BÝLGÝSAYAR ÇAÐINDA ÝNTERNET ÝN AÐINDA

Transkript

1 BÝLGÝSAYAR ÇAÐINDA ÝNTERNET ÝN AÐINDA BÝLGÝSAYARLI GELECEÐE MARKÝST AÇIDAN BÝR BAKIª NUSRET ªEN

2 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 2 ÝÇÝNDEKÝLER SUNUª...5 -I-...7 TEMELLER TOPLUMSAL YAªAM ÜRETÝM BÝÇÝMÝ ÜRETÝM ÝLݪKÝLERÝNDEN SOYUTLANMIª ªEKLÝYLE ÜRETÝM...9 A. EMEÐÝN SÜBJELERÝ...8 B. EMEÐÝN ARAÇLARI...9 C. SOYUTLANMIª ªEKLÝYLE ݪ ÜRÜN TOPLUMSAL ÜRÜN II BÝRÝNCÝ SANAYÝ DEVRÝMÝ MAKÝNE ÇAÐI MAKÝNE ÜRETÝMÝN OTOMASYONU ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ SANAYÝ, ULAªIM VE ÝLETݪÝMÝN GELݪÝMÝ MAKÝNEYLE ÜRETÝMÝN TOPLUMSAL NÝTELÝÐÝ KAPÝTALÝZM VE SOSYALÝZM ÝNGÝLTERE III ÝKÝNCÝ SANAYÝ DEVRÝMÝ ELEKTRÝK ÇAÐI ARAªTIRMA VE GELݪTÝRME BÝLÝMSEL YÖNETÝM HAREKETÝ BÝRÝNCÝL MOTOR MEKANÝZMASI VE ÝLETME MEKANÝZMASI ÇALIªAN MAKÝNELER...21 ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ VE ÇALIªAN MAKÝNELER...22

3 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 3 5. ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ VE MONTAJ HATLARI ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ VE DEPOLAMA YOÐUNLAªMA...26 FABRÝKALARIN UZMANLAªMASI VE ݪBÝRLÝÐÝ VE KOMBÝNELER TEKELCÝ KAPÝTALÝZM VE SOSYALÝZM SOVYET SOSYALÝST CUMHURÝYETLER BÝRLÝÐÝ IV ÜÇÜNCÜ SANAYÝ DEVRÝMÝ BÝLGÝSAYAR ÇAÐI BÝLGÝSAYARLAR ÝLETݪÝM VE BÝLGÝSAYARLAR ARAªTIRMA VE GELݪTÝRME BÝLÝMSEL YÖNETÝM HAREKETÝ BÝRÝNCÝL MOTOR MEKANÝZMASI VE ÝLETME MEKANÝZMASI ÇALIªAN MAKÝNELER...39 ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ VE ÇALIªAN MAKÝNELER ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ VE MONTAJ HATLARI ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ VE DEPOLAMA ÜRETÝMÝN VE DAÐITIMIN ULUSAL- ULUSLARARASI ALANDA SÜREKLÝLÝÐÝ YOÐUNLAªMA TEKELCÝ KAPÝTALÝZM VE KOMÜNÝZM...46 KOMÜNÝZM HANGÝ ÜLKE? V AKLA YATKIN DEÐÝL ELEKTRÝK SANAYÝ VE ELEKTRÝK ªEBEKESÝ ÇALIªAN MAKÝNELER -FABRÝKALAR...52

4 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 4 3. ULAªIM ÜRETÝM VE DAÐITIMIN ULUSAL ULUSLARARASI SÜREKLÝLÝÐÝ ARAªTIRMA VE GELݪTÝRME VE ÝLETݪÝM AÐLARI PLANLAMA DÜÐMEYE BASMA DEMOKRASÝSÝ AKLA YATKIN DEÐÝL VI AKLA YATKIN OLMAYAN KÂRLILIK...62 BÝLGÝSAYARLARLA TEKELCÝ KAPÝTALÝZMÝN UYUMSUZLUÐU...63 BU ARADA VII NE YAPMALI?...66 KOMÜNÝZME GEÇݪ NOTLAR NOT 1: BEDAVA BÝR SÜPER OTOYOL...68 NOT 2. TÜRKÝYE DE BÝLGÝSAYAR AÐLARI...71 NOT 3. SENDÝKALAR, PARTÝLER VE BÝLGÝSAYAR AÐLARI...73 NOT 4. DOÐRUDAN DEMOKRASÝ VE BURJUVAZÝ...74 NOT 5. SÝNGAPUR DA BÝLGÝSAYAR AÐLARI...77 NOT 6. DOÐRUDAN DEMOKRASÝ VE ݪÇÝ SINIFI...78

5 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 5 SUNUª Bilgisayarlarýn devrimci etkileri yanýnda gerici etkileri üzerine çok ºey söylendi ve yazýldý. Bugüne kadar bunlar burjuva entellektüelleri tarafýndan yapýldý. Bu baylar ne kadar çok uðraºsalar da, burjuvazisiz bir dünya düºünemiyorlar. Bilim-kurgu romanlarý da dahil, bilgisayarlarýn kapitalizm dýºý ºartlar da kullanýlabileceðini hayal bile edemiyorlar. Bu su katýlmamýº burjuva önyargýlarý, bu baylarýn bilgisayarlarla tekelci kapitalizmin uyuºmazlýðýný kavramalarýný olanaksýzlaºtýrýyor. Bilgisayarlar tarafýndan hem insanlýðýn iyiliðine hem de zararýna yaratýlan büyük potansiyeli görebiliyorlar. Bu potansiyelleri yansýtan bir dizi senaryo yaratýyorlar. Bu noktada da takýlýp ve de apýºýp kalýyorlar. Kapitalistlere yapýlan yakarýºlarýn bini bir para 1. Bu yakarýºlar hiçbir iºe yaramaz. Bu kitapta, bilgisayarlarýn bizi tümüyle otomatikleºmiº üretime götürmekte olduðu, insanlarýn sürekli artan maddi ve kültürel gereksinimlerini karºýlamak amacýyla üretim yapýlsa çok kýsa zamanda tümüyle otomatikleºmiº üretime ulaºabileceðimiz ortaya konuluyor. Bilgisayarlarýn yarattýðý bu yönelim, tekelci kapitalizmle uyuºmaz, çünkü bu yönelimin kaçýnýlmaz sonucu makinelerin köleleºtirilmesiyle varýlan bir bolluk toplumu olacaktýr. Bu kitapta kapitalistlerin, bilgisayarlarýn kullanýlmasýyla nelerin baºarýlabileceðini bildikleri ve uzun yýllardýr da bilmekte olduklarý gösteriliyor. Onlar tümüyle otomatikleºmiº üretimi gerçekleºtiremezler. Bu onlarýn sonu olur. Bu yüzden de bilgisayarlarý ancak kârlarýný en üst düzeye çýkarabilmek için zorunlu kaldýklarýnda ve mümkün olduðunca az kullanýrlar ve bu süreçte de sefalet ve yýkýma neden olurlar. Kapitalistlere yakarmak çare deðildir. 1 Bu tür burjuva entellektüelleri arasýnda 1980 baºlarýnda kaybettiðimiz Yüce Mikro-Mikro Çip Devriminin Etkileri (The Mighty Micro) kitabýnýn yazarý Christopher Evans ýn izel bir yeri vardýr. Bakýnýz 1979 basýmlý bu kitabýnýn 150. sayfasýnda ne diyor:... Bilgisayar Devrimi bizi ya bir cennete ya da bir felaket alanýna dönüºmüº bir dünya seçeneðiyle karºý karºýya getiriyor. Bu dönüºüm yakýndan biraz ötede, fakat büyük bir ihtimalle 1990 larda ortaya çýkacaktýr.

6 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 6 Bolluk yaratýlmasýyla kaybedecek birºeyi olmayanlara; tümüyle otomatikleºmiº üretim den, makinelerin köleleºtirilmesinden kaybedecek birºeyi olmayanlara; insanýn insana köleliðine son vermekten kaybedecek birºeyi olmayanlara; sefalet ve yýkýma son vermekten kaybedecek birºeyi olmayanlara seslenmemiz gerek. ݺçilere seslenmemiz gerek. Birleºin, örgütlenin, siyasi iktidarý ele geçirin ve bu ºekilde de bu kitapta gerçekleºtirilmesinin gerekli ve de mümkün olduðu ispatlanan deðiºikliði gerçekleºtirin. Ýlerlemenin bundan baºka yolu yok. Bunun dýºýndaki her yol bizi bilgisayarlarýn barbarlarýn emrinde olduðu bir barbarlýk dönemine götürür.

