye de kitlelerin okuma alışkanlığı kazanabilmesi için zorunlu ve temel koşullar şüphesiz bir tek kişi, kurum ya da kuruluştan beklenmemelidir. Çeşitli alanlardan seçilecek bu kişi, kurum ve kuruluşların ortaklığını yasal bir temele dayandırmak gerekmektedir (Yılmaz,1993: 58). Genel bir yaklaşım çerçevesinde çözüm önerileri şu şekilde sıralanabilir: 1. Eğitim dizgesinin ilkokuldan üniversiteye kadar okuma alışkanlığı kazandıracak, kitap sevgisi verebilecek bir şekilde yeniden düzenlenmesi, 2. Siyasal iktidarların okuma alışkanlığına, kitaba, her türlü yayına, yazara ve yayıncıya yönelik baskıcı tutumunu değiştirmesi ve yasal engelleri kaldırması, 3. Okuma alışkanlığının kazanılmasında ve korunmasında etkili olabilecek bütün kurumların ve kişilerin duyarlı ve sürekli çabaları zorunlu ve temel koşullardır (Özçelebi ve Cebecioğlu,1990: 93). Bunlardan başka Yılmaz (1993: 59-60), okuma alışkanlığının kazanılması için aşağıdaki çözüm önerilerini getirmektedir: Çağdaş bir ulusal kültür politikasının saptanarak yaşama geçirilmesi gerekmektedir. Uzun vadeli bu ulusal kültür politikası, okumayı yaşamın doğal bir parçası durumuna getirebilecek önlemleri içermelidir. Aileler bu konuda eğitilmelidir, Okuma alışkanlığını etkileyen ekonomik etkenler kaldırılmalıdır. Çeşitli niteliklerde ucuz okuma materyalleri sağlanmalı, bireylerin alım gücü yükseltilmelidir, 19

36 Çocuk, okul ve özellikle halk kütüphaneleri bu konuda işlevsel duruma getirilmeli ve çağdaş bir hizmet verebilecek niteliğe kavuşturulmalıdır, Kitle iletişim araçları, okumanın değer durumuna getirilmesi yönünde kullanılmalıdır, Ülke düzeyinde, bilimsel araştırma bulgularına dayanan okuma alışkanlığı programları/projeleri uygulanmalıdır. Görüldüğü üzere ülkemizde okuma alışkanlığını olması gerektiği seviyeye çıkarabilmek için gerek ülke bazında gerek bireysel bazda köklü ve acil olarak gerekli adımların atılması, bilimsel çalışmalara yer verilmesi ve bu çalışmalar ışığında somut çözümlerin uygulamaya geçirilmesi şart olarak görülmektedir. 20

37 İKİNCİ BÖLÜM HALK KÜTÜPHANELERİ 2. HALK KÜTÜPHANELERİ VE İŞLEVLERİ Halk kütüphaneleri her kesiminden okuyucunun istek ve ihtiyaçlarını karşılayabilecek nitelikte olan topluma mal edilmiş kuruluşlardır. Halk kütüphaneleri aynı zamanda, dinamik ve sürekli bir değişim içersinde olan toplumun, kendisinden eşit bir şekilde yararlanmasını sağlayarak, bireyin çocukluğundan itibaren bilgiyi elde etme ihtiyacını gideren ve böylelikle kendini gerçekleştirmesine büyük katkılar sağlayan kuruluşlardır Halk Kütüphaneleri İlk yıllarda işçi sınıfına okur-yazarlığın kazandırılması, geliştirilmesi, halkın kedini geliştirmesi amaçlarıyla kurulan halk kütüphaneleri, düşünce özgürlüğünü benimsemesi, fırsat eşitliğine olanak tanıması nedenleri ile demokrasinin toplumun her kesimine yerleşmesine yardımcı olarak, gelişmiş ülkelerde modern vatandaşlık anlayışının temel taşlarından birini oluşturmaktadır (Sağlamtunç, 1997: 31) Halk Kütüphanesi (Tanım) Halk kütüphaneleri için günümüze kadar pek çok tanımlama yapılmıştır. IFLA, halk kütüphanesini, insanın düşünce ve fikirlerinin kaydının ve yaratıcı hayal gücünün ifadesinin herkesçe serbest bir şekilde kullanılmasını sağlayan temel araç olarak tanımlamıştır (Yakar, 1996: 25). Başka bir tanımda da halk kütüphaneleri, hiçbir ayrıcalık gözetmeden kadınerkek her yaşta, her seviyede ve her meslekten okuyucunun hiçbir ücret karşılığı