7 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 7 -I- TEMELLER 1. TOPLUMSAL YAªAM Toplum yaºayan bir organizmadýr. Toplumsal yaºamý incelersek, bunun birbiriyle ilgili iki yaºam biçiminin, maddi yaºamla ideolojik yaºamýn birliði olduðunu görürüz. Toplumsal yaºam ve bu yüzden de toplumun geliºimi, bu iki yaºam biçimi arasýndaki karºýlýklý etkileºimdir. Bu yaºam biçimlerinin karºýlýklý etkileºiminde, toplumun maddi yaºamý temel, toplumun ideolojik yaºamý ise sonuçtur. Bunlarýn ilkinde meydana gelen geliºme ve deðiºiklikler, er ya da geç ikincisine yansýr. Ýlkinde meydana gelen deðiºiklikler, ikincisinde de deðiºiklikleri zorunlu kýlar. Zorunlu hale gelen bu deðiºiklikler de er ya da geç gerçekleºir! Toplumun maddi yaºamýnýn kendisi, ürünlerin üretimiyle daðýtýmý 1 arasýndaki karºýlýklý etkileºimdir. Burada daðýtým biçiminin temelini oluºturan ºey, üretim biçimidir. Üretim biçimi nasýlsa, daðýtým biçimi de öyledir. Ürünler toplumun üyeleri arasýnda, böylece oluºan daðýtým biçimine uygun olarak daðýtýlýr. Daðýtým biçimini deðiºtirmek için önce üretim biçimini deðiºtirmek gerekir. Belli bir üretim biçimi, belli bir daðýtým biçimine yol açar ve bu da toplumun çehresini, sosyal yapýsýný belirler: toplum ya sýnýflara bölünür ya da sýnýflar çözülür, belli bir aile biçimi ve tüm bunlarý yansýtan bir ideolojik yaºam oluºur. Toplumun ideolojik yaºamý, toplumun siyasi ve kültürel fikirleri arasýndaki ve bu fikirlere uygun bir biçimde oluºturulan siyasi ve kültürel kurumlar arasýndaki karºýlýklý etkileºimdir. Yapýsý maddi yaºam tarafýndan belirlenen toplum sýnýflara bölünmüºse, bu kaçýnýlmaz olarak kendisini toplumun ideolojik yaºamýnda gösterir ve birbirine karºýt sýnýfsal siyasi ve kültürel fikirler ve kurumlar oluºturulmasýna ve bu fikirler ve kurumlar arasýnda mücadeleye yol açar. Fikirler ve siyasi kurumlar arasýndaki, toplumda hakimiyet saðlama mücadelesi kendini basitçe ve sadece fikirler ve siyasi kurumlar arasý bir 1 Daðýtým kavramý yukarýdaki ekonomik içeriði ve kullanýmý dýºýnda teknik bir içerik ve kullanýma da sahiptir ve kitabýn ilerki bölümlerinde bu içeriðiyle de kullanýlacaktýr.

8 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 8 mücadeleymiº gibi gösterir. Ancak bunun arkasýnda mücadelenin gerçek içeriði yatar. Bu da toplumun maddi yaºamý üzerinde hakimiyet kurma mücadelesidir. 2. ÜRETÝM BÝÇÝMÝ Ýnsanlar yaºamak için üretmek zorundadýrlar. Yani doðaya müdahale etmek zorundadýrlar. Üretim yapmak için doðaya müdahale ederken birbirlerine de müdahale ederler. Bu da üretimin toplumsal yönüdür. Üretim her zaman toplumsaldýr. Baºka bir deyiºle, üretim biçimi: i) Üretici güçlerin (ki bu insanlarýn doðayla olan iliºkilerini yansýtýr) ve ii) Üretim iliºkilerinin (ki bu da insanlarýn birbirleriyle olan iliºkileridir) bir birliðidir. Ancak bu ikisinin birliði sayesinde belli bir üretim biçimi oluºur. Üretici güçler iliºkinin maddi yönünü oluºturur ve a) üretimde kullanýlan aletleri ve b) belli üretim deneyimleri ve emek becerileri sayesinde bu aletleri kullanan insanlarý içerir. Üretim iliºkileri, iliºkinin sosyal yönünü oluºturur. Üretim her zaman sosyaldir. Üretim yapmak için doðaya müdahale eden insanlar, kendi aralarýnda da belli ekonomik iliºkiler oluºtururlar. Bu iliºkiler, üretim araçlarýnýn mülkiyet ve denetim biçimine baðlý olarak, baský veya iºbirliði iliºkileri olabilir. Üretici güçler iliºkinin pozitif yönüdür. Bunlar sürekli olarak geliºirler. Üretici güçler arasýnda üretim aletleri en devrimci olanýdýr. Üretim iliºkileri iliºkinin negatif yönüdür. Bunlar sürekli olarak tahrip edilir ve yenilenirler. Üretici güçlerdeki deðiºiklikler ve geliºmeler, üretim iliºkilerinde deðiºiklikleri ve geliºmeleri gerekli kýlar. Bu üretim iliºkileri er ya da geç yadsýnýrlar ve yerlerini yeni üretim iliºkilerine býrakýrlar.

9 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 9 3. ÜRETÝM ÝLݪKÝLERÝNDEN SOYUTLANMIª ªEKLÝYLE ÜRETÝM Yapacaðýmýz analiz açýsýndan, üretimin sosyal yönünü bir yana býrakýrsak, üretim iliºkilerinden soyutlanmýº üretimle, yani insanýn yalnýzca doðayla olan mücadelesiyle karºý karºýya kalýrýz: insan, zihinsel ve bedensel yeteneklerini kullanarak, emeðinin araçlarý 1 vasýtasýyla, emeðinin sübjesi 2 üzerinde çalýºýr ve bunlarý kendi gereksinimlerini karºýlayacak ºeyler haline dönüºtürür 3. Bu yönüyle ele aldýðýmýz üretimin temel unsurlarýna bir bakalým. A. EMEÐÝN SÜBJELERÝ Doða tarafýndan kendiliðinden bir ºekilde saðlanan ve insanýn iºlediði her ºey, emeðin sübjesini oluºturur. Bakir toprak ve su emeðin evrensel sübjeleridir. Doða, bakir ormanlarý, maden cevherlerini, balýklarý, vb. üretir. Bunlar için herhangi bir emek harcanmaz. Diðer yandan, eðer emeðin sübjesi, daha önceki bir emeðin ürünüyse buna hammadde adý verilir. Bakir ormanlardan kesilen aðaçlar, topraktan çýkarýlan maden cevherleri, iºlenmek üzere denizlerde yakalanan balýklar, hep hammadde haline gelirler. Çünkü bunlar üzerinde emek harcanmýºtýr. B. EMEÐÝN ARAÇLARI Emeðin sübjesini iºlerken insan tarafýndan kullanýlan basit ya da karmaºýk her ºey, emeðin aracýdýr. Doða bunlarýn bazýlarýný kendiliðinden bir ºekilde saðlar. Ýnsanýn uzuvlarý, taºlar, kemikler, topraðýn kendisi, bunlardandýr. Emek geliºtikçe, emeðin özel olarak hazýrlanmýº araçlarý da üretilir. Emek araçlarý insanlarýn emeklerini emeðin sübjesine aktarmak için kullandýklarý aracýlardýr. Emeðin araçlarýndan bazýlarý, emeðin sübjesine doðrudan aktarýlmasýnda kullanýlýr. Bunlara üretim aletleri denir. Bu üretim aletlerinin 1 emeðin araçlarý: iº araçlarý. 2 emeðin subjesi: emeðin konusu, iºin konusu 3 Emeðin araçlarýnýn ve sübjelerinin (hammaddelerin) her ikisine birden üretim araçlarý adý da verilir.

10 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 10 mekanik olanlarýna üretimin kemikleri ve kaslarý; emeðin iºlediði materyalleri içinde tutmak için kullanýlanlarýna üretimin dolaºým sistemi; bunlarýn çalýºmalarýný izlemek için kullanýlanlarýna üretimin duyu sistemi; son olarak hepsinin çalýºmasýný kontrol edenlere de üretimin sinir sistemi veya beyni diyebiliriz. Emeðin araçlarýndan bazýlarý, emeðin sübjesine doðrudan aktarýlmasýnda kullanýlmaz. Ancak bunlar olmadan da üretim ya olanaksýz ya da çok kýsýtlý olur. Toprak bu türden evrensel bir araçtýr. Daha önceden harcanmýº emeðin ürünleri olan bütün binalar, ulaºým ve iletiºim araçlarý da bu kategoriye dahildir. C. SOYUTLANMIª ªEKLÝYLE ݪ Ýnsanlarla doða arasýndaki maddi iliºki -ki bunu insan baºlatýr, düzenler ve kontrol eder-, insanýn bu eylemi iºtir. Her insan iº yapmak için bedensel ve zihinsel kapasiteye sahiptir ve buna emek gücü 1 adýný veriyoruz. Bu gücün kullanýlmasý, iºin kendisidir. Herkesin sahip olduðu bu kapasite duraðan deðildir. Emeðin araçlarýnýn geliºmesiyle birlikte geliºir ve sonuçta emek becerisinin geliºmesine yol açar. ݺ insanlar tarafýndan yapýlýr ve çalýºan kitleler insan toplumunun temel üretici gücünü oluºturur. Ýnsanlar emeðin araçlarýný kullanarak emeðin sübjelerini iºlerler ve bunlarý gereksinimlerine uygun bir ºekle dönüºtürürler, sonuçta ortaya çýkan bir kullaným deðeri yani üründür. 4. ÜRÜN Yalnýzca madencilik, balýkçýlýk, ormancýlýk gibi, ürünlerin doðadan olduðu gibi çýkarýlýp alýndýðý sanayi dallarýnda emeðin sübjeleri doða tarafýndan kendiliðinden bir ºekilde saðlanýr. Sanayinin bütün diðer dallarýnda, baºka sanayilerin ürünleri olan hammaddeler kullanýlýr. Birisinin ürünü, diðerinin hammaddesidir. Hammaddeler, bir ürünün asýl maddesi olabilecekleri gibi, yardýmcý maddesi de olabilirler. 1 emek gücü: iº gücü

11 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 11 Yardýmcý madde olarak kullanýlan hammadde, emeðin araçlarý tarafýndan tüketilebilir; iºlenen asýl maddede deðiºiklikler yapmak üzere kullanýlabilir; ya da iºin yapýlmasýna yardýmcý olmak üzere kullanýlabilir. Bir ürün, deðiºik sanayi dallarýnda hammadde olarak kullanýlabilir; bir sanayi dalýnda hem emeðin aracý hem de hammadde olabilir; bir sanayi dalýnýn ürünü olabilir ve ayný zamanda ayný sanayi dalýnda hammadde olarak kullanýlabilir; hem insanlar için bir tüketim maddesi hem de bir sanayi dalý için hammadde olabilir. Baºka bir deyiºle, bir kullaným deðerinin hammadde mi, emeðin aracý mý, yoksa ürün mü olduðu, üretim sürecindeki rolüne baðlýdýr ve bu sürecin dýºýnda hepsi de üründür. Bütün hammaddeler son aºamada ya emek araçlarýnýn ya da bireysel tüketim araçlarýnýn üretiminde kullanýlýrlar. Emeðin araçlarý, üretim sürecinde hammaddelerin, emek araçlarýnýn ve bireysel tüketim araçlarýnýn üretilmesi için tüketildiklerinden, bu sürecin en son aºamasýnda ortaya çýkan ºey, insanlarýn maddi ve kültürel gereksinimlerinin karºýlanmasý için harcanan bireysel tüketim araçlarýdýr. Bu tüketim araçlarý bireysel tüketiciler tarafýndan tüketilir. Bu tüketim sayesinde de tüketicinin kendisi, yani insanlýk varlýðýný sürdürüp geliºir. 5. TOPLUMSAL ÜRÜN Bu nedenle, maddi biçimiyle göz önüne alýndýðýnda toplumun toplam ürünü, toplum tarafýndan üretilen bütün hammaddelerden, emeðin araçlarýndan ve tüketim araçlarýndan oluºur. Bu üretim sürecinin en son aºamasý da insanýn kendisidir, insan toplumudur. Dolayýsýyla da insanýn gereksinimlerinin karºýlanmasýndan kopuk bir üretim, yeryüzünden silinmeye mahkumdur. Emeðin araçlarý arasýnda, üretim aletleri en devrimci olanýdýr. Bunlar sürekli geliºirler ve diðer emek araçlarýnýn ve insanýn emek becerilerinin geliºmesine yol açarlar. Üretim aletleri ayný zamanda insanlarýn hangi sosyal ºartlarda üretim yaptýklarýnýn veya hangi sosyal ºartlarda üretim yapmak zorunda olduklarýnýn da göstergeleridir. Bu nedenle bizi ilgilendiren ºey, emeðin araçlarýnýn ve özellikle de üretim aletlerinin ºu andaki geliºim aºamasýdýr. Bu geliºme aºamasýný tespit edersek, hangi sosyal ºartlarda üretim yapmak zorunda olduðumuzu, üretim iliºkilerimizin ne tür üretim iliºkileri olmak zorunda olduklarýný da tespit etmiº oluruz.

12 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 12 Bunu kavramak için sanayi devrimine geri dönmemiz ve o dönemde emek araçlarýnýn ve sosyal ºartlarýn ne durumda olduðuna bakmamýz gerekiyor.

13 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 13 -II- BÝRÝNCÝ SANAYÝ DEVRÝMÝ -MAKÝNE ÇAÐI- Birinci sanayi devrimi dönemi, Ýngiltere de 18. yüzyýlýn son çeyreðinde tekstil dalýnda baºladý ve 1871 de Paris Komünü ile sona erdi. 1. MAKÝNE Makine, bir kez çalýºtýrýldýktan sonra, kendi aletleriyle, daha önce benzeri aletlerle iºçilerin yaptýðý iºleri yapan bir mekanizmadýr. Makinelerle üretim Sanayi Devrimi sýrasýnda mükemmel biçimine ulaºtýðýnda, bu tür üretimin üç temel unsuru söz konusuydu: a) Motor mekanizmasý, makineyi hareket ettirmek için gerekli gücü saðlar. Bu dönemde bu mekanizma buhar makinesiydi. b) Ýletme mekanizmasý 1, motor tarafýndan saðlanan hareketi çalýºan makineye iletir ve gerekli baºka hareket türlerine dönüºtürür. Bu, volanlardan, ºaftlardan, diºli tekerleklerden, makaralardan, kayýºlardan, halatlardan, bantlardan ve çok çeºitli türden diºlilerden oluºuyordu. c) Çalýºan makine 2, motor mekanizmasý tarafýndan üretilen ve iletme mekanizmasý tarafýndan kendisine iletilen hareketi kullanarak aletleriyle emeðin sübjesini iºler. Aletleriyle birlikte bu çalýºan makine, aletleriyle birlikte iºçinin yerini almýºtýr. Bu da sanayi devriminin baºlangýç noktasý olmuºtur ve el sanatlarýndan ve imalattan, makinelerle üretime geçiºin baºlangýç noktasý olmaya da devam etmektedir. Ýnsanlarýn basit birer hareket ettirici güç rolünü üstlendikleri deðirmen, pompa, körük, havan vb. alet edevatlar, el aletleri olarak bile birer makine olmalarýna raðmen, üretim biçiminde bir devrim baºlatmadýlar. Böylesi makineler, insan dýºýnda bir kaynak veya buhar makinesi tarafýndan iºletildiklerinde de devrime yol açmadýlar. Buhar makinesi de sanayi devrimine yol açmadý. Sanayi devrimini baºlatan ºey, operatörler olarak el aletleriyle çalýºan iºçilerin yadsýnmasýna yol açan, 1 Ýletme mekanizmasý: transmisyon mekanizmasý. 2 Çalýºan makine: iº makinesi.

14 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 14 iºçilerin el aletleriyle yaptýklarý iºlerin mekanizasyonudur. Baºka bir deyiºle, sanayi devriminin baºlama noktasý çalýºan makinedir. Motor mekanizmasýnýn gücünün artmasý, bir makineler sisteminin oluºmasýna yol açar. Bu sistemde ayný türden makineler veya deðiºik türden ayrýntý makineleri 1, merkezi bir motor mekanizmasýndan güç alarak iºbirliði halinde çalýºýrlar. Bu bütün sistemde teknik bir birlik yaratýr. Aletler bir makinenin organlarý olarak görülebilirse, makineler de motor mekanizmasýnýn organlarý olarak görülebilir. Makine yerleºiminin planlanmasý ve deðiºik malzeme aktarma düzenleri 2 kullanarak makinelerin birbirlerine baðlanmasý ile planlý bir üretim sistemi halinde örgütlenen makine gruplarý ve farklý ayrýntý makineler arasýnda sayýsal bir oran oluºturulur. Makineler sistemi, fabrikanýn, yani yalnýzca makinelerin kullanýldýðý atölyenin vücudunu oluºturur. Fabrika içinde emek, teknik bir gereklilik olarak kooperatiftir. Fabrikada üretimin mükemmelleºtirilmesi, otomasyon ve üretimin sürekliliði ilkesinin uygulanmasýný gerekli kýldý. 2. ÜRETÝMÝN OTOMASYONU Ne zaman ki, makineler sistemi, kendi kendine iºleyen merkezi bir motor mekanizmasý tarafýndan üretilen hareketi kullanarak çalýºýrsa, o zaman büyük bir otomaton 3 oluºur. Ancak makinelerin bazýlarýnda, bazý hareketleri gerçekleºtirebilmek için iºçinin yardýmý gerekmiºtir; makinelerin bazý parçalarýnýn iºçi tarafýndan bir alet gibi kullanýlmasý gerekmiºtir. Bunlar otomasyon ilkesinin uygulanmasýndaki bazý aksaklýklarý oluºturmuºtur. Bir makine hammaddenin iºlenmesi için gerekli bütün hareketleri insanýn yardýmý olmadan yerine getirebildiði anda, insana yalnýzca gözcü olmasý için gereksinim olduðu anda, otomatik makine sistemi oluºmuº demektir ve bunun ince ayrýntýlarý sürekli olarak geliºtirilebilir. Bütün aletleriyle bir operatör olarak çalýºan insan üretim sürecinden çýkarýldýðý ve insanýn bütün operatif iºleri, bütün aletleriyle birlikte çalýºan makine tarafýndan yerine getirildiði anda ve bu makine kendi kendine çalýºan bir kaynaktan iletilen hareket sayesinde çalýºtýðý zaman, 1 ayrýntý makineleri: detay makineleri: (detail machines) 2 malzeme aktarma düzenleri (materials handling equipment). 3 otomaton: otomatik sistem.