38 olmaksızın kendisinden faydalandığı ve hizmet verdiği yörenin kültürel, sosyal ve teknik kalkınmasına yardımcı olan kurumlar olarak tanımlanmaktadır (Ersoy, 1983: 1-2). Bu tanımdan anlaşılan halk kütüphanesi hizmetinin eşit bir biçimde ülke çapında yaygınlaştırılmasıdır. Halk kütüphanesi daha genişletilmiş bir tanımla; cins, yaş, ırk, milliyet, din, dil, eğitim, kültür, sosyo-ekonomik düzey ve politik görüş farkı gözetmeden, her tür kütüphane materyali ve çeşitli iletişim yolları aracılığıyla kültür ürünlerini ve bilgiyi insanlığın hizmetine ücretsiz sunarak, onlara ömür boyu eğitim ve boş zamanlarını değerlendirme olanağı veren, toplumla bütünleşerek, sağlıklı kamuoyunun oluşmasına olanak sağlayan, toplumun ekonomik, sosyal, eğitsel, kültürel ve teknik kalkınmasının gerçekleştirilmesini etkileyen, dünya barışının sağlanmasına yardımcı olan demokratik kuruluşlardır (Sağlamtunç, 1990: 54). Çeşitli şekillerde tanımlanabilen halk kütüphanelerinin eğitim, kültür ve bilgi için yaşayan bir güç olduğu ortak kanısına varılabilir Halk Kütüphanelerinin Oluşumu ve Tarihi Gelişim Süreci Varlıkları çeşitli kayıtlardan öğrenilen ya da arkeolojik kazılar sırasında izine rastlanılan M.Ö yıllarına ait ilk kütüphaneler, Eski Mısır da ve Mezopotamya bölgesinde bulunmuştur. Tapınak içerisinde bulunan bu kütüphanelere tablet evi, mühür evi, papirüs evi, kitaplar evi gibi adlar verilmiştir (Baysal, 1991: 30). Günümüzde ekonomik ve sosyal kalkınmada büyük katkısı olan halk kütüphanelerinin tarihi ise M.Ö. 37 yılına kadar gitmektedir (Akbulut, 1980: 173). Roma imparatoru Julius Ceasar, Roma ruh ve kültürünü yaygınlaştırmak ve yüksek bir eğitim vermek düşüncesi ile imparatorluk genelinde halk kütüphaneleri kurmak istiyordu. Ceasar ın ölümüyle yarım kalan halk kütüphanesi kurma düşüncesi, Galus Asinius Pollio tarafından gerçekleştirilmiş; bu girişimi çok sayıda halka açık kütüphanenin kurulması izlemiş ve nitekim M.Ö yılları arasında Roma da 28 halk kütüphanesi açılmıştır. Bu kütüphaneler gerçek anlamda bir halk kütüphanesi olarak nitelendirilmektedir (Keseroğlu, 1989: 31-32). 17. yüzyılla birlikte Fransa, 22