15 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 15 otomatik üretim söz konusudur. Böylesi bir makine sisteminin bulunduðu fabrika da otomatik fabrikadýr. Bu makinelerin insan tarafýndan gözlenmesi ve hatalarýnýn insan tarafýndan giderilmesi gerekliliði, otomasyon ilkesinin uygulandýðý gerçeðini yadsýmaz. Bunlar daha da geliºtirilebilecek ayrýntýlarý oluºturur. 3. ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ Çeºitli ayrýntý iºlemleri birleºtirme, bu iºlemler arasýnda bir süreklilik saðlama, makine üretimi için bir zorunluluktur. Çeºitli ayrýntý makinelerin birlikte çalýºtýðý bir ortamda, her ayrýntý makine, sýradaki bir sonraki makine için hammadde saðlar. Bunlarýn hepsi ayný anda çalýºtýðý için de, üretim çeºitli aºamalardan geçer ve bir aºamadan diðerine sürekli bir geçiº halindedir. Hammaddeye ilk aºamadan son aºamaya kadar geçiºi sýrasýnda ne kadar az müdahale edilirse, baºka bir deyiºle, hammaddenin bir aºamadan diðerine geçiºi ne kadar çok insan elinden ziyade makinelerin iºlevi olursa, bu süreç o kadar sürekli hale gelir. Üretimin sürekliliði, üretim sürecinin, hammaddenin çalýºan makine tarafýndan deðiºikliðe uðratýlmadýðý bölümüne denk düºer. Otomasyonun alaný hammaddenin makine tarafýndan deðiºikliðe uðratýldýðý bölümdür. Üretim sürecinin sürekliliði yalnýzca, hammaddenin, deðiºikliðe uðradýðý bir aºamadan, deðiºikliðe uðradýðý bir sonraki aºamaya aktarýldýðý ara aºamayla ilgilidir. Üretimin sürekliliði, bu ara aºamadan insanýn dýºlanmasýný gerektirir. 4. SANAYÝ, ULAªIM VE ÝLETݪÝMÝN GELݪÝMÝ Sanayinin bir alanýnda üretim biçiminde gerçekleºtirilen radikal bir deðiºiklik, baºka alanlarda da benzer deðiºiklikleri getirir. Bu ilk olarak sanayinin, bir sürecin farklý aºamalarý olduklarý için birbiriyle baðlantýlý ve fakat sosyal iº bölümü nedeniyle birbirinden izole olan ve her biri baðýmsýz bir ürün üreten dallarýnda meydana gelir. Ancak özellikle sanayinin ve tarýmýn üretim biçimlerindeki bir devrim, bilhassa toplumsal üretim sürecinin genel ºartlarýnda, yani iletiºim ve ulaºým araçlarýnda bir devrimi

16 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 16 gerekli kýlar. Nehirlerdeki buharlý vapurlar, demiryollarý, okyanuslardaki buharlý gemiler ve telgraf bu ºekilde ortaya çýkmýºtýr. Bu süreç ayný zamanda madencilik, metalurji ve kimyasal sanayilerde geliºmeye de yol açmýºtýr. Makineyle üretim, bizzat makinelerin kendilerinin makine kullanýlarak üretilmeye baºlanmasýndan itibaren kendine uygun bir teknik temel oluºturdu. Bunun,yani mühendislik sanayiinin diðer sanayilerden ayrýºmasý ve mevcut teknik çerçevede mükemmelleºtirilmesi, ilk sanayi devriminin doruk noktasýný oluºturur. Makine üretiminde süreç objektif olarak, yani insan eline olan ihtiyaç dikkate alýnmadan incelenir. Sürecin ayrýntýlý parçalara ayrýlmasý ve bu parçalarýn bir bütün halinde birleºtirilmesi, makine, kimya vb. kullanýmý sayesinde gerçekleºtirilir ve insan güçlerinin yerini doða güçlerinin almasý bir zorunluluktur. Bilim ve teknoloji üretimin hizmetine sunulur. Bu yüzden de üretim araçlarýnýn sahibi olanlarýn hizmetindedir. 5. MAKÝNEYLE ÜRETÝMÝN TOPLUMSAL NÝTELÝÐÝ Fabrikadaki üretim planlýdýr. ݺ bölümü kendini, ayrýntý makineler ve bu makineleri iºleten ve bakýmýný yapan iºçiler arasýndaki iº bölümü ºeklinde gösterir. Makineler arasýnda olduðu kadar, iºçiler arasýndaki iºbirliði de örgütlenmiº yani planlanmýºtýr. Bu planlama tek bir merkezden, fabrika yönetim merkezinden örgütlenir. Makinelerin kullanýmýyla gerçekleºtirilen deðiºik sanayi faaliyetleri, fabrikadaki iº bölümünden farklý olarak, toplumdaki iº bölümünü yansýtýr. Bu iº bölümü ne kadar geliºtirilirse, her iºletme bir diðerine o kadar baðýmlý hale gelir. Nasýl ki bir fabrikadaki makineler ve iºçiler birbirlerine baðýmlýdýrlar ve örgütlenmeleri gerekirse, ayný ºekilde toplumdaki bu iº bölümü de, toplumun üretim faaliyetlerinin örgütlenmesini gerektirir. Bu iº bölümünde tek tek birimler ne kadar geliºmiºse, bunlarýn birbirlerine baðlanma yollarýnýn, ulaºým ve iletiºim araçlarýnýn da o kadar geliºmiº olmasý gerekir. Ulaºým ve iletiºim teknolojisi toplumun bütün toplumsal üretimi örgütleyebilmesi için gerekli olan araçlarý saðlar. Demiryollarý, buharlý gemiler ve telgraf bu toplumun elindeki böylesi araçlardýr ve bunlar, o günkü toplumsal üretimin örgütlenmesi için fazlasýyla yeterlidirler.

17 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 17 Tek tek fabrikalardaki makineyle üretim, bunlarýn demiryollarý ve buharlý gemilerle birbirine baðlanmasý ve üretimle ilgili bilgilerin telgraf aracýlýðýyla toplanmasý ve baºka yerlere iletilmesi, üretimin sosyal örgütlenmesinin sözde bir olasýlýk deðil, gerçek bir olasýlýk olduðunu göstermiºtir. Bunun için teknolojik açýdan gerekli olan her ºey o çaðda mevcuttu. Toplumun üretim faaliyetlerinin örgütlenmesi gerekliliðinin bu çaðda yerine getirilmemiº olmasý kendini ekonomik krizler ºeklinde gösterir. Kriz dönemlerinde üretici güçlerin tahribatý yoluyla toplumsal üretim bir sonraki krize kadar dengelenir, planlanýr. 6. KAPÝTALÝZM VE SOSYALÝZM Bu çaðda üretimin sosyal örgütlenmesi ve daðýtým, rekabetçi kapitalizme denk düºer. Üretim sosyaldir. Ancak üretim araçlarýnýn mülkiyeti özeldir. Toplum, üretim araçlarýný mülkiyetinde bulunduran kapitalistler, burjuvalarla, yalnýzca iºgücüne sahip olan proleterler, iºçi sýnýfý halinde ikiye bölünmüºtür. Üretim araçlarýný özel mülk olarak sahiplendikleri için kapitalistler, üretimin teknolojik ve örgütlenme düzeyinin açýkça talep ettiði ºekilde toplumsal üretimin planlanmasý gerekliliðini yerine getiremediler. Geliºme açýk bir ºekilde üretim araçlarýnýn ortak mülkiyetini gerekli kýlýyordu. Çünkü ancak bu ºekilde toplumsal üretim örgütlenebilir ve toplumun üretici güçlerini tahrip eden ekonomik krizlere bir son verilebilirdi. Bu çað, üretim araçlarýnýn sosyal, ortak mülkiyetini gerçekleºtirebilecek ve bu sayede de toplumsal üretimi örgütleyebilecek, planlayabilecek tek sosyal grup olan iºçi sýnýfýnýn, üretimin teknolojisinin ve örgütlenmesinin bu gerekliliðini yerine getirmenin tek yolu olarak siyasi iktidarý ele geçirme yönündeki baºarýsýz bir giriºimi olan Paris Komünü yle sona erdi. 7. ÝNGÝLTERE Bu üretim biçimi, zanaatýn ve imalatýn yerini aldý ve daha önce mevcut olmayan yeni ürünlerin ve üretim süreçlerinin ortaya çýkmasýna yol açtý.

18 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 18 Birinci Sanayi Devrimi çaðýndaki geliºmesi içinde, hareketin merkezi bir otomattan iletim mekanizmasý aracýlýðýyla iletildiði, örgütlü bir makineler sistemi, yani kendi içinde üretimin planlý bir ºekilde yapýldýðý otomatik fabrika, makinelerle yapýlan üretimin en geliºmiº biçimiydi. Bu çaðda, bize bu tür üretim biçiminin en mükemmel örneklerini sunan ülke Ýngiltere ydi.

19 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 19 -III- ÝKÝNCÝ SANAYÝ DEVRÝMÝ -ELEKTRÝK ÇAÐI- Elektrik çaðý ya da ikinci sanayi devrimi ABD nde 19. yüzyýlýn son çeyreðinde, Araºtýrma ve Geliºtirme nin sanayinin ayrý bir dalý olarak ayrýºmasýyla baºladý ve SSCB nde komünizmden geriye dönüº için yeni bir yolun çizildiði, SSCB Yüksek Sovyet inin Aðustos 1953 deki oturumuyla sona erdi. 1. ARAªTIRMA VE GELݪTÝRME Geçen yüzyýlýn son çeyreðine doðru, fabrikalarýn inºasýndan önce makinelerin yerleºimiyle, bunlarý birbirine baðlayacak olan malzeme aktarma düzenlerinin planlandýðý modern fabrikalar ortaya çýktý. Mevcut üretim tekniklerini kullanmak suretiyle, üretimin otomasyonu ve sürekliliði alanýnda yapýlabilecek olan herºey aºaðý yukarý yapýlmýºtý. Makine yapýmcýlarýnýn ince zekasý, buhar makinelerinde hareketin yaratýlmasý, bunun fabrikada iº yapýlan alana aktarýlmasý, çalýºan makinelerin iºletilebilmesi için gerekli hareket türlerine dönüºtürülmesi, çalýºan makineleri otomatikleºtirmek üzere bu makinelerin hareketlerinin kontrol altýna alýnmasý ve mekanik düzenlerden yararlanarak iºlemin mümkün olduðunca sürekli hale getirilmesi alanlarýnda sonuna kadar kullanýlmýºtý. Bu faktör ve de üretimin büyük fabrikalardaki büyümesinin bizzat kendisi, Araºtýrma ve Geliºtirmenin sanayinin baðýmsýz bir dalý olarak ayrýºmasýný gerekli kýlar ve buna yol açar. Bu andan itibaren, bilimlerin geliºimi ve bunlarýn üretime uygulanmasý, yani teknoloji, sanayinin ayrý bir dalý olarak, çok ve gittikçe artan sayýda kiºi tarafýndan üstlenilir. Eski sanayi dallarý daha da büyümüº ve geliºmiº, iç yakýmlý makinelere dayanan yeni sanayiler fakat özellikle de elektrik ve elektronik sanayileri ortaya çýkmýºtýr. Bütün bu sanayilerin geliºmesini olasý kýlan mühendislik sanayii, kendisini ve bu ºekilde de diðer bütün sanayileri mükemmelleºtirmek üzere bütün bu sanayilerin sonuçlarýndan yararlanmýºtýr. Ulaºým ve iletiºim, otomobil, uçak, telefon, radyo gibi, daha önce hiç görülmemiº yeni ºekiller kazanmýºtýr.

20 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 20 Araºtýrma ve Geliºtirmenin ayrýºmasýyla ayný dönemde, üretimi yönetmenin de bilimin ayrý bir dalýna dönüºtüðüne ºahit oluruz. 2. BÝLÝMSEL YÖNETÝM HAREKETÝ Sanayi devriminden önce, yani imalat döneminde, tek baºlarýna veya gruplar halinde çalýºan iºçiler her bir ayrýntý iºlemi el aletlerini kullanarak yerine getiriyorlardý. Burada bir yanda insan iºleme uyum saðlarken, diðer yanda da iºlem daha önce insana uygun hale getiriliyordu. ݺlem bir bütün olarak sübjektif bir ºekilde, yani insan eliyle yerine getirilmesi açýsýndan inceleniyordu. Bu iº bölümünün sübjektif ilkesiydi ve makineyle üretimde geri plana itildi. Bilimsel Yönetim Hareketi yle birlikte bu sübjektif ilke, iki belirgin alanda tekrar kullanýma girer: a) esas olarak el iºine dayanan üretim dallarý: bunlarýn en önemlisi montajdýr ve b) makinenin çalýºmasý için gerekli elle yapýlan iºler. Üretimde hala; ihtiyaç duyulan insanýn her duyusu, insan uzuvlarýnýn her hareketi en ince ayrýntýsýna kadar incelendi ve sadece iºin yapýlabilmesi için elzem duyularýn ve hareketlerin kullanýlmasýna indirgendi. Bu meºhur Zaman ve Hareket Etüdü dür. Yönetim bilimi geliºimi sýrasýnda kaçýnýlmaz olarak çalýºan insanlarýn hareketlerini incelemekle sýnýrlý kalamazdý ve üretimin bütün yönlerini inceledi. El aletleri, makine aletleri; hammaddeler ve ürünleri tutacak ve gerekli yerlere taºýyacak mekanizmalar; iºistasyonlarý ve makinelerin tasarýmý; iº-istasyonlarý ve makinelerin birbirleriyle ilgili olarak yerleºimi; bizzat ürünlerin tasarýmý ve de bunlarý üretmek için kullanýlan malzemeler vb. hep mikroskop altýna kondu. Makinelerin ve çalýºan insanlarýn uzuvlarýnýn hareketleri, hem insanlarýn iºin yapýlmasý sýrasýndaki gereksiz hareketlerinin belirlenip ortadan kaldýrýlmasý ve hem de yukarýda sözü edilen alanlarda getirilen yeni uyarlamalarla iºi yapmak için eskiden gerekli olan bazý hareketlerin gereksiz hale getirilmesi yoluyla, iºin yapýlmasý için gerekli olan asgari düzeye indirgendi. Burada imalattan ayrýlan yön ortaya çýkýyor. Ýmalatta iºlemlerin insana uyarlanmasý kaçýnýlmazdý. Burda ise esas ºey tam da çeºitli uyarlamalardan yararlanarak zorunlu olan insan hareketlerinin ortadan kaldýrýlmasý ve ancak bundan sonra insaný kullanmaya hal ihtiyaç varsa iºlemleri ona, ama onun objektif olarak belirlenmiº yeteneklerine uyarlamaktýr. Bu ºekilde sübjektiflik, iºin insana uyarlanmasý ihtiyacý, objektif hale gelir. Çalýºan insanýn kendisi, yani üretim sürecinin

21 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 21 sübjesi, incelemenin objesi haline, üretim sürecinde yalnýzca belli duyu ve hareket kapasitesi bulunan objektif bir unsur olarak objektif deðerlendirmenin objesi haline gelir. Yukarýda sözü edilen geliºmelerin etkisi ve elektriðin sanayide kullanýlmaya baºlamasýyla fabrikalarýn tüm yapýsý deðiºti. ªimdi bu çaðda meydana gelen bütün deðiºiklikleri ele almadan, yalnýzca bunlarýn en önemli sonuçlarýna deðinerek, makineyle üretimin temel unsurlarýna bir göz atalým. 3. BÝRÝNCÝL MOTOR MEKANÝZMASI VE ÝLETME MEKANÝZMASI Geçen yüzyýlýn sonuyla bu yüzyýlýn baºýnda elektrik üretimine ve elektriðin aydýnlanmada ve elektrik motorlarýnýn geliºtirilmesine paralel olarak da makinelerde kullanýlmasýna baºlandý. Bu aºamada makinelerde gerekli, mekanik olsun, hidrolik olsun ya da pnömatik olsun bütün hareketler elektrik motoru tarafýndan saðlanmaya baºlandý. Elektrik üretiminin kendisi sanayinin ayrý bir dalý haline geldi. Ne ºekilde üretilirse üretilsin, elektrik dev miktarlarda üretilmekte ve kullaným noktasýna gittikçe uzayan iletim hatlarý vasýtasýyla iletilmektedir. Bu iletim hatlarýndan da daðýtým ºebekeleri yayýldý. Bu ºebekeye baðlanan her fabrikada da, fabrikanýn her makineye daðýlan kendi ºebekesi ortaya çýktý. Bu elektrik iletim mekanizmalarýyla karºýlaºtýrýldýðýnda, buhar makinesine dayanan fabrikalardaki mekanik iletim mekanizmalarý koskoca bir hiçtir. Geçmiºte, buhar makinesi tarafýndan her makineye saðlanan mekanik hareket fabrikaya dev mekanik iletim mekanizmalarý vasýtasýyla iletilmekte ve bu da her makineye daðýtýlmaktaydý. ªimdiyse, elektriðin dev santrallarda üretildiði ve üretilen elektriðin dev iletim hatlarý ve bir daðýtým ºebekesi vasýtasýyla bir çok fabrikaya iletildiði bir sistemle karºý karºýyayýz. Elektrik bu ºebekeden her fabrikaya ve her fabrikada da her makineye ulaºmakta. Bu elektrik her makinede makinenin kendi elektrik motoru sayesinde mekanik harekete dönüºtürülmekte, böylece saðlanan hareket de makinenin kendi mekanik iletim mekanizmasý vasýtasýyla gerekli deðiºik hareket biçimlerine dönüºtürülmektedir. Geçmiºte, aletler çalýºan makinenin organlarý ve makineler de buhar makinesinin organlarýydý. Her makineyle onun aletleri, buhar makinesi tarafýndan saðlanan harekete ve iletim mekanizmasýna baðýmlýydý. Bu