39 İngiltere ve İtalya da halka açık kütüphanelerin sayıca arttığı, kurucularının da zengin, bilim ve kültürü yaymak isteyen insanlar olduğu anlaşılmıştır (MEB, 2005: 27). 18. yüzyılın başlarında ise modern anlamda halk kütüphaneleri ortaya çıkmıştır. Bu kurumlar ancak 19. yüzyılda bugünkü halini alabilmiştir. Özellikle Rönesans ve Sanayi Devrimi bu kurumların oluşumunda etkili olmuştur. Sanayi Devrimi ile beraber fabrikada çalışan işçilerin verim kalitesini arttırmanın eğitim ile olanaklı olduğu; eğitimin ise kütüphane olmadan toplumsal düzeyde verilemeyeceği gerçeği halk kütüphanelerinin doğmasına neden olmuştur. Halk kütüphanelerinin o dönemdeki hizmetleri ise okuryazarlık, okuma alışkanlığı oluşturma ve geliştirme yönünde olmuştur (Yılmaz, 1999: 6). Rönesans la birlikte ortaya çıkan halka açık ilk kütüphane örnekleri prenslik kütüphaneleri arasında sayılan Marciana ve Laurenziana dır (Baysal, 1991: 45). Halk kütüphanelerinin bugünkü durumu birkaç yüzyıl devam eden yavaş bir evrimin sonucudur. Halk kütüphanelerinin tarihsel yeri konusunda ileri sürülen sav ve düşünceler, ilk kütüphane yasasının 1850 yılında İngiltere de uygulama alanına girmesi ile yeni bir zemin kazanmıştır. Bu yasa ile kamu kuruluşları, halk için kütüphane kurmayı bir görev saymışlardır. Artık bir kamu görevi söz konusu olmuştur (MEB, 2005: 27). Günümüz halk kütüphanesinin ilk örneği 9 Nisan 1833 yılında Birleşik Amerika nın New Hampshire eyaletinin Peterborough kentinde kurulmuştur yılında Büyük Britanya da çıkarılan halk kütüphaneleri yasası günümüz çağdaş halk kütüphanelerinin ortaya çıkmasında çok etkili olmuştur (Akbulut, 1980: 173). Ülkemizde halk kütüphanesi kavramı ilk defa Cumhuriyet Döneminde kullanılmaya başlanmıştır. Ancak halka ücretsiz kütüphane hizmeti verilmesi çok daha eski tarihlere dayanmaktadır. Bugün ülkemizde halk kütüphaneleri T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü ne bağlı olarak hizmet vermektedirler. Ülke genelinde, 2010 Ocak ayı itibariyle 1089 Halk Kütüphanesi, 45 Çocuk Kütüphanesi ve 14 Yazma Eser Kütüphanesi ile toplam 1148 birim ile halk 23

40 kütüphanesi hizmeti verilmektedir. Bunlardan açık olan kütüphane sayısı 1084 olup, 64 adet kütüphane ise geçici olarak kapalı durumdadır Halk Kütüphanelerinin Amaçları IFLA (1987: 74), halk kütüphanesinin amacını eğitim, kültür ve bilgi alışverişi için canlı bir güç olmak, uluslar arası barış ve karşılıklı anlaşmayı sağlamaktır şeklinde belirlemiştir. Halk kütüphanesini bilgiye erişimin yerel kapısı olarak niteleyen UNESCO, halk kütüphanesinin amacını da yaşam boyu öğrenme, bağımsız karar verme, birey ile toplumsal grupların gelişmesine temel bir ortam sağlama olarak özetlemektedir. Halk kütüphaneleri eğitim ve kültür işlevlerini yerine getirirken şunlar hedeflenmektedir: Kişiler arasında ayrım gözetmeden toplumun tüm bireylerine hizmet sunmak, Bilgiyi yaşamın en önemli gereksinimi haline getirmek için gerekli alt yapı koşullarını sağlayarak kütüphane kullanma alışkanlığı kazandırmak, Bilgiyi birey için gereksinim haline getirmek ve okuma alışkanlığını kazandırmak, Kütüphane kullanım alışkanlığının halk kütüphanelerinin bir parçası olan çocuk kütüphaneleri ile başlatılıp, okul kütüphaneleri ile geliştirilerek yaşam boyu işlev üstlenen halk kütüphaneleri ile pekiştirmek, Düşünen ve üreten bir toplum oluşumunda toplumsal görev üstlenen halk kütüphaneleri düşünce özgürlüğünün ve fırsat eşitliğinin yaratılmasının temel unsurlarından biridir. Eğitim, kültür ve bilgi için bir merkez olan halk kütüphaneleri yaşam boyu eğitimi desteklemeli ve topluma okuma alışkanlığı kazandırmada önemli rol üstlenerek bunu geliştirecek her türlü kaynağı bulundurmalıdır, 2 KYGM, (2010), Ocak Ayı İstatistikleri. 24