22 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 22 baðýmlýlýk da fabrika içinde teknik bir birliðe yol açýyordu. ªimdiyse, birçok fabrika elektrik üretilen santrallara ve bu elektriði ileten hatlara baðýmlýdýr. Bu baðýmlýlýk sayesinde de bir çok fabrikanýn ayný elektrik santralýna baðýmlý olduðu teknik bir birlik durumu ortaya çýkmaktadýr. Çeºitli fabrikalar bir elektrik santralýnýn ve elektrik iletim hattýnýn organlarýdýr. Ayrýca bu çaðda deðiºik iletim hatlarýnýn, bölgesel ºebekeler halinde birbirlerine baðlanmasý da baºlar ki bu, tek tek fabrikalarýn tek tek elektrik santrallarýna deðil, bütün fabrikalarýn, bütün elektrik santrallarýnýn baðlandýðý, ülke çapýndaki iletim hatlarý ºebekesine baðlý olduklarý, gittikçe büyüyen bir teknik birliðe iºaret etmektedir. Elektrikle baºlayan devrim, üretimde bir yardýmcý olarak aydýnlanmayla ve makinelere hareket saðlayan elektrik motorlarýyla sýnýrlý kalamazdý. Fazla geçmeden demiryollarýnda elektrikli trenler ortaya çýktý. Telefon aracýlýðýyla iletiºim geliºti ve özellikle de kullanýcýlarýn birbirlerine baðlanmalarýný otomatikleºtiren elektrikli düzenleyiciler sayesinde telefon gittikçe yayýldý. Elektronik alanýndaki geliºmelere paralel olarak radyo ortaya çýktý ve bu da daha sonra televizyonun geliºmesine yol açtý. 4. ÇALIªAN MAKÝNELER Sanayide elektriðin ve elektrikli motorlarýn yaygýn ºekilde kullanýlmasýna baºlanmadan önce bile, makinelerin otomasyonu baºarýlmýºtý. Otomasyonun daha da geliºtirilmesi sürecinde, makinelerin hareketlerini kontrol etmek için mekanik düzenler kullanarak iºlemlerin mükemmel bir ºekilde kontrol edilebilmesi sorunuyla karºýlaºýldý. Mekanik beyin olarak bilinen kam (cam) bile kendi baºýna bu sorunu çözmekte yetersizdi. Makinelerde gerekli hareketin elektrik motorlarý kullanýlarak üretilmesiyle, yalnýzca buhar makinesi tarafýndan üretilen hareketin fabrikaya iletilmesi için gerekli dev iletim mekanizmalarý ortadan kalkmakla kalmadý, ayný zamanda elektrik motorlarýnýn küçük ve de kullanýºlý olmasý, zorunlu mekanik dönüºüm ve iletim iºlemlerinin yol açtýðý güçlükler yüzünden daha önceleri makinenin farklý bölümlerinde gerekli olmasýna raðmen elde edilmesi imkansýz olan çeºitli hareket türlerini de olasý kýldý. Geçmiºte otomasyonu mümkün kýlan bazý hareket türlerini elde etmek için çok karmaºýk iletim ve dönüºtürme mekanizmalarý kullanmak gerekirken, ºimdi çok daha basit mekanizmalar kullanýlarak bu hareket türleri elde edilebilmektedir. Elektrik motorlarýnýn geliºmesi yanýnda,

23 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 23 hareketi iletmekte kullanýlan diºliler ve ºaftlar gibi mekanizmalarýn gittikçe daha da geliºmesi, makineler için gerekli deðiºik hareket türlerinin hemen hemen mükemmel bir ºekilde üretilebilmesi ve kontrol edilebilmesi imkanýný yarattý. Bu geliºmelerin etkileri hareketin üretim ve iletim biçiminde görülen deðiºikliklerle sýnýrlý kalmadý. Bunlar çalýºan makinelerin kendilerini ve çalýºan makineler tarafýndan kullanýlan aletleri de etkiledi ve bu da geri dönüp hareketin üretim ve iletim biçimlerini etkiledi. Elektrik motorlarýyla deðiºik hareket türlerinin üretim ve kontrolünün kolaylaºmasý sayesinde yalnýzca otomasyonu, yani hammaddelerin dönüºtürülmesi sürecinde aletlerini kullanarak çalýºan iºçilerin yadsýnmasýný deðil, ayný zamanda üretimin sürekliliðini, yani hammaddeleri makinelere veren ve makineler arasýnda taºýyan iºçilerin yadsýnmasýný da mükemmelleºtirmek olasý hale geldi ve bu yönde adýmlar atýlmaya baºlandý. ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ VE ÇALIªAN MAKÝNELER Sanayi Devrimi yle birlikte, bir ürünün deðiºik parçalarýnýn standardizasyonu ve bunlarýn daha sonra montajý sayesinde, deðiºtirilebilir parçalardan oluºan standartlaºtýrýlmýº ürünler üretilmesi yöntemi de baºladý. Bu geliºme, parçalarýn ayný standartta tekrar tekrar üretilmesini ve bu ºekilde üretim sürecinin kontrolünün operatörden alýnmasýný, yani parçalarý üreten makinelerin otomasyonunun mükemmelleºtirilmesini gerekli kýlar. Buna raðmen, her parçanýn çeºitli ayrýntý makineler tarafýndan iºlenmesi ve bu parçalarýn makinelere insan eliyle yüklenmesi, üretilen parçalarda kaçýnýlmaz olarak farklýlýklar ortaya çýkarmakta veya iºlem çok zaman almaktaydý. Bu sorunun üzerine hammaddelerin makinelere yüklenmesi iºini operatörden alan çok çeºitli yükleme ve tutma mekanizmalarýnýn icadýyla gidildi. Bunlarýn geliºtirilmesi de kaçýnýlmaz olarak parçalarý ayrýntý makineler arasýnda taºýyan mekanizmalarýn icadýný gerekli kýldý. Böylece fabrika içinde parçalarýn üretiminin yapýldýðý alanda, ayrýntý makineleri yükleyen, makine tarafýndan iºlenen malzemeyi tutan ve iºlenen parçayý hattaki bir sonraki makineye ileten mekanizmalar geliºtirilmeye baºlandý. Bu geliºmelerin kendileri çalýºan makineleri her ne kadar doðrudan doðruya pek etkilemediyse de, sonuçlarý etkiledi. Fabrika içinde baðýmsýz birer öðe olan makineler, yalnýzca kendilerine hareket veren dev elektrik ºebekesinin birer parçasý haline gelmekle kalmadýlar, ayný zamanda bunlarý

24 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 24 birbirlerine mekanik-otomatik olarak baðlayan materyal iletim hattýnýn 1 da birer parçasý haline geldiler ve yapýlarý da buna göre deðiºikliðe uðramak zorunda kaldý. Bu, torna, freze makinesi, matkap, vb. ayrýntý makinelerin tek bir makine halinde birleºtirildiði iletim makinesinde 2 olduðu gibi, ayrýntý makineler arasýndaki farklýlýklarýn ortadan kaldýrýlmasý sürecini baºlatýr. Ýletim makinesinin etrafýnda hala ayrýntý makineler bulunmasýna raðmen, bunlar iletim makinesinin parçalarý haline gelmiºlerdir. Yeni yükleme ve materyal iletim mekanizmalarýnýn dahil edilebilmesi için ayrýntý makinelerin yapýlarý tümüyle deðiºtirilmiºtir. Böylece parçalarýn makinelere yüklenmesi, iºlenirken tutulmasý, makinelerden alýnmasý ve makineler arasýnda taºýnmasý için gerekli mekanizmalarýn mekanikleºtirilmesi ve otomasyonu yoluyla, otomasyonla üretimin sürekliliði arasýndaki farklýlýk fabrika içinde ortadan kalkmaya baºlar. Bir ürünün parçalarý üzerinde çalýºan ayrýntý makinelerin yerini, ürünü otomatik ve sürekli olarak üreten makine hatlarý alýr. 5. ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ VE MONTAJ HATLARI Ýlk sanayi devrimi sýrasýnda standart parçalarýn montajý elle yapýlmaktaydý. Ürün küçükse, bütün gerekli parçalar bir iºçinin iºistasyonunda toplanýyor ve iºçi ürüne son ºeklini vermek üzere bunlarý monte ediyordu. Eðer ürün büyük ya da taºýnamazsa, bir grup iºçi iºistasyonunda bir araya geliyor ve ürünü monte ediyorlardý. Ýkinci sanayi devrimi sýrasýnda, montaj hattý üretimi bu tür üretim biçimine son verdi. Artýk iº veya iºleri Zaman ve Hareket Etüdü yle belirlen iºçiler olduklarý yerde sabittiler. Bunlarýn yapacaklarý iºler ve gerekli parçalar iº-istasyonlarýna konveyörlerle iletiliyor, bu da montaj hattýný oluºturuyordu. Ürünün montajý tamamlanýncaya kadar iºler her istasyonda belirlenmiº bir sýraya göre yürütülüyordu. Burada ayrýntý makine yerine ayrýntý iºçiyi görüyoruz. Bu nedenle, montaj hattýnýn kendisi dev bir mekanik materyal iletim mekanizmasý (malzeme aktarma düzeni) olmasýna ve deðiºik iº-istasyonlarýnda mekanik yardýmcýlar kullanýlmasýna raðmen, yapýlan iº esas olarak el aletleri 1 materyal iletim hattý: malzeme aktarma düzeni. 2 iletim makinesi: (transfer machine)

25 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 25 kullanýlarak yapýlan el iºiydi. Bu nedenle montaj hattý, üretim sürecini katiyetle otomatikleºtirmez. Montaj hattý bir iletim mekanizmasý, bir malzeme aktarma düzenidir ve yalnýzca üretimin sürekliliði üzerinde etki yapar. Bu, yani standart parçalarýn montajý sýrasýnda süreklilik ilkesinin geliºtirilmesi, montaj hattý üretiminin üretim sürecine yaptýðý esas katkýdýr ve bu da parçalarýn üretimi sýrasýnda fabrikada üretimin sürekliliðinin daha da ilerletilmesine yardýmcý olmuºtur. Bununla birlikte daha yukarýda sözü edilen geliºmelerle birlikte bu geliºme, montaj iºlemlerinin pek çoðunun mekanizasyonuna ve bu ºekilde de otomasyonuna yol açtý. Büyük ve taºýnamaz ürünler söz konusu olduðunda, montaj hattý üretimi olanaksýzdýr. Ürün, tamamlanýncaya kadar parçalar eklendikçe deðiºikliðe uðrar. Bu etmen üretimde sürekliliðinin saðlanmasýnda sorunlar yaratýr ve üretimde süreklilik saðlayabilmek için gösterilen bütün çabalara raðmen, ürünlerin niteliði sürekliliðin kesintiye uðramasýný kaçýnýlmaz hale getirir.- bazý madencilik iºlemlerinde de bizzat cevherin niteliði sürekliliðin kesintiye uðramasýný zorunlu kýlar. 6. ÜRETÝMÝN SÜREKLÝLÝÐÝ VE DEPOLAMA Üretim sürecinde hareket halindeki hammadde ve bitmiº ürün miktarýnýn artmasý dikkatleri bunlarýn depolanmasý sorununa çekti. Depolama, hammaddenin fabrikadaki depoya ulaºmasý, oradan makinelere ulaºtýrýlmasý, fabrikanýn ürünlerinin depoya ve oradan da tüketiciye ulaºtýrýlmasý sorunlarýndan baðýmsýz ele alýnamayacaðý için, üretim sürecinde malzeme aktarma düzenleri, hammaddenin ve bitmiº ürünün depolanmasý ve bunlarýn fabrikaya geliº ve gidiºte taºýnmasý birbirleriyle baðýntýlý olarak ele alýnmaya ve bir bütün olarak mekanize edilmeye baºlandý.

26 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda YOÐUNLAªMA Makineyle üretim, gittikçe büyüyen büyük ölçekli üretime yol açar. Bu, üretimin büyük iºletmelerde yoðunlaºmasýdýr. Bu süreç özünde ayný olan iki ayrý teknik geliºmeye yol açar. FABRÝKALARIN UZMANLAªMASI VE ݪBÝRLÝÐÝ VE KOMBÝNELER Üretimin çapý büyüdükçe fabrikalarýn, ürünlerin bir veya daha fazla parçasýnýn üretimi konusunda uzmanlaºmalarý ve son ürünü oluºturan farklý parçalarý üreten ayrý fabrikalarýn iºbirliði gerekli hale gelir. Bu ayrý ayrý fabrikalar arasýnda ve zamanla ürünün tüketiciye ulaºtýðý satýº noktasýyla doðrudan bir ulaºým ve iletiºim aðý oluºturulmasýný gerekli kýlar. Bu, üretimin sürekliliðini saðlamak için fabrika içinde zorunlu hale gelen ayrýntý makinelerce yürütülen iºlemlerin birliði ilkesinin, fabrika dýºýna taºmasý ve ayrý ayrý fabrikalar arasýndaki üretimin sürekliliðini saðlamak için ayrýntý fabrikalarýn birliði ilkesine dönüºmesi anlamýna gelir. Üretimin sürekliliði ºimdi uzmanlaºmýº fabrikalar arasýnda saðlanmalýdýr. Bu üretimin ulaºým ve iletiºimle entegrasyonunu gerektirir ve bu amaçla bu alanlarda mevcut olan her türlü tekniðin kullanýlmasýna baºlanýr. Böylece fabrika içindeki malzeme aktarma düzenleriyle, fabrikalar arasýndaki taºýmacýlýðýn birbirinden ayrýlmasý ortadan kalkmaya baºlar. Böylece, bir fabrika içindeki makineler ve iº-istasyonlarý arasýnda iletiºim kurma (plan) gerekliliði fabrika dýºýna taºýnýr ve fabrikalar arasýndaki iºbirliðini saðlamak için iletiºim kurma (plan) gerekliliði ortaya çýkar. Böylece, ayrý ayrý fabrikalar arasýndaki ticaret iliºkileri, dev bir ulaºým ve iletiºim aðý içinde ortadan kalkar. Ulaºým ve iletiºim aðlarý, elektrik ºebekesinden önce ortaya çýktý. Ulaºým aðlarý limanlara baðlanan demiryollarý ve boru hatlarý ºeklinde ortaya çýktý. Buna daha sonra kamyonlar için karayolu aðlarý ve uçaklar için de havalimanlarý eklendi. Ýletiºim aðý da telefon ve telgraf aðlarý ºeklinde ortaya çýktý ve bunlara daha sonra radyo istasyonlarý aðý eklendi. Eðer yapýlan iºlemler gereði üretimde saðlanan süreklilik sayesinde enerji ve ulaºým masraflarýnda tasarruf saðlanabilecekse, büyük ölçekli ayrý

27 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 27 ayrý fabrikalar arasýndaki iºbirliði, bu ayrý ayrý fabrikalarýn, daha da büyük tek bir iº yeri altýnda bir kombine halinde birleºmesi ºeklini alabilir. Buna bir örnek çelik kombineleridir. 8. TEKELCÝ KAPÝTALÝZM VE SOSYALÝZM Artýk yalnýzca ayrýntý makineler fabrikanýn buhar makineleri kombinosunun organlarý olmakla kalmamakta, fabrikanýn kendisi de enerji santralýnýn bir organý haline gelmekte, fabrikada, aletler ºeklinde kendi organlarýna sahip olan makineler, dev enerji santralýnýn daha küçük organlarý haline dönüºmektedir; artýk üretim sürecinin süreklileºtirilmesi gerekliliði yalnýzca materyallerin fabrika içindeki hareketiyle sýnýrlý kalmamakta, bu materyallerin fabrikalar arasýndaki hareketi ºeklinde geniºlemektedir. Bu, üretim ve daðýtýmýn bütün bu farklý yönleriyle ilgili faaliyetlerin koordinasyonunu gerekli kýlar. Baºka bir deyiºle, üretim faaliyetlerinin büyüklüðü yüzünden üretimin planlanmasý gerekliliðinin fabrika dýºýna taºýnmasýyla birlikte, bütün toplumsal üretimin planlanmasý gerekliliði kendini dayatmaya baºlar. Üretimin planlanmasý ve bundan da öte üretime baðlý olarak daðýtýmýn planlanmasý, ilk defa -uzmanlaºmýº fabrikalar arasýnda doðrudan ulaºým ve iletiºim baðlarý, vb ºeklindedoðrudan teknolojik bir biçim alýr. Bir çok fabrika, ürünlerin bunlar arasýndaki ulaºýmý ve bu ürünlerin satýºý bir merkezden kontrol edilir, bir merkezden organize edilir, planlanýr. Planlama kaçýnýlmaz hale gelmiºtir. Bu kaçýnýlmaz planlamanýn gittikçe büyüyen iºletmelerin sýnýrlarý dahilinde yapýlmasý, bir yanda üretim araçlarý üzerindeki özel mülkiyetin korunmasýný saðlarken diðer yanda tekellere ve devlet tekellerine yol açar. Üretimin ve daðýtýmýn böylece oluºturulan sosyal örgütlenmesi, tekelci kapitalisttir. Üretim bir önceki çaða nazaran daha da sosyalleºmiºtir. Ancak üretim araçlarý üzerindeki özel mülkiyet gittikçe daha daralýr, bir kaç tekelcinin elinde yoðunlaºýr. Bu kiºiler bütün toplumsal üretimi merkezi olarak planlarlar. Toplum, en üstte birkaç mali oligarkýn bulunduðu üretim araçlarýnýn sahibi olan kapitalistler, burjuva sýnýfý ile yalnýzca emek güçlerinin sahibi olan proleterler, iºçi sýnýfý olarak bölünür. Bu ºartlar altýnda, kendini dayatan ulusal-uluslararasý planlama, kâr etmenin, daha doðrusu azami kâr elde etmenin planlanmasý biçimine bürünür. Bu tür planlama üretim araçlarý üzerindeki özel mülkiyeti

28 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 28 sürdürdüðü için, devlet-tekelci biçimiyle bile, toplumsal üretimin bir bütün olarak ve ekonomik krizlerden arýnmýº bir ºekilde örgütlenmesini baºaramaz. Krizler daha da yýkýcý hale gelir. Yaºanan iki dünya savaºýna böylesi krizler yol açmýºtýr. Bu çaðda ayný zamanda iºçi sýnýfýnýn, bir önceki çaðla karºýlaºtýrýldýðýnda daha da büyük çaplý olarak kullanýlan ve daha da sosyalleºmiº hale gelen üretim araçlarýnýn mülkiyetini sosyalleºtirmek üzere bir ülkede siyasi iktidarý ele geçirmesine de ºahit oluruz. Üretim araçlarýnýn iºçi sýnýfýnýn ortak, sosyal mülkiyeti olmasý temelinde bütün toplumsal üretim planlanýr. Bu, üretimin teknolojik ve örgütsel geliºmesinin gerekliliklerini mükemmel bir ºekilde yansýttýðý için, bu çaðda bize üretimin en iyi örneklerini veren bu ülkedir. Burada, üretim araçlarýný eskiden mülkiyetinde tutan bütün sýnýflar yok olur. Üretim araçlarýnýn ortak mülkiyetine sahip olarak yalnýzca çalýºan halk kalýr. Bu, toplumun sosyalist örgütlenmesidir. Tabii ki burada sözünü ettiðim ülke Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliði dir. 9. SOVYET SOSYALÝST CUMHURÝYETLER BÝRLÝÐÝ Üretimin örgütlenmesiyle ilgili olarak yeni toplumun örgütleyicilerinin ürettiði ilk plan, bütün ülkenin elektrifikasyonu planýydý. Emekçiler her ºeyin en iyisine layýktýlar. Ýnsanlýðýn geleceði ancak herºeyin en iyisi temelinde örgütlenebilirdi. Her ºeyin en iyisi de ancak bütün ülkenin elektrifikasyonuyla gerçekleºtirilebilirdi. Elektrik çaðý bize üretim sürecinde otomasyonun ve üretimin sürekliliðinin mükemmel örneklerini sunar. Bu yalnýzca sanayi devriminin ilk aºamasýnda bile üretim sürecinde otomasyonun ve sürekliliðin en mükemmel ºekliyle görüldüðü kimya sanayiinde (Ýngiliz kaðýt üretimi) görülmekle kalmamýº, ayný zamanda 1949 da üretime baºlayan ve üretim sürecinde hiç bir iºçinin çalýºmadýðý Sovyet Piston Fabrikasý örneðinde olduðu ºekilde mühendislik sanayiinde de ortaya çýkmýºtýr. Yine Sovyetler Birliði nde, üretimin planlanmasýnýn fabrika dýºýna taºýnmasý ve bunun toplumsal üretimin ve daðýtýmýn planlanmasýna uygulanmasý pratikte gerçekleºtirilmiºtir. Bu faktör yalnýzca S.S.C.B. nde son sýnýrýna kadar götürülmüº, kapitalist dünyada ise bu geliºme tekellerin kapsamýnda sýnýrlý kalmýºtýr. Kapitalist tekelciliðin en geliºmiº ºekli olan ve

29 Bilgisayar Çaðýnda Ýnternet'in Aðýnda 29 en yüksek biçimine Birinci ve Ýkinci Dünya Savaºlarý sýrasýnda rastlanan devlet tekelciliðinde bile bütün üretim ve daðýtým süreci planlanmaz. Her halükarda, üretim potansiyelindeki artýºa kýyasla göreceli olarak küçülen ve geleceði hala; tahmin edilemez durumda olan bir pazarla, birbirlerini yok etmek isteyen rakiplerin varlýðý da göz önüne alýndýðýnda, halkýn gittikçe artan maddi ve kültürel gereksinimlerini karºýlama amacýndan kopuk, küçük bir azýnlýk için azami kâr amacý güden bir planlamanýn baºarýsýzlýða mahkum olduðu çok bariz bir olgudur. Açýk olan bir ºey varsa, yalnýzca yukarýda sözü edilen dünyanýn teknik olarak en ileri fabrikasýna sahip olduðu için deðil, ayný zamanda üretim ve daðýtým süreçlerinin tam entegrasyonunu gerçekleºtirdiði için de, elektrik çaðýnýn sonuna kadar nelerin baºarýlmasýnýn olasý olduðunu görmek istiyorsak bu ülkenin deneyimlerine bakmamýz gerekir. Amerikalýlar ve Ýngilizler gibi Sovyetler de II. Dünya Savaºý sýrasýnda ve hemen sonrasýnda kendi elektrik valflý 1 bilgisayarlarýný inºa etmiºlerdi. Katý hal transistörlerinden 2 oluºan bilgisayar yapmak amacýyla kurulan bir fabrikada bu tür bilgisayarlarý 1954 de inºa etmeye baºlamýºlardý. Bu yüksek baºarý düzeyine ulaºmadan hemen önce durum neydi? Araºtýrma ve Geliºtirme ile Bilimsel Yönetim Hareketi öylesine geliºmiºti ki, Avrupa da sanayi alanýnda en az geliºmiº ülke olan Rusya, üretimde, kapitalist dünyada bile bulunmayan üretim sürecinin en iyi tekniðini ve örgütlenmesini uygulayan Sovyetler Birliði haline geldi. Bu da yalnýzca teknik ve bilimsel entellektüellerin çabasýyla deðil, ayný zamanda üretime katýlan herkesin, yani hepsi de Araºtýrma ve Geliºtirme ye ve Bilimsel Yönetim Hareketi ne katýlan iºçilerin aktif katýlýmýyla, sosyalist yarýº hareketi vasýtasýyla ve bu ºekilde de tekniðin çok hýzlý bir ºekilde geliºtirilebilmesi ve üretimde kullanýma sokulabilmesiyle gerçekleºtirildi. Hemen hemen bütün enerji santrallarýný birbirine baðlayarak dev bir enerji santrallarý aðý oluºturdular. Böylece, ülkenin merkezileºtirilmiº elektrifikasyonuyla, bütün ülkenin üretim birimleri teknik olarak birbirine baðlandý. ݺletmelerin uzmanlaºmasý, ayrý ayrý iºletmelerde standardizasyonu ve seri üretimi olasý kýldý. Birbirini tamamlayan ürünler üreten iºletmelerin iºbirliðiyle de bu süreç tamamlandý. Uygun olan yerlerde kombineler oluºturuldu. Bütün üretim birimleri, ülke çapýnda ulaºým ve iletiºim sistemleri aracýlýðýyla birbirlerine ve tüketicilere ulaºmak için de dükkanlara baðlandý. Bütün bu baðlantýlar tek bir merkezden planlanmaktaydý. Bu ºekilde iºletmeler arasý ticaret ortadan kaldýrýlabildi. 1 elektrik valf: (electronic valve). 2 Katý hat transistörleri: (solid-state transistors